“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

12-MAVZU. ELEKTRON TIJORATDA ELEKTON 
TO‘LOV TIZIMI 
1.Elektron to‘lov tizimlari haqida tushuncha 

---

109 
 
2. Elektron pullarning vazifasi va kamchiliklari 
3.. Elektron to‘lovlar texnologiyasi 
4. Raqamli pullar va ularning ishlash texnologiyasi 
 
Tayanch  so’zlar:  Elektron  tijoratda  haq  to’lash,  POSterminali,  elektron  to’lov  tizimlari, 
biznes modellar, elektron pul, Internet – banking 
Elektron  to'lov  tizimlari  nima?  Virtual  to'lov  tizimlari  Internet  orqali 
xizmatlar  uchun  haq  to'lash  uchun  mo'ljallangan.  Chunki  pul  tezda  hisob  raqamiga 
o'tkaziladi,  bu  usul  katta  kompaniyalar,  mobil  aloqa  operatorlari,  banklar  va 
boshqalar tomonidan ishlatiladi. To'lov sxemasi bo'yicha ular quyidagilarga bo'linadi: 
kredit (kredit kartalari bilan ishlash); debitorlik (raqamli pul va chexlar bilan ishlash). 
Elektron valyutalar haqida Iqtisodchilarning va oddiy Internet foydalanuvchilarining 
so'zlaridagi " Elektron pul"Yoki" EPS". Tizim naqd pul emas, balki virtual valyutani 
qaytaradi. Odamlar pulni tezda bir puldan boshqasiga o'tkazadilar. Agar so'ralsa, har 
bir kishi  pul  mablag'lari  va  naqdsiz  mablag'lar  uchun  elektron  moliyaviy  vositalarni 
har doim almashtirishi mumkin. Internetda to'lov tizimlari oddiy holga aylandi. Ular, 
ayniqsa, ish yoki o'yin-kulgi uchun Internetda vaqt sarflaydiganlar orasida mashhur. 
Kuchlar va zaifliklar Elektron to'lov tizimlaridan foydalangan holda, shaxs quyidagi 
imtiyozlarni  oladi:  tovarlar  sotib  olish  tezligi  va  boshqa  operatsiyalar;  ushbu 
do'konlarga  nisbatan  kam  komissiya;  elektron  pulni  ochish  qulayligi;  daromad  va 
xarajatlaringiz  ustidan  to'liq  nazorat  qilish.  Lekin  ko'pgina  kamchiliklar  mavjud, 
chunki  ko'pchilik  virtual  valyutaga  ishonmaydi:  deanomali  -  barcha  transfer 
xizmatlarning serverlarida saqlanadi. To'liq kirish uchun shaxsiy ma'lumotlaringizni, 
jumladan  pasportingizdagi  ma'lumotni  yuklashingiz kerak. Xakerlar  xavfi  -  xakerlar 
ko'pincha  odamlarning  hamyonlarini  yo'q  qilishmoqda.  Xonani  o'g'irlab  ketish 
ehtimoli ancha past. Pullarni taqiqlash. Ro'yxatga olish vaqtida foydalanuvchi to'lov 
tizimi  bilan  maxsus  bitim  tuzadi.  Foydalanish  Deyarli  barcha  virtual  to'lov  tizimlari 
xuddi shu tarzda ishlaydi. Ulardan har birini ishlatish uchun siz ro'yxatdan o'tishingiz 
va  hamyonni  yaratishingiz  kerak.  "To'lov"  ni  tanlab,  uning  ehtiyojlarini  to'liq 
qondirish  uchun  uning  imkoniyatlarini  boshqarish  kerak.  Eng  ommabop  Elektron 
to'lov  tizimi  rus  tilida  so'zlashadigan  mamlakatlarda:  Advcash  Qiwi  Ajoyib  pul 
To'lovchilar  Bitcoin  Eng  mashhur  elektron  to'lov  tizimi  Ro'yxatga  olish  har  doim 
bepul.  Undan  keyin,  sizga  hamyonni  pul  bilan  qanday  qilib  olishni  tushunishingiz 
kerak. Umumiy variantlardan biri uning raqamini ish beruvchiga berishdir. Tovarlarni 
sotib olayotganda yoki xizmatlar uchun pul to'lashda siz qog'oz pullaringizni qog'oz 
pul  bilan  to'ldirishingiz  kerak.  Buni  quyidagicha  amalga  oshirish  mumkin:  to'lov 
terminallari;  almashinuv  punktlari;  bankomatlar.  Elektron  tizimda  ro'yxatdan  o'tish 
uchun faqat haqiqatga mos keladigan ma'lumotlarni kiritishingiz kerak. Agar zarurat 
tug'ilsa,  texnik  yordam  foydalanuvchidan  shaxsiy  ma'lumotlarni  talab  qiladi.  Hisob 

---

110 
 
egasi shaxsiy guvohnomani taqdim eta olmasa, uning hamyoni bloklanishi mumkin. 
Natijalar  Endi  siz  to'lov  tizimlari  haqida  nazariy  asoslarni  bilasiz.  Qaysi  birini 
ishlatishni o'zingiz hal qiling. Bir vaqtning o'zida bir nechta ro'yxatga olish va har bir 
tizimning  afzalliklariga  qarash  tavsiya  etiladi.  Blog  yangiliklariga  obuna  bo'ling, 
sizga foyda! Endilikda elektron pul xizmat, tovarlar va o'yin-kulgi uchun to'lashning 
asosiy yo'llaridan biri bo'ldi.. 
Bir  necha  yillar  muqaddam  Internet  tarmog’idan  asosan  ma’lumotlarni 
pochta  orqali  ma’lumot  almashinuvi  va  fayllarni  uzatishda  foydalanilgan 
xolos.  So’nggi  yillarda  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalari  Internetni 
rivojlangan global axborot tizimiga aylantirdi. 
Bu  tizim  bir  qancha  axborot  markazlarini  birlashtirdi,  jahon 
kutubxonasi,  ilmiy  va  huquqiy  axborotlar  bazasi,  ko’pgina  davlat  va  tijorat 
tashkilotlari,  birja  va  banklarni  o’z  ichiga  oldi.  Ixtiyoriy  tashkilot  o’zining 
www
  internetga  ma’lumot  abonentlik  punktini  ochib,  butun  dunyoga  o’z 
ma’lumotini tarqatishi mumkin. 
Katta qiziqish uyg’otayotgan soha – bu elektron tijoratdir. Bank kartasi 
orqali xarid qilish soni buyurtmalar tizimini yaratish bilan olib boradi. Internet 
katta bozor  hisoblanib,  er  sharidagi  barcha  aholini  jalb  qilishi  mumkin.  Ochiq 
kompyuter  Internet  tarmog’idan  foydalanish,  ma’lumot  olish,  taklif  va 
xizmatlar  uchun  haq  to’lash,  mahsulot  sotib  olish  va  hisob  kitob  qilish 
imkonini beradi. 
Savdo-sotiq  kelishuvlari  odatdagi  bozor  usulidan  xarid orga  qulay 
bo’lgan  uy  yoki  ofisdan  foydalanishga  o’tib  bormoqda.  Shuning  uchun  ham 
dastur  va  kurilma  vositalarini  yaratuvchi,  savdo  va  moliya  tashkilotlari 
internetga tijorat faoliyatini olib borishga turli ko’rinish va usullariga e’tiborni 
qaratmoqda, elektron savdoda xavfsizlikni ta’minlash zarur 
Bugungi  kunga  kelib  bank  xizmati,  savdo  kelishuvlari  va  o’zaro 
to’lovidan  va  o’zaro  to’lovlarni  amalga  oshirish  jarayonida  hisob  kitobni 
plastik  kartalar  orqali  bajarish  ommaviy  tus  olmoqda.  Bu  o’zining 
ishonchliligi va qulayligi bilan e’tibor qozondi. 
Elektron  to’lov  tizimi  deb  –  to’lov  vositasi  sifatida  bank  plastik 
kartalaridan foydalanishni ta’minlovchi usullar to’plami tushuniladi. 
Plastik  karta  har  bir  shaxsning  to’lov  vositasi  hisoblanib, 
foydalanuvchiga naqd pulsiz mahsulot olish va xizmat haqini to’lash imkonini 
beradi. shuningdek zarur bo’lganda bank avtomatlari va bo’linmalaridan naqd 
pul  olishi  ham  mumkin.  Savdo  va  servis  xizmati  ko’rsatish  korxonalari  va 
bank  bo’limlari  to’lov  vositasi  sifatida  kartani  qabul  qiluvchilari  hisoblanib, 
karta xizmatini o’tovchi nuqtalari qabul qilish tizimini tashkil etadi. 
To’lov  tizimini  yaratishda  xizmat  ko’rsatish  kartasi  qoidalariga  rioya 

---

111 
 
etish  zarur.  By  qoidalarga  savdo-sotiq  jarayonining  texnik  jihatlariga, 
amortizatsiya  holati,  qurilmadan  foydalanish  hususiyatlari,  savdo  va  xizmat 
ko’rsatish  korxonalari  hisob  kitoblari,  banklararo  hisob  kitob  qilish  qoidalari 
e’tiborga  olinadi.  Tashkiliy  nuqtai  nazardan  to’lov  tizimining  asosi  sifatida 
bank assotsiatsiyalari hisoblanib, kelishuv majburiyatlariga asoslanadi.  
Elektron  to’lov  tizimiga  savdo  va  xizmat  ko’rsatish  korxonasi  kirib, 
xizmat  ko’rsatish  tarmog’i  punktlarini  tashkil  etadi.  To’lov  tizimi  faoliyatini 
samarali  kechishi  uchun  kartadan  foydalanishni  texnik  jihatdan  t a’minlash, 
kommunikatsiya  markazlari,  texnik  xizmat  ko’rsatish  markazi  tashkil  etilishi 
lozim. 
To’lov  tizimi  bo’yicha  kelishuvga  erishilgan  bank  va  litsenziyaga  ega 
bo’lgan  shaxs  ko’rinishida  faoliyat  yuritadi,  bank  emitent  va  bank  ekvayer. 
Bank  emitent  plastik  karta  ishlab  chiqaradi  va  moliyaviy  majburiyatlarni, 
ya’ni  plastik  kartalardan  to’lov  vositasi  sifatida  foydalanishni  kafolatlaydi. 
Bank  ekvayer  korxona  savdo  va  servis  xizmatida  hisob -kitobga  kartalarni 
to’lov  vositasi  sifatida  qabul  qiluvchi  va  o’zining  bo’linmalari  bankomatlari 
yordamida  nakd  pulga  aylantirishlari  mumkin.  Bank -ekvayerning  vazifasi 
moliyaviy  operatsiyalar  hisoblanib  hisob-kitob  va  to’lov  punktlari  xizmatini 
o’taydi. 
Avtomatlashtirilgan  holda  karta  yordamida  to’lov  qabul  qilish  oddiy 
holda  amalga  oshriladi.  Birinchi  navbatda  korxona  kassiri  plastik  kartani 
haqiqiyligiga ishonch hosil qilishi kerak. To’lov jarayonida korxona mijozning 
plastik  kartasi  ko’rsatkichlarini  maxsus  chekga  o’tkazadi.  Chekga  mahsulot 
sotib  olingan  va  ko’rsatilgan  xizmat  haqi  uchun  summa  kiritiladi  va  mijoz 
imzo chekadi. Bu usuldagi rasmiylashtirilgan chek «slip» deb yuritiladi.  
Katta  miqdordagi  to’lov  xizmatlarida  xavfsizlikni  ta’minlash  zarurati 
tug’iladi.  Mijozning  kimligiga  gumon  tug’ilganda  «avtorlashtirish  amalini» 
qo’llaydi. Bunda korxona  mijozning  hisob raqami  holati  haqida  ma’lumoti va 
kartaning  mijozga  tegishli  ekanligi  haqida,  uning  to’lovni  amalga  oshirish 
qobiliyati bor yo’qligi haqida ma’lumotga ega bo’ladi. «Slip» ning bir nusxasi 
korxonada  qoladi,  bir  nusxa  bank-ekvayerga  beriladi,  u  esa  mijoz  hisobidan 
korxona hisobiga to’lov miqdorini o’tkazadi. 
So’nggi  yillarda  avtomatlashtirilgan  savdo  POS-terminali  (