Ҳ. А. АрFинбоев, Ҳ. У. Абдуллаев, А. М

8.4. Самарали нам.
Ўсимликларнинг ҳаёти ва ҳосил тўплаши учун тупроқда етарлича нам бўлиши керак. Шу билан бирга ўсимликнинг сув билан таъминланганлиги тупроқдаги умумий нам миқдори билан эмас, балки унинг ўсимликка ўтадиган қисми миқдори билан баҳоланади. Шунинг учун қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги шароитини баҳолашда тупроқдаги сўлиш намлигидан ортиқча бўлган нам миқдори аниқланади.
Барқарор сўлиш намидан ортиб қолган ва ўсимликнинг органик моддани яратишида қатнашадиган намни тупроқдаги маҳсулдор ёки самарали нам деб юритилади.
Самарали нам тупроқдаги барча намнинг қанча қисмидан ўсимликлар фойдалана олишини кўрсатади. Турли тупроқларда парвариш қилинаётган экинларнинг сув билан таъминланганлик шароити ҳар хил бўлади. Уларнинг сув билан таъминланганлик шароитини бу тупроқлардаги самарали нам миқдорлари билан баҳоланади.
Тупроқдаги самарали нам миқдорини бирор аниқ қатламдаги миллиметрларда ифодаланган сув қатлами билан аниқлаш қабул қилинган. Бундай қилинганда самарали нам заҳирасини буғланишга сарфланган сув ва ёғин миқдори билан солиштириш имкони яратилади. Чунки буғланган сув ва ёғин миқдорлари ҳам мм сув қалинлигида ифодаланади.
Фоизларда ифодаланган тупроқ намлигини қуйидаги формуладан фойдаланиб самарали нам миллиметрларига ўтказилади:


(8.5)


Бу ерда: W_c - тупроқдаги самарали нам заҳираси (мм);  - тупроқнинг ҳажмий массаси (г/см³); h - тупроқ қатлами қалинлиги (см); W- тупроқ намлиги (абсолют қуруқ тупроқ массасига нисбатан %); k - барқарор сўлиш намлиги (абсолют қуруқ тупроқ массасига нисбатан % ларда); 0,1- сув қатлами баландлигини сантиметрдан миллиметрга ўтказиш коэффициенти.

Демак, самарали намни миллиметрларда ифодалаш учун тупроқнинг ҳажмий массасини, яъни тузилиши бузилмаган 1 см³ абсолют қуруқ тупроқ массасини билиш керак.

Ўрта Осиё тупроқларининг ўртача ҳажмий массаси 1,4-1,5 г/см³ га тенг. Ҳар қайси тупроқ учун чуқурликка ва ғовакликка қараб тупроқ ҳажмий массасининг қийматлари ўзгаради.
Тупроқда ғоваклар қанча кўп бўлса, унинг ҳажмий массаси тобора камаяди.
Мисол. Тупроқ намлиги 18%, барқарор сўлиш намлиги 10%, туп-роқ ҳажмий массаси 1,4 г/см³ бўлса, 100 см гача қатламдаги самарали нам заҳирасини аниқлансин.
Катталикларнинг қийматларини (8.5) формулага қўйиб ҳисоблаймиз;
W_с0,11,4100(18-10)148112 мм.
Баҳорда 1м қалинликдаги тупроқ қатламида самарали нам миқдорига қараб ўсимликларнинг сув билан таъминланганлиги қуйидагича баҳоланади:
яхши 180-160 мм,
қаноатланарли 160-130 мм,
етишмайди 130-80 мм,
ёмон 80-50 мм.