# 3-son 2019. indd

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2019. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
madaniyatiga oid tarixiy asarlar hamda ilmiy manbalarning deyarli barchasida maqom 
san’atiga alohida urg‘u berib o‘tilgan. Keyingi davrlarda ham maqom haqida musiqa-
shunos olimlarimiz muntazam o‘z fikr-mulohazalarini bildirib kelishmoqda.
Aytish joizki, maqomlarning nazariy va ilmiy-amaliy tomonlari bor. Nazariy jihat-
lari Sharq musiqasiga bag‘ishlangan manbalarda o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, amaliy 
jihatlari esa uzoq yillar oralig‘ida xalq og‘zaki ijodidan bizgacha yetib kelgan maqomlar 
ko‘rinishida aks etadi. 
Maqomlarni o‘rganish, nazariy tahlil qilish aslida juda murakkab masala sanala-
di. Shuning uchun ham Sharq musiqa nazariyasini sharhlab beruvchi ko‘plab yozma 
manbalarda maqomlar tushunchasini, unga xos belgilarni va amaliy jihatlarni anglash-
ga yordam beradigan qimmatli ma’lumotlarni uchratish mumkin. Bu manbalarni o‘rga-
nish shuni ko‘rsatadiki, maqomlar tarixi juda uzoq davrga borib taqaladi.
Asrlar osha bizga ruhiy meros bo‘lib kelayotgan xalq og‘zaki ijodiyoti go‘zal 
maqomlarga juda boy. Maqomlar xalqning tilidan tushmay kelgani bois, u o‘z qadimiy-
ligini, ohangini, mazmuni va jozibasini aslo yo‘qotmagan. Insonlarning orzu va armon-
lari,chiroyli o‘y-xayollari va ertangi kunga ishonchi va umidlari maqomning ta’sirchan-
ligini tobora oshira borgan. Davrlar o‘tgani sayin maqomlar ta’sirchanligi va o‘ziga xos 
jozibasi san’at shaydolarini o‘ziga maftun etib kelmoqda.  
Maqomlar musiqa madaniyatimizning asosiy poydevori, turkigo‘y xalqlarning eng 
boy merosidir. Avloddan-avlodga, ustozdan shogirdga og‘zaki o‘tib, bizgacha yetib kel-
gan maqomlarning shakllanishi va taraqqiyotiga har bir davrning sozanda, xonanda-yu 
bastakorlari ma’lum darajada o‘z hissasini qo‘shgan. Ko‘hna Shashmaqom va “Ush-
shoq”ning o‘nlab turlari maqom xazinasidagi eng nodir durdonalardir.
Shashmaqom (olti maqom) o‘n sakkizinchi asr o‘rtalarida shakllangan bo‘lsa-da, 
uning yaratilish tarixi juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Shashmaqom Markaziy 
Osiyoda xalq orasida tildan-tilga o‘tib kelgan maqom turkumlarining eng so‘nggi shak-
li hisoblanadi. Ko‘hna manbalar qayd etishicha,Shashmaqom taxminan ikki asrdirki, 
“maqom” tushunchasi bilan birgalikda tahlil etiladi. U asrlar o‘tib, mazmuniga putur 
yetmagani holda yaxlitlana borgan. Dastlab yigirma to‘rt maqomdan iborat Shash-
maqom keyinchalik o‘n ikki maqomga keltirilgan. Bizning davrimizda Shashmaqom 
olti maqom holida chuqur o‘rganilmoqda. Shashmaqom asrlar davomida jamiyat ta-
lablari va tarixiy sharoitlar ta’sirida o‘zgarib, yanada sayqal topdi, mazmunan boyib 
rivojlandi. Markaziy Osiyoning barcha yirik shaharlarida Shashmaqom taniqli hofiz-
lar tomonidan kuylab kelingan. Tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha, Shashmaqom 
o‘zbek-tojik xalqlari musiqa merosining asosini tashkil etadi. Xorazm maqomlari, 
 Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand va Xo‘jand kabi shaharlarda Shashmaqom 
asosida yaratilgan yuzlab kuy va ashula yo‘llari o‘zbek-tojik musiqa merosining juda 
katta qismini egallaydi.
Shashmaqomda judolik va yo‘qotishlarning, ushalmagan orzularning motamsaro 
ohanglari eshitiladi, undagi hijron va ayriliqning o‘tli dardlari yuraklarni iztirobga soladi. 
G‘am-alam va qayg‘u sharpasi qalblarni junbushga keltiradi. Bunday insoniy iztirob-
lar Shashmaqomning boshdan oxirigacha bo‘y ko‘rsatib turadi, unda rangin iztirobu 
sog‘inchlar bisyor, lekin umidsizlik yo‘q, aksincha shashmaqom kuylarida yashashga, 
hayotga tashnalik hissi kuchli, uning pardalarida xalqimizning dardu hasrati bilan birga 
nurli hayot haqidagi orzu armonlari mujassamlangan.
Shashmaqom xalq kuylari bilan o‘zaro uyg‘unlikda yashadi, rivoj topdi, tobora 
sayqallanib, xalq qalbining samimiy izhoriga aylandi. Uni tinglar ekansiz, oshiqning 

---

77
muhabbatdan sarxushligi, baxtiyor va quvnoq damlari-yu ma’shuqasidan mamnunligi 
jarangdor pardalarda akslanadi.
Maqomlar asosida ishlangan asarlarga bastakorlar tomonidan yangi musiqa 
lavhalari, yangi usul va qochirimlar kiritilishi bois ularning yoqimliligi va ta’sirchanligi 
orta bordi. Mashhur bastakorlar – T. Jalilov, Yu. Rajabiy, G‘. Toshmatov, T. Sodiqov 
va  bo shqalar maqomlarning tarona va uforlari, savt va mo‘g‘ulchalari asosida ko‘plab 
ashulalar yaratdilar. Ular musiqa madaniyati tarixida katta ahamiyatga ega ekanligi 
bilan ajralib turadi. 
Maqom mulkining sultoni  Yunus Rajabiy avlodlarimizning musiqa an’analarini da-
vom ettirib, unga o‘zining munosib ulushini qo‘shgan san’atkordir. U Hoji Abdulaziz, 
Mulla To‘ychi Toshmuhammedov, Mirzaqosim, Nabixo‘ja, Shorahim Shoumarov, Dom-
la Halim Ibodovlarning ashula aytish uslublarini, ularning o‘ziga xos ijrochilik maktab-
larini ijodiy o‘zlashtirgan holda o‘zining mustaqil ijrochilik uslubini yaratgan.
Ulug‘ san’atkor va tug‘ma qobiliyat egasi Yunus Rajabiy maqomchilik yo‘lida izla-
nib, O‘zbekiston radiosi qoshida xalq cholg‘u ansamblini tashkil etadi. Bu ansamblda u  
to umrining oxirigacha o‘zbek xalq musiqa boyliklarini targ‘ib qilishda faol qatnashadi. 
Yunus Rajabiy umri davomida bir necha jildlik maqomlar kitobi va ilmiy ahamiyatga 
molik “Musiqa merosimiz haqida” risolasini yaratdi. Ushbu risolada o‘zi notalashtirgan 
Shashmaqomdan keng foydalanish, maqomning professional musiqa ekani, bu bora-
da malakali kadrlar tayyorlash zarurligi haqida so‘z yuritiladi. Yunus Rajabiy repertua-
ridagi “Ushshoq”, “Bayot I-II”, “Koshki”, “Girya I-II”, “Adoyi I-II”, “Chorgox-I” kabi o‘nlab 
ashulalar bu kun xonandalar tomonidan mahorat bilan ijro etib kelinadi.
Mashhur aktyor Razzoq Hamroev Yunus Rajabiyni e’zozlab “maqomdon akade-
mik” deya ta’rif bergan va o‘z xotiralarida shunday yozgan edi:
“Xalq kuylarining tengsiz bilimdoni Yunus aka hayotligidayoq o‘ziga abadiy haykal 
qo‘ydi. Uning bir necha jildlik maqomlar kitobi oltindan qo‘yilgan haykaldek xalqimiz 
yuragida o‘rnashib qoldi...”
Maqomdor akademik Yunus Rajabiydan ta’lim olgan yuzlab shogirdlari maqom 
yo‘llarini chuqur o‘rganib mohir ijrochi bo‘lib yetishdilar. Yunus Rajabiy kelajak avlodlar 
qalbida maqomlar singari mangu yashaydi, zotan, u maqom mulkining sultonidir.
Maqomlar asosida katta ashula janri yuzaga kelgani tarixiy manbalardan ma’lum.
Katta ashula asosan Farg‘ona vodiysiga xos bo‘lib, ikki-to‘rt ijrochi hofiz tomonidan 
cholg‘u asboblari jo‘rligisiz aytiladigan yirik ashula turlaridandir. Ashulani hofizlar qo‘l-
lariga patnis yoki likobcha ushlab aytganlari uchun, u “patnusaki ashula” deb ham 
nomlangan. 
Hozirgacha ijro etib kelinayotgan katta ashula turi mutaxassislar fikriga ko‘ra, XIX 
asrdayoq shakllangan. Katta ashulada lirika yetakchilik qiladi. Kompozitsion tuzilishi 
esa to‘rt tarkibiy qismdan iborat: daromad, o‘rta avj, avj, furovard (daromadga qay-
tish). Ularning mazmunida inson kechinmalari, muhabbati va nafrati, sevinchu iztirobi 
lirik ifoda topadi. Xalq orasida “Bir kelib ketsun”, “Ko‘p erdi”, “Yolg‘iz”, “Muncha ham” 
(Muqimiy), “Ohkim”, “Kuling”, “Adashganman” (Furqat), “Ey dilbari janonim” (Miskin) 
kabi katta ashulalar keng tarqalgan.
Maqomlarning o‘zagi sifatida katta ashula keyinchalik o‘zgacha ohang, yangic-
ha uslub kasb etadi. Uning yangi turlari (ashula-cholg‘u turlari) yuzaga keldi. Ijrochilik 
uslubi ham o‘zgardi, xalq cholg‘u asboblari ko‘magida ijrosi takomillashdi. Bastakor-
larimiz katta ashulaga cholg‘u muqaddimalari, musiqaviy pauzalar bastalab, ularning 
ajoyib  turlarini  yaratdilar.  Xalq  orasida  keng  tanilgan  xofizlar  –  Jo‘raxon  Sultonov, 

---

78