Òzbekistan Respublikası Joqarı hàm Orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi

Òzbekistan Respublikası Joqarı hàm Orta
arnawlı bilimlendiriw ministrligi

Berdaq atındaģı Qaraqalpaq màmleketlik

universitetı


Tariyx fakulteti
Arxeologiya qàniygeligi
<<2-A>> kurs studenti Begdullayev Ilyastin’

Orta Aziya arxeologiyasi pa’ninen

Ozbetinshe jumisi

Tema: Orta Aziyada Orta paleolit da’wiri estelikleri.

Tayarlaģan: Begdullayev I

Qabıllaģan: Tolibayev M

Nòkis-2021

Reje:

1.Orta Aziyada Orta paleolit dawiri.

2.Orta paleolit dawiri estelikleri.

3.

1.Orta Aziyada Orta paleolit dawiri.

Paleolit sózi latınsha sózden alınǵan bolıp, ―paleos- ―a’yyemgi, ―litos-―tas, yaǵnıy áyyemgi tas dáwiri degen mánisti beredi. Paleolit dáwiri xronologik tárepinen eramizdan alding’i 2 million jıllıqtan tap 12 mıń jıllıqqa shekem dawam etedi hám úsh dáwir- erte, orta hám sońǵı dáwirlerge bólinedi. Paleolitdin’ úsh dáwiri de óziniń rawajlanıw dárejesine qaray, miynet qurallarındaǵı ózgerisler tiykarında túrli dáwirlerge bólinedi. Ilgeri dáslepki paleolit dáwiri shellgacha, shell, ashel dáwirlerine bólingen edi. Lekin keyingi dáwirlerde etilgen izertlewler nátiyjesinde, onı olduvay hám ashel dáwirlerine bolıw muwapıq dep tapildi. Sebebi ilgerileri olduvay dáwiri estelikleri kem bolıp, onı dáwir jol menende ajıratıw múmkinshiligi bolmaǵan. Sol sebepli shell hám ashel dáwirleri qo'lcho'qmarlarindagi salmaq tárepinen ayırmashılıǵın itibarǵa alıp olardı dáwirlerge ajıratıwǵan. Keyingi jıllarda bolsa, olduvay dáwiri miynet qurallarınıń kóplegen tabılıwı onıń dáwir retinde ajıratıp kórsetiwge múmkinshilik tuwdırdı. Tariyx pániniń bir baǵdarı tariyxshunoslik (istoriografiya) bolıp, hár bir dáwir tariyxınıń úyrenilganlik dárejesin izertlew hám analiz etiwden ibarat. Alg’ashqi dawir basqarıw princpı tariyxın úyreniwde Gerodot, Ksenofont, Strabon, Sezar hám Tatsit, Demokrit, Lukretsiy Gereń, Foma Akvinskiy, Smit hám Rikardo, Baxofen, Morgan, Spenser, Teylor, Lebbok, Bastian, Mak — Lennan, Lippert kútá úlken úles qosıwǵan. Sovet etnograflari dialektik hám tariyxıy materializm poziciyasinde turıp, revolyuciyaǵa shekem bolǵan etnografıyanıń bay miyraslarına sın kózqarastan názer menen qaray, onı qaytaldan bahaladılar hám sol miyraslardı jańa izertlewler menen boyitdilar. Sovet etnograflar mektebiniń tiykarǵı izertlew ob'ekti - konkret xalıq - ózi jaratqan mádeniyat dóretiwshii jáne onıń yoyuvchisi bolıp tabıladı. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpıı tariyxı hám taǵı basqa dáwirlerge salıstırǵanda keń úyrenilgen. Bul dáwir tiyisli mákanlardıń izertlew etiliwi orta paleolit dáwiri xojalıq materiallıq ómiriniń barlıq táreplerin yoritdi. Bul dáwir O'. Islamov, K. Kraxmal, A. Okladnikov, v. Ranov, M. Qosimov, R. Sulaymonov, T. Mirsoatov, N. Toshkenboev, M. Jungorov, Z. Abramova hám basqalar tárepinen izertlew etilgen. Adamdıń kelip shıǵıw procesi hám avstralopiteklar, pitekantrop, sinantrop, geydelberg sıyaqlılardıń qáliplesiwi. Da’slepki adamlardıń payda bolıwınan tap mámleket júzege kelguniga shekem bolǵan dáwir alg’ashqi dáwir esaplanadı. Jámáát bolıp miynet qılıw hám jámáát bolıp tutınıw qılıw alg’ashqi jámiettiiń ayriqsha ózgesheligi bolıp tabıladı.

Eń ápiwayı miynet qurallarına iye bolǵan alg’ashqi adam jalǵızyakka halda tábiyaat kúshlerine hám haywanlarǵa qarsı gúresa almas edi. Sol sebepli alg’ashqi adamlar jámáát túrde miynet etip, óz miynetleriniń jemisin teń bóliwler edi. Alg’ashqi jámáát sóz dizbegi júdá ullı jańa ashılıw esaplanıp, ol birinshi náwbette etnograf alım L. G. Morgan atı menen baylanıslı. L. G. Morgan óziniń „Áyyemgi jámiyet“ (1877) shıǵarmasında júdá bay etnografik materiallarǵa tiykarlanǵan halda ilimiy a’lemge birinshi bolıp, adamlıq tariyxınıń dáslepki klasıy jámiyetke shekem bolǵan dáwirin eki basqıshqa bolǵan : 1 -basqısh „ Alg’ashqi topar“, 2-basqıshı bolsa „ alg’ashqi tuqımgershilik qánigeshilik jámááti“ dep atadi. Alg’ashqi topar basqıshı óz mazmun hám mánisi menen dáslepki babalarımızdıń „haywanat“ áleminden ajralıp insaniyat álemine ótiw dáwiri menen xarakterlenedi. L. G. Morgan bul basqıshdi alg’ashqi jámáátke kiritpegen.

Arxeologik tárepten dáslepki hám orta paleolit dáwirine muwapıq keliwshi alg’ashqi topar dáwirinde jasaǵan babalarımızdıń adamsiman maymil padalarına tán xatti háreketleri, olardı pán áleminde eń joqari tipdagi adamsiman maymillardan tarqalǵan, degen oyda sawlelendiriwdi keltirip shıǵardı. Tiykarınan, hesh bir adamsimon maymillardan (shimpanze, gibbon, orangutan, gorillalardan) adam tarqalmaǵan. Adamzatdin’ dáslepki ájdadları ózleriniń azıq tislerindegi naǵısları hám bas miyasining maymil bas miyinen úlkenligi menen parq etiwshi maymil tarizli adam áwladi (Goranna driopiteki) den tarqalǵan. Bul tipdagi adamzot ájdadlarınıń qaldıqları Qubla Afrikada zinjantrop, Indoneziyanıń Yava atawında pitekantrop (1-súwret), Kitayda sinantrop, Ózbekstanda fergantrop, Germaniyada neandertallar (2-súwret) atları astında tawıp úyrenildi. Pán áleminiń juwmaǵına kóre, olar tap «aqlli adam» («Homo sapiens») jaǵdayına kelguniga shekem (mil. av. 40—35 mıń jıllıqqa shekem) óziniń evolyuciyalıq qáliplesiw rawajlanıw jolin basıp ótken. Olar eń a’piwayi tas qurallardan hám óttan paydalanıwdı úyrendiler. Mádeniyat dáslepki urıqları payda boldı, mánisli sóylew payda boldı. Insan az-azdan biologiyalıq tárepten rawajlanıwlasha bardı, eń baslanıwiy (pitekantrop, sinantrop hám neandertal) tipleri joqarı taraqqiy etken jáne social miynet qılıw qábiletine iye bolǵan adam dárejesine jetti. Áwele miynet, góshni pisirip tutınıw qılıw, keyininen sóylew sıyaqlı zárúrli sebep boldı, bul sebepler tásiri astında eń dáslepki babalarımızdıń mıyı ólpeń sanalı adam miyine aylandı. Dáslepki hám orta paleolitdan onıń sońǵı basqıshına ótiw dáwirinde tas qurallardı soǵıwda, ańshılıqta talay jetiskenliklerge erisildi. Miynet hám miynet qurallarınıń roli, pikir, sóylewdiń payda bolıwı.Alg’ashqi topardan sońǵı paleolitga ótiw dáwirinde social munasábetler hám adam túsi talay ózgerdi hám rawajlandi.

2.Orta paleolit da’wiri estelikleri.

Orta Aziyada, atap aytqanda, Ózbekstanda Alg’ashqi jámááttiń hár bir dáwirine tiyisli miynet quralları Ferǵana oypatlıqsındaǵı Selungur g'orida hám basqa orınlarda tapildi. Arxeolog A. P. Okladnikov tárepinen 1938-39 - jıllarda tekserilgen Tesiktosh u’ngiri estelikleri de usı dáwirdiń must'e basqıshına tiyisli bolıp tabıladı. Joqarı paleolit dáwiri adamları xojalıǵınıń tiykarın ańshılıq shólkemlesken. Tiykarınan buǵı, jabayı at, sirtlon, arxar, qulon, túye sıyaqlı iri haywanlar awlangan. Terek miyweleri, dán hám túbir miyweli ósimliklerdi de terip-terip awqat retinde isletganlar. Balıqshilikdin da dáslepki urıqları payda bolǵan.Bul dáwirde ań hám miynet qurallarınıń túri kóbeygen. Tas quralları islew usılı ózgergen. Buǵan bolsa tas quralların soǵıw texnika sidagi jańalıq sebep bolǵan. Jarma texnika usılı dáslepki basqıshda keń qollanılǵan bolsa, keyingi bocqichlarda retushlash usılı oylap tabıw etilgenZarafshon oazisindegi házirgi waqıtta muste dáwirine tiyisli bir neshe mákanlar tapılıp úyrenilgen. Ulıwma regionda paleolit dáwiri jaqsı úyrenilgen. Bul teritoriyada Samarqand Mámleket universiteti arxeologiya Ózbekstan p'anlar akademiyası Arxeologiya institutı xızmetkerleri keń kólemde izertlew jumısların atqardı pán ushın qımbatlı maǵlıwmatlardı qolǵa kirgizdi Omonqo'ton, Takalisoy,Gurdara úńgirleriniń ashılıwı Qotırbuloq, Zirabuloq mákanlarınıń úyreniw usılar arasinanan bolıp tabıladı. Bul esteliklerdin’ ayırım haqqında qısqasha toqtalıp ótemiz.