“ byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “elektron tijorat va raqamli iqtisod” kafedrasi

Visa
, 
Netssare
, 
IVM
, 
Verisign 
yordami 
bilan  ishlab  chiqarilgan)  -  kreditli  karta  ishlatishda  tovarlarning  narxini 
to’lashning eng xavfsiz yo’llaridan biri. 
SET  spetsifikatsiyasi  asosida  ommaviy  kalit  va  raqamli  sertifikatlar 
bilan ishlatish kriptografiyasi yotadi. 
SET  protokoli  iste’molchining  o’g’irlangan  yoki  soxta  kartochkalar  bilan 
bo’ladigan bezoriliklardan himoya qiladi. SETning bugungi kunda kamchiligi, bu 
uning  ishtirokchilari  o’zlarida  maxsus  dasturiy  ta’minot  o’rnatishlari  keragidir, 
bu  esa  ma’lum  investitsiyalar  talab  qiladi.  Bundan  tashqari,  oxirgi  vaqtlarda 
o’tkazilgan  testlarga  muvofiq  tranzaktsiyalarning  shifrlash  operatsiyasi  tufayli 
etarlicha tez ishlatilayotgani haqida fikrlar etkazildi.  
Shunga  qaramasdan,  SET  protokoli  Internetning  elektron  tijorat  kelajagi 
sifatida  qaralmoqda.  SET  protokoli  haqida  to’liq  ma’lumotni  quyidagi  adres 
bilan olish mumkin: 
http://www.emoney.ru/publish
. 
 
Iste’molchi nuqtai nazaridan qaraganda kredit tizimining asosiy  kamchiliklari 
quyidagi holatlarda kuzatiladi: 

 
tranzaktsiya 
o’tkazishga 
xarajatlarni 
ko’paytiruvchi 
mijozning 
to’lov 
qobiliyatini 
tekshirish 
va 
kartochkaning 
avtorizatsiyasini  tekshirish  zarurati.  Chunki  har  bir  tranzaktsiyaga 
kartochka  emitenti  tranzaktsiya  summasidan  1,5  -  3%  oladi,  lekin  u 
20%  dan  oshmaydi.  Aks  xolda  esa,  tovarlar  to’lovini  quyi  diapazonda 
o’tkazish hech qanday samara bermaydi; 

 
anonimning  yo’qligi,  savdo  tizimlari  tomonidan  majburiy 
servis; 

 
kredit,  kartochkada  ishlovchy  elketron  do’konlar  sonining 
cheklanganligi; 

 
kredit hisobi ochishning kerakligi; 

 
«kartochka ma’lumotlarini tarmoqda uzatish» kompleksi. 
Debit tizimi (
Net Sash
, 
Net Vill
 va boshqalar) chek yoki naqd  pullarning 
raqamli  ekvivalentini  ishlatishga  asoslangan.  Debitli  sxemalar  ishlatish  bilan 
amalga oshiriladigan to’lov tizimlari. Bunda raqamli naqd pulga asoslangan debit 
tizimi  3-shaxs  tomonidan  tasdiqlashni  talab  qilmaydi,  ularni  ishlatish  bahosi 

---

114 
 
(narxi) "0" ga intiladi, ya’ni buni mikra to’lovlarda ishlatish qulay. 
Misol  sifatida 
Net  Sash
ni  ko’rib  chiqamiz.  Bu  tizim  1994  yildan  buyon 
faoliyat  ko’rsatib  kelmoqda  va  ishlatishga  juda  qulay.  Potentsial  xaridor  avval 
Net  Vank
da  kupon  sotib  olishi  kerak.  Buning  uchun  upochta  dasturi  yordamida 
yoki  to’g’ridan-to’g’ri 
Net  Sash  Web
–  saytida  so’rovnoma  orqali  o’n  beshtali 
kupon oladi va uni sotuvchiga tovar yoki xizmatga almashish uchun jo’natadi. 
Net  Sash
  shifrlashni  ishlatmaydi  va
Web
-brauzerlarning  qurilgan  imkoniyatlari 
va  xatlarni  shifrlashning  boshqa  tizimlariga  tayanadi.  Nazariy  jihatdan  olib 
qaraganda,  kupon  boshqa  odamlarning  imzosiga  tushib  qolishi  va  undan  asl 
mijozgacha foydalanishi mumkin. 
Mijoz  sotuvchiga  hamisha  noma’lum  bo’lib  qolaveradi.  Shuning  uchun 
bunday  tizimni  anonim  deyish  mumkin. 
Net  Sash
  tizimi  to’lov  havfsizligi 
etarlicha  darajada  bo’lmasa  ham,  oddiy  va  keng  tarqalgan. 
Net  Sash
  da 
boshlang’ich  to’lov  19,95  $  miqdorida  belgilanib, 
Net  Vank
da  hisob  raqami 
ochilishi kerak. 
Mijoz kupon olayotganida 2% to’laydi (minimum 2 $), sotuvchi