Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

3.3. Қуёш спектри асосий қисмларнинг биологик аҳамияти
Биз олдинги мавзуларда қуёш радиацияси икки: қисқа ва узун тўлқин узунликли радиациялардан иборат эканлигини кўрсатганмиз.
Ўсимликларнинг ҳаёт фаолиятини таъминлайдиган жараёнлар учун тўлқин узунлиги 4 мкм дан кичик бўлган қисқа тўлқинли радиация энг муҳим аҳамиятга эга. Қисқа тўлқин узунликли радиациянинг ўсимликка биологик таъсирига қараб ультрабинафша (УБ), кўринадиган ва қисқа тўлқин узунликли инфрақизил (ИҚ) радиацияларга ажратилади.
Ер юзига тўлқин узунлиги 0,29 мкм дан кичик УБ радиация тушмайди, чунки <0,29 мкм УБ радиацияни атмосферадаги озон (О₃) гази бутунлай ютади. Шунинг учун Ер юзига жуда оз миқдорда тўлқин узунликлари 0,29-0,38 мкм чегарасидаги УБ нурлар тушади ва унинг миқдори ҳам кун давомида ўзгариб боради.
Қуёшнинг горизонтдан баландлиги ошган сари Ерга тушадиган УБ радиация миқдори ортиб, Қуёш горизонтга яқинлашганда эса УБ радиация миқдори камая боради. Ер юзидан кўтарилган сари УБ радиация миқдори ортади. Баланд тоғларнинг тепасида УБ радиация миқдори денгиз сатҳидаги қийматидан икки ёки уч марта кўп бўлади. Тоғларда УБ радиация ортганлигидан, ўсадиган ўсимликлар баргларининг бўялиши янада кучаяди.
УБ радиация асосан ўсимликларнинг бўйига ўсиш жараёнларини секинлаштириб таъсир қилади, бошқача айтганда УБ радиация таъсирида ўсимликларнинг бўйи жуда ҳам чўзилиб кетмайди. Ультрабинафша нурлар яшил баргда ўтадиган фотосинтез жараёнига таъсир этмайди, аммо ҳосил таркибида витамин С нинг синтезланишига ёрдам беради. Тиниқ полимер полиэтилен плёнкаси ва ойнали иссиқхоналарда етиштирилган бодринг ҳосилидан плёнка остида етишганлари ширинроқ бўлади. Чунки тиниқ полимер плёнка узун тўлқин узунликли УБ нурларни ойнага нисбатан яхшироқ ўтказади.
Тўлқин узунлиги >1,1 мкм инфрақизил (ИҚ) радиацияни ўсимлик барглари ва пояларидаги сув яхши ютади ва уларни яхшироқ иситади. Натижада, баргнинг ҳарорати ортиб фотосинтез жараёнларининг интенсивлиги кучаяди. Демак, ИҚ радиация ўсимликка бавосита таъсир кўрсатиб, фотосинтез ўтиши учун ҳарорат шароитини яхшилайди ва ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиш жараёнларига ижобий таъсир қилади.
Тўлқин узунлиги 4 мкм дан катта ИҚ радиация ўсимликка иссиқлик таъсирини кўрсатсада, аммо ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши жараёнларига таъсири аҳамиятга эга эмас.
Қуёшнинг уфқ (горизонт)дан баландлиги камайиши билан қуёш радиацияси оқимидаги ИҚ радиация улуши ортади ва аксинча сув буғи инфрақизил радиацияни яхши ютганлиги учун ҳаво-нинг намлиги ошиши билан ер юзига тушадиган инфрақизил радиация жадаллиги камаяди.
Денгиз сатҳидан баландлик ошган сари ИҚ радиация улуши ортади, чунки баландлик ошган сари ИҚ радиацияни яхши ютадиган сув буғи атмосферада камайиб кетади. Шунинг учун тоғли ерларда инфрақизил нурларнинг энергияси ортади. Бу ўз навбатида ўсимликнинг атроф муҳитдан оладиган иссиқлигининг камайишини қоплайди ёки баланд ерларда ИҚ радиация ортиб, ўсимлик исишига сабаб бўлади ва бу билан фотосинтезнинг жадаллиги ортишига ёрдамлашади.
Тўлқин узунликлари 0,35-0,75 мкм оралиғидаги радиацияни одатда физиологик радиация деб юритилади. Спектрнинг шу қисмидан алоҳида гуруҳ қилиб фотосинтетик фаол (актив) радиация ажратилади.