“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

Point-of-
sale
)  sotuv  joyida  to’lovni  amalga  oshirish  uchun  va  bankomatlar  keng 
qo’llanila  boshlandi.  POS-terminalidan  foydalanganda  «slip»larni  to’ldirish 
shart  emas.  Plastik  karta  ko’rsatkichlari  uning  magnitli  yo’li  orqali  POS 
terminali  o’qitiladigan  joyiga  qo’yish  bilan  o’qiladi.  Mijoz  terminalga  faqat 
o’ziga  ayon  bo’lgan  shaxsiy  identifikatsiya  raqami  PIN-kodi  (
Personal-
IdentificationNumber
)nikiritadi. 

---

112 
 
PIN-  kodi  plastik  kartaning  magnitli  yo’liga  algoritm  bo’yicha  karta 
egasining  elektron  imzosini  ifodalaydigan  raqam  yoziladi.  POS-terminaliga 
klaviaturadan  kelishuvdagi  summa  teriladi.  Agar  kelishuv  bank  bo’limlarida 
amalga  oshirilsa,  mijozga  naqd  pul  berilsa,  u  holda  bank  POS-terminalidan 
tashqari elektron kassir bankomat ham ishtirok etishi lozim. 
Terminal  o’rnatilgan  modem  orqali  tegishli  to’lov  tizimi  orqali 
avtorlashtirishga  murojaat  qiladi.  Bunda  u  protsessing  markazi  quvvatidan 
foydalaniladi,  sotuvchiga  ekvayer  banki  yordamida  xizmat  k o’rsatiladi. 
Protsessing  markazi  maxsus  xizmatni  tashkil  etib,  bank -ekvayerdan  yoki 
to’g’ridan-to’g’ri  avtorlashtirish  buyurtmasi  xizmati  va  plastik  karta  va  naqd 
pul  berish  jarayonida  belgilangan  ma’lumotlarni  tranzaktsiya  etish 
bayonnomasini  tayyorlaydi.  Buning  uchun  protsessing  markazi  ma’lumotlar 
bazasiga  ega  bo’lib,  unda  to’lov  tizimi  bank  a’zolari  va  plastik  karta  egalari 
haqidagi ma’lumotlar saqlanadi. 
Bank-ekvayer  tomonidan  o’z  vazifasini  bajarish,  bank -emitent 
tomonidan hisob kitob amalini bajarilishiga olib keladi. Har bir bank -ekvayer, 
bank-emitentlar  to’lov  kartalari  bo’yicha  xizmat  ko’rsatish  joylariga  pul 
o’tkazadi. Shuning uchun ham bank emitentlari  tomonidan tegishli mablag’lar 
bank-ekvayerlariga  uzatiladi.  Emitent  va  ekvayerlar  orasidagi  o’zaro  hisob -
kitob to’lov  tizimidagi  hisob-kitob  bankining  xizmati  bilan  amalga  oshiriladi. 
Bunda bank a’zolari o’zining korrespondent hisob raqamiga ega bo’ladi.  
 
Elektron to’lov tizimlarining xususiyatlari 
Tijorat  shartnomalarining  oxirgi  bosqichi  davlatda  yuritilayotgan  to’lov 
tizimlaridan biri asosida hisob-kitob qilish bilan yakunlanadi.  
Bunday  to’lov  tizimlarini  –  to’lov  tizimlari  texnologiyasining  tasnifi 
deyiladi.  Haqiqatda  ishlayotgan  tizimlar  ko’pincha  yuqorida  aytib  o’tilgan 
mexanizmlarni xar xil kombinatsiyada ishlatishadi. 
 
Kreditli sxemalar ishlatish bilan amalga oshiriladigan to’lov tizimlari. 
Kredit  kartochkalarini  to’lov  vositasida  ishlatadigan  tizimlar  hozirgi 
vaqtda  dunyo  miqyosidagi  to’lov  tizimlari  orasida  eng  yuqori  o’rinda  turadi. 
Internetda hisob - kitobga plastik kartochkalar ishlatishning yutug’i ularning ko’p 
jihatdan  an’anaviy  to’lov  tizimlari  bilan  o’xshashligidandir.  Bunday  holatda 
Internet  ma’lumot  uzatishning  axborot  xavfsizligini  ta’minlash  texnologiyalari 
bilan amalga oshirishda ishlatiladi. 
Bunday  tizimlarga 
Cyber  Sash,Oren  Market
,
Fist  Virtual
  va  boshqa  bir 
qator  to’lov  tizimlari  kiradi.  SSL  protokoli  bilan  bir  qatorda  shu  kabi  tizimlarda 

---

113 
 
axborot  almashinuvida  ma’lumot  uzatishning  SET  protokoli  (
Secure  Electronic 
Transaction
)  ishlatiladi  va  u  kredit  kartochkalari  raqamlarini  ishonchli 
himoyalashni ta’minlaydi. 
SET  spetsifikatsiyasi  (
MasterCard
  va