Ушбу 4.3 - расмдаги маълумотни қуйидагича тушунтириш мумкин: тупроқ юзаси ғадир – будур бўлганлиги учун ёпилган плёнка билан тупроқ сирти орасида юпқа ҳаво қатлами вужудга келади ва бу юпқа ҳаво қатлами мульчаловчи материалнинг оптик хоссаларига боғлиқ равишда икки хил таъсир кўрсатади.
Маълумки, қуёш радиациясининг анча қисми кўринадиган ёруғликдан ташкил топган. Шунинг учун ёруғликка тиниқ плёнкани қўлланилганда, плёнкадан ўтган ёруғлик оқими бевосита тупроқ юза қатламида ютилади, юпқа ҳаво қатлами эса тупроқнинг совишига қаршилик кўрсатади.
Мульча сифатида қора (тиниқмас) плёнкадан фойдаланилганда қуёш энергияси плёнка юзасида ютилади, плёнка остидаги юпқа ҳаво қатлами эса тупроққа йўналган иссиқлик оқимини анча камайтиради.
Д.А. Куртенер, Г.Г. Семикина ва Т.И. Турманидзелар 1966 йилда Грузиянинг жанубий қисмида денгиз сатҳидан 2200 м баландда тоғли шароитда ёруғликка тиниқ полиэтилен плёнкани мульчалашда қўллашга доир тажриба ишларини ўтказганлар. Уларнинг тажрибаларида кундузи мульчалашнинг иссиқлик эффекти Т 810С гача етган.
Демак, баланд тоғли шароитда тиниқ полиэтилен плёнканинг иссиқлик эффекти жуда самарали бўлади. Сутка давомида мульчанинг иссиқлик эффекти миқдори анча ўзгарсада, барибир мусбатлигича қолган.
Ҳозирги кунда Ўзбекистонда чигитни ёруғликка тиниқ полиэтилен плёнка остидаги эгатлар пушталарига экиш технологиясиқўлланилмоқда. Бунда эгатлар усти плёнкалар билан ёпилиб, қатор оралари эса очиқлигича қолади. Эгат устига етарли қилиб ёпилган плёнканинг иккала чеккасини тупроқ билан кўмилади, чигитлар экилган жойларда устидаги плёнкани тешиб қўйилган.
Йиғинди қуёш радиациясининг плёнка қатламидан ўтган қисми эгатларнинг устки қисмида кўпроқ ютилади. Исиётган тупроқнинг узун тўлқин узунликли нурланишининг анча қисмини плёнка қатлами ютиб қолади. Натижада эгатларнинг пушталаридаги тупроқ қатламининг ҳарорати, текис ердаги (эгатлар орасидаги) худди шундай чуқурликдаги тупроқ ҳароратидан юқори бўлади. Бу эса экилган чигитларнинг тезроқ униб чиқиш учун мақбул ҳарорат шароитини яратади. Бундан ташқари плёнка қатлами тупроқдан кўтарилган сув буғини ташқарига ўтказмайди ва уларнинг асосий қисми яна тупроққа қайтиб тушиб, тупроқ намлигини яхши даражада сақлайди.
Профессор И. Туропов 1963-64 йилларда Ўзбекистонда биринчилардан бўлиб, тиниқ полимер полиэтилен плёнкани чигит экилган эгатларни мульчалашда қўллаган. Кузатишлар сутка давомида мульчаланган майдондаги бирор чуқурликдаги тупроқ ҳарорати назорат майдонидаги худди шундай чуқурликдаги ҳароратдан юқори бўлишини тасдиқлади.
Мульчаланган майдонга экилган чигит очиқ ердагига қараганда бир неча кун олдин экилади. Демак, мульчаланган майдондаги чигит очиқ ердагидан бир неча кун олдин униб чиқади, ўсув даврида бўйи ҳам узунроқ бўлади, кўсаклар эрта очилади ва ниҳоят ҳосилдорлиги ҳам юқори бўлади. Натижада пахта хосилини кузги ёғин-сочинларга қолдирмасдан териб олинади, ҳосил сифати яхши бўлади. Шундай қилиб, мульчалаш агротадбири тупроқ иссиқлик режимига таъсир қилишнинг самарали усулларидан биридир.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида тупроқ юзасининг рельефини ўзгартиришни назарга тутадиган агротехник тадбирлар ҳам бор. Масалан, сабзавот экинларини эгатларнинг пушталарига экиш тадбири.
Тупроқ юзаси микрорельефининг тупроқдаги иссиқлик шароитларига таъсирини ўрганишга жуда кўп илмий-тадқиқот ишлари ўтказилган.
Улар орасидан биз И. Туропов, Р. Авезов, Б. Қосимовларнинг чигитни эгатлар пуштасига экиш бўйича дала тажрибалари, назарий изланиш ва хулосалари аҳамиятга эга деб қайд этамиз. Улар ўзларининг чигитларни эгатларга экишга доир тажриба ишларини Тошкент вилоятининг Ўрта Чирчиқ туманидаги Тошкент ирригация ва механизациялаштириш институти ўқув хўжалигининг ўтлоқи сур тупроқли далаларида чигитни экишдан токи ҳосилни йиғиб-териб олгунча муддатда ўтказганлар.
Тупроқ сиртининг уфққа (горизонтга) бирор бурчак остига жойлашиши тупроқ - ерга яқин ҳаво чегарасидаги иссиқлик алмашиниши шароитларининг ўзгаришига олиб келади.
Маълумки, қуёш радиацияси жанубга оғма сиртга горизонтал сиртга қараганда кўпроқ тушади ва шунинг учун кўпроқ ютилади.
Юқоридаги муаллифларнинг маълумотларига кўра, эрта баҳор даврида, аниқроғи 15 март куни текис горизантал ерга қиялиги 10, 20, 30 бўлган жанубга қараган эгатлар ёнбағирларида йиғинди қуёш радиациясининг ютилиши, текис ерда ютиладиган йиғинди қуёш радиацияси миқдоридан мос равишда 9, 15 ва 23 фоизга кўп бўлади.
Худди шу оғиш бурчакларида эгатлардаги ҳароратларнинг ортиши мос равишда 1,8, 3,3, 4С га тенг бўлган. Бу маълумотлардан эгатнинг текис ерга нисбатан оғиш бурчаги қанчалик катта бўлса, бу эгатлар юзаси шунчалик кўпроқ қуёш радиациясини ютади ва кўпроқ исийди деб айта оламиз.
Эгатлар тепаси (пуштаси)даги тупроқнинг ўртача йиллик ҳарорати, юзаси ётиқ (текис) тупроқ ҳароратидан 3-6С га, эгатларнинг ўртача суткалик ҳарорати эса 2,5-3С га ошиқ бўлган.
Бу эса эгатлардаги тупроқ ҳарорати баҳорда чигит экиш учун эртароқ етилишини кўрсатади.
Шундай қилиб, рельефни ўзгартириб ҳам тупроқнинг иссиқлик режимига таъсирини амалга оширилади.
Юқоридагилардан ташқари қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида тупроқнинг иссиқлик режимини бошқариш учун тупроқни юмшатиш ва зичлаштириш агротадбирлари ҳам кенг тарқалган. Бу агротадбирнинг мақсади тупроқ юқори қатламларнинг зичлигини ўзгартиришдир.
Тупроқни юмшатишда унинг ғоваклиги ортади, натижада тупроқ ғовакларида ҳаво кўпаяди, бу эса ҳайдалма қатлам тупроғининг иссиқлик ўтказувчанлигининг камайишига олиб келади.
Шунинг учун ғовак тупроқ қатлами кундузи ҳайдалмаган (зич) тупроқдан кўра кўпроқ исийди. Тупроқни зичлаштиришда эса тупроқ ғоваклигини камайтирилади ва иссиқлик ўтказувчанлигини орттирилади. Шунинг учун кундузи ҳайдалган ер юзасига қараганда, ҳайдалмаган ер юзаси камроқ исийди (чунки ҳайдалмаган тупроқ қатламига иссиқликнинг пастки қатламларга узатилиши яхши).
Шундай қилиб, тупроқни ҳайдаб юмшатишда ундаги иссиқлик алмашиниш жараёнлари тезлашади. Ҳайдалган ва ғоваклаштирилган даланинг исиши ва совиши, ҳайдалмаган ва ғоваклаштирилмаган ерникидан кучлироқ бўлади. Ҳайдалган ва ғоваклаштирилган тупроқнинг ҳарорати, ҳайдалмаган ва ғоваклаштирилмаган тупроқ ҳароратидан 5С ва ундан кўпроқ фарқ қилади.
Тупроқ ҳароратини бошқаришнинг энг муҳим омилларидан яна бири, қишлоқ хўжалик экинларини суғоришдир. Ерни суғорганда унинг 30 см дан ошиқ чуқурлигига қадар тупроқ ҳарорати пасаяди.
А.М. Шульгин маълумоти бўйича, суғориш тупроқ юза қатламларининг ҳароратини 10 атрофида пасайтиради. Масалан, юқоридаги муаллифнинг маълумотига кўра ёзги ойларда суғориладиган ерлардаги тупроқ юзасининг ўртача ойлик ҳарорати суғорилмайдиган тупроқ юзасиникидан 10-11 га паст бўлган. Бу фарқ баъзи кунларда 20-22 га етган, 5 см чуқурликда эса бу фарқ 10 га, 10 см чуқурликда эса 6-8 га, ниҳоят 20 ва 30 см чуқурликларда эса бу фарқ 2-4 га етган.
Шундай қилиб, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида баҳорда экинларни эртароқ муддатларда экиш учун ҳайдалма қатлам тупроғининг ҳароратини кўтариш, ёз вақтида эса илдиз ўсадиган тупроқ қатлами ҳароратини пасайтириш тадбирлари қўлланилади.
