Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

3.9. Йиғинди қуёш радиацияси.
Исталган горизонтал ва оғма сиртларга, ўсимликлар баргига тўғри қуёш радиацияси ва сочилган қуёш радиацияси айни бир вақтда тушади. Одатда горизонтал сиртга айни бир вақтда тушувчи тўғри радиация ва сочилган радиацияни биргаликда йиғиндиси қуёш радиацияси дейилади.
Йиғинди қуёш радиациясининг энергетик ёритилганлигини Q билан белгилайлик. У вақтда (3.6) га тенг бўлади.
Демак, йиғинди радиация таркиби тўғри ва сочилган радиациядан иборат бўлиб, тўғри ва сочилган радиациялар орасидаги ўзаро муносабат қуёш баландлиги, атмосфера тиниқлиги ва булутликка боғлиқ равишда ўзгариб боради.
Осмон очиқ куни Қуёш баландлиги ошган сари сочилган радиация улуши камая боради. Атмосфера тиниқлиги қанча ошса, сочилган радиация улуши шунча кам булади. Осмон зич булут билан тўла қопланганда Ерга фақат сочилган радиация оқими тушади.
Булутлик мавжуд бўлганда йиғинди радиациянинг тушиши кенг чегарада ўзгаради. Ерга тушувчи йиғинди радиациянинг энг катта қиймати булутсиз кунлари (осмон очиқ бўлганда) кузатилади.
Ўзбекистон ҳудудларида йиғинди радиация Q нинг кўп йиллик ўртача қийматлари 0,45-0,96 кВт/м² орасида ўзгаради.
Ўртача қуёш вақти билан соат 12³⁰ да Тошкент шаҳрида осмон очиқ куни Q нинг миқдори январ ойида 0,49, апрел ойида 0,89, июл ойида 0,94, октябр ойида 0,64 кВт/м² га тенг.
Осмон очиқ бўлганда Q суткалик ўзгаришининг боришида максимал қиймати тушки пайтда кузатилади. Йиллик ўзгаришининг боришида эса Ўзбекистон ҳудудида Q максимуми март-июн, минимуми эса январ ойларида кузатилади.


3.10. Қайтган қуёш радиацияси. Альбедо
Ер сиртига тушувчи йиғинди қуёш радиациясининг катта қисми тупроқ ёки сувнинг устки юпқа қатламида ютилиб иссиқликка айланади, қолган қисми эса қайтади.
Бирор сиртнинг қуёш радиациясини қайтариши мазкур сиртнинг қайтариш қобилиятига боғлиқ.
Қайтган радиация миқдори R_қ нинг, берилган сиртга тушаётган йиғинди радиация миқдори Q га нисбатини таглик юзанинг қайтарувчанлик қобилияти ёки альбедоси А дейилади, яъни:


(3.7)
Альбедо одатда фоизларда ифода қилинади. Фаол юзадан қайтган радиация R_қ ни қисқа тўлқин узунликли қайтган радиация деб юритилади.
Шундай қилиб, бирор сиртга тушувчи йиғинди радиация умумий оқими (Ssinh_o+D) дан унинг (S·sinh₀+D)·А қисми қайтади, қолган (Ssinh_o+D) (1-А) қисми ер юзи томонидан ютилади ва тупроқ ҳамда сувнинг устки қатламларини иситишга сарф бўлади. Бу қисмни ютилган радиация деб юритилади.
Ер сиртининг исталган жойдаги альбедоси шу жойнинг текис - текисмаслигига, рангига, намлигига ва ўсимликлар билан қопланиш даражасига ва бошқа хоссаларига боғлиқ.
Қуйидаги 3.3-жадвалда В.Л. Гаевский, М.И. Будико маълумотига асосан баъзи табиий сиртларнинг альбедолари келтирилган (фоизларда).