§ 2-mavzu. Yangi davrda industrial tizimning vujudga kelishi (XVIII asr)

6.3.
 
AQShda sanoat to'ntarilishi 
Sanoat to'ntarilishining shart-sharoitlari 
•
AQShdagi sanoat to'ntarilishining texnik shart-sharoitlari Angliyada erishilgan 
yutuqlar natijasida yuzaga keldi. 
•
AQShda ixtirolarni rag'batlantirish tizimi joriy etildi. 
•
1790 y.dan patentlar to'g'risida qonun amal qilib, unga mu- vofiq ixtirochi o'z 
ixtirosiga 14 yilga monopol huquqga egalik qilardi. 

---

IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
Yirik sanoat ishlab chiqarishi mablag' manbalari: 
•
savdo burjuaziyasining foydasi, 
•
tashqi savdodan olingan daromad, 
•
fermer xo'jaliklari daromadi, 
•
er bilan spekulyativ bitimlardan tushumlar. 
Sanoat to'ntarilishiga davlatning iqtisodiy siyosati ham ta'sir ko'rsatdi - XIX asr boshida 
investitsiyalar savdo va dengizchilik sohalaridan sanoatga yo'naltirila boshlandi. Shu bilan birga 
olib kirilayotgan tovarlarga proteksionistik tariflar belgilandi. 
Sanoat to'ntarilishi xususiyatlari. Angliyadan keyin mashinalar- dan foydalanish 
bosqichiga o'tib ingliz texnik tajribasidan unumli foydalanildi. Shu bilan birga o'zining 
yutuqlaridan ham foydala- 
89 
nildi. Ushbu aralash usul sanoat to'ntarilishini qisqa muddatda (40-50 yil) amalga 
oshirishga imkon berdi. 
AQShda sanoat to'ntarilishining xususiyatlari:
 
•
Amerika muhandislik ixtirolarining faol roli. 
•
Mamlakatning tabiiy shart-sharoiti (daryo va ko'llarni ko'pligi). 
•
Mamlakatda o'rmonlarning ko'pligi. 
•
Manufaktura ishlab chiqarishining chegaralanganligi. 
•
Mintaqalar va tarmoqlarni notekis rivojlanganligi. 
1.
 
Amerika muhandislik ixtirolarining faol roli
 
Muhim ixtirolar: 
•
tikuv mashinkasi. 
•
tipografiya mashinasi. 
•
fosforli gugurt. 
•
morze elektromagnit telegrafi. 
•
D.Yuza harf bosuvchi apparati, 
•
revolver. 
•
pnevmatik tormoz. 
AQShda paydo bo'lgan bu ixtirolar sanoatning ko'pgina yangi tarmoqlarini rivojlanishiga 
olib keldi. 
2.
 
Mamlakatning 
tabiiy 
shart-sharoiti 
(daryo 
va 
ko'llarni 
ko'pligi). 
Daryolarning ko'pligi bug' energiyasidan arzonroq bo'lgan suv energiyasi bilan ta'minlash 
imkonini berdi. Shu sababdan bug' energiyasidan ommaviy foydalanish kechroq amalga oshdi. 
3.
 
Mamlakatda 
o'rmonlarning 
ko'pligi.
Toshko'mir 
o'rniga 
yog'och 
ko'mirdan foydalanish keng tarqalgandi. 1860 yilga qa- dar temiryo'l transportida yog'och ko'mir 
ishlatilar edi. Ba'zi so- halarda yog'och ko'mir mahsulotni sifatliroq bo'lishiga imkon be- rardi. 
4.
 
Manufaktura 
ishlab chiqarishining chegaralanganligi.
Sanoat to'ntarilishi 
kechroq amalga oshganligi sababli manufaktura kapi- talizmi shakllanmadi. Angliya hukumati 
AQShda manufakturani rivojlanishiga to'siqlik qildi. 
5.
 
Mintaqalar va tarmoqlarni notekis rivojlanganligi.
Fuqarolik urushi natijasida 
Janubda fabrika va zavodlar yo'q edi. Bu hudud- da paxta, tamaki, guruch, shakar-qamish 
yetishtirish rivojlangan edi. Agar mashinalar ishlatilsa ular ham qullar tomonidan ishlatilar edi. 
Sanoat to'ntarilishi yo'nalishlari. Sanoat to'ntarilishi mamlakatning Shimoli-sharqida 
boshlandi. Mashina yordamida ishlab 
90

---

IQTISODIY TARIX fanidan O'QUV QO'LLANMA
chiqarishga o'tgan birinchi tarmoq paxtani qayta ishlash tarmog'i edi. E.Uitni tomonidan 
1793 y.da ixtiro qilingan paxta tozalash mashinasi paxtani qayta ishlashni tubdan o'zgartirishga va 
pax- tachilik sanoatini xom ashyo bilan ta'minlashga imkon berdi. 
Asta-sekin mashinalar junni qayta ishlashga ham joriy qilindi. 1840 y.ga kelib Shimoli-
sharqda uyda jun to'qish mashina yor- damida to'qishga almashdi. 
Shimoli-sharq tekstil sanoatining markaziga aylandi. Bu hududda tarmoqning 78% 
fabrikalari joylashgan edi. 
Engil sanoatda sanoat to'ntarilishi tekstil sanoatidan tashqari oziq-ovqat, poyafzal, 
to'qimachilik, teriga ishlov berish sanoat- lariga ham ta'sir etdi (1841 y.da Zinger tikuv mashinkasi 
ixtiro qil- indi). 
Yana bir yo'nalish - transportni rivojlanishi. XVIII asr oxirida kanallar qurilishi rivoj topdi. 
XIX asrning birinchi choragida Buyuk ko'llarni Atlantika okeani bilan bog'laydigan ERI kanali 
qurildi. 
Kemalar qatnovinijadallashuviga 1807 y.da R.Fulton tomonidan "Klermont" g'ildirakli 
paroxodini ixtiro qilinishi ta'sir ko'rsatdi. 
Birinchi temir relslar Baltimor va Ogayo shaharlarini bog'ladi (1828-1830 yy.), keyingi 20 
yil davomida temir yo'llar uzunligi 300 barobar o'sdi. Dunyodagi hech qaysi mamlakat bunday 
sur'atlarga erishmagan edi. 
Transportning rivojlanishi metallurgiya, qazib olish va o'rmonchilik sanoatlarini 
rivojlanishiga turtki berdi. 
Sanoat to'ntarilishi davrida toshko'mir qazib olish 20 barobar, cho'yan ishlab chiqarish 3 
barobar o'sdi. 
Metallurgiya markazlari - Pittsburg; G'arbda yangi markazlar tashkil etildi (Tennesi, 
Kentukki), Pensilvaniya, Ogayo. 
XIX
asr o'rtalarida AQShda yirik mashinasozlik zavodlari mavjud edi (Nyu-York, 
Pensilvaniya). 
Bu sanoat to'ntarilishini yakunlovchi bosqichga (mashinalarni mashinalar ishlab 
chiqarishi) o'tganligidan dalolatdir. 
AQSh parovozlar, kemalar va qishloq xo'jaligi mashinalarini yirik ishlab chiqaruvchisiga 
aylandi. 1851 y.da AQShda elektrovoz ishlab chiqarildi. Keyinchalik poezdning yotoq vagonlari, 
sister- nalari yaratildi.