Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

14.2. Ўсимликлар ривожланишининг ўртача тезлигини ҳисоблаш
ва самарали ҳаво ҳарорати кўрсаткичларини аниқлаш
Ўсимликлар ривожланишининг ўртача тезлигини ҳисоблаш учун уларни даврнинг бир кунида ривожланишини билиш керак. Буни тушуниш учун 14.1 расмни келтирамиз. Расмда ғўзанинг С-4727 нави чигити униб чиқиш даврининг ҳароратга боғлиқлиги акс эттирилган. Бу ерда ордината ўқи бўйича ўсимликнинг бу даврда ўртача бир кунлик ривожланиш тезлиги, абсцисса ўқида эса ҳаво ҳароратининг ўртача суткалик қийматлари белгиланган. Координацион майдонда иккала катталикларнинг учрашган жойини нуқта орқали белгилаймиз. Нуқталар оралиғидан ўтказилган тўғри чизиқ ўсимлик ривожланишининг ўртача тезлиги билан ҳаво ҳароратининг узвий боғланганлигини кўрсатиб турибди. Бу тўғри чизиқни ордината ўқи билан кесишгунча пастга туширсак, ўша кесишган нуқтадаги ҳаво ҳароратини ўсимликларнинг ривожланишининг пастки ҳарорати деб қабул қилинади. Расмдан кўриниб турибдики, чигитнинг униб чиқиши ҳавонинг ўртача суткалик ҳарорати 10С ва ундан юқори бўлиши зарур.
А

14.1-расм. Чигит униб чи±иш тезлигининг °ртача суткалик ³аво ³ароратига бо²ли±лиги.
гар бирор фа-залараро даврнинг давомийлигини n кун деб олсак, у ҳолда ўсимликнинг шу фазалараро даври ўтишининг ўрта-ча тезлиги га тенг бўлади. Масалан, бирор фазалараро ривожланиш даври 8 кун давом этса, бир кунлик ўртача ривожланиш тезлиги кунга тенг бўлади.
Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигининг асосий тармоғи пахтачилик бўлгани учун биз ғўзанинг ривожланиш ўртача тезлигини аниқлашга тўхталамиз.
Л.Н. Бабушкин ва А.А. Скворцовлар ғўзанинг бирор аниқ фазалараро ўртача ривожланиш тезлигини, шу даврдаги ўртача суткалик ҳаво ҳарорати билан қуйидагича боғланиши мумкинлигини кўрсат-ганлар:
(14.1)
бу ерда: - ўсимлик фазалараро ривожланишининг ўртача тезлиги, яъни 1 кундаги ривожланиш улуши; t_ўр - даврнинг ўртача суткалик ҳаво ҳарорати, С ларда; B - самарали ҳароратларнинг қуйи чегараси; А - ўсимликнинг қаралаётган даврни ўтиши учун зарур бўлган самарали ҳароратлар йиғиндиси, С ларда.
Юқоридаги (14.1) формуладан А ни яъни ўсимликнинг бирор даврни ўтиши учун зарур бўлган самарали ҳароратлар йиғиндисига бўлган талабини қуйидагича топамиз:


(14.2)

Бу формуладан фойдаланиб ғўза турли навларининг фазалараро ва бутун вегетация даврида ривожланиши учун самарали ҳароратлар йиғиндисига бўлган талаби топилган. Чигит экилгандан сўнг тупроқ намлик билан етарли таъминланганда, масалан С-4727 нави экиш-униб чиқиш даври давомида самарали ҳароратга бўлган талаби - 85С бўлса, Бухоро-6 нави учун эса самарали ҳарорат 100С тенгдир.

Бухоро-6 нави учун чигит экилгандан ғўза ниҳоллари кўрингунча 7 кун ўтди, шу даврда ҳавонинг ўртача суткалик ҳарорати 25С га тенг дейлик. Ўсимликнинг ривожланиши пастки ҳарорат чегараси 10С га тенг деб олиб самарали ҳаво ҳарорати йиғиндиси қуйидагича ҳисоблаймиз:
А = (25 –10 )х7 = 15х7 =105С
Бу мисолда самарали ҳароратлар йиғиндиси 105С га тенг бўлган куни ғўзанинг Бухоро-6 нави чигитининг униб чиқиши таъминланади.
Демак, агрометеорологияда ўсимликларга намлик таъминоти етарли бўлган тақдирда уларнинг ривожланиши ва ҳосилининг шаклланишида самарали ҳароратлар йиғиндисига бўлган талабини шартли биологик вақт деб қабул қилинганлиги шубҳа уйғотмайди.
Энди айрим ўсимликлар учун топилган бир нечта агрометеорологик ва агроиқлимий кўрсаткичлар ва номограммаларнинг изоҳи билан танишамиз.