Òzbekistan Respublikası Joqarı hàm Orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi

Obiraxmat úńgir mánzilgahi Tashkent qalasından 100 km arqası - shıg’ısda, Shotqol hám Pskom dáryaları quyilishiga jaqın orında jaylasqan. Esteliktiń teńiz júzesinen bálentligi 1250 m (58-súwret). Úńgir qubla tárepke qaragan bolıp kiriw bólegi eni 20 m., oyıqlıg’ı 9 m. hám bálentligi bolsa 11, 8 m. ni skólkemlestiredi. Mánzilgah 1962 -jılı A. R. Muhammadjonov tárepinen jańalıq ashılg’an. Estelikde qazıw jumısların dáslep X. K. Nasriddinov, baslap bergen 1964-1965 jıllar dawamında R. X. Sulaymonov tárepinen qazib úyrenilgen (59 -60 -súwretler). Sol payıtlardag’ı qazıwmalarning ulıwma maydanı 60 m2 bolıp, materiallıq yotqiziqlarning qalıńlıg’ı 2 m.ge shekem jetedi (61-71-súwretler). Ótken ásirdiń 90 -jıllarında estelikde Ózbekstan -Rossiya arxeologiya ekspediciyası qazıw jumısların basladı. Nátiyjede, Obiraxmatdin’ tas industriyası orta paleolitdin’ aqırı hámde sońg’ı paleolitning baslanıwı dáwirine tiyisli dep topildi hám Oraylıq Aziya paleolitshunosligida birinshi ret “dáslepki sońg’ı paleolit” sóz dizbegi pánge kirgizildi. Ekenin aytıw kerek, fanda xomo sapiens sapiens, yag’nıy zamanagóy adamnıń payda bolıwı hámde sonıń menen birge sońg’ı paleolit dáwirdiń genezisi máseleleri házirne shekem úlken mashqala bolıp qalıp atır. Sol sebepli qánigeler tárepinen sońg’ı paleolit adamı hám dáwirdiń payda bolıwı túbirlerin izlew tábiy hal hám júdá aktual másele bolıp tabıladı.

Zamanagóy adamlarg’a fizikalıq tipi tárepinen bawırlas gominidlar, yag’nıy xomo sapiens arxaiklar bunnan 200 000 jıllar burın Oraylıq Afrikada (Shad) payda bolg’anı hámde bunnan 100 000 jıllar burın bul adamlar Jaqın Shıg’ıs aymag’ina tarqalg’anlıg’ı fanda belgili. Biraq usı gominidlar zvenosining keyingi tág’diri fanda anıqlang’anı joq. Sol sebepli, Obiraxmat g'ori materialları birinshiden, Jaqın Shıg’ısdag’ı (xomo sapiens arxaiklarning) Kafzex, Kebara hám Sxul estelikleri materiallarıg’a uqsawlıg’ı, ekinshiden, xronologik tárepten olardan yoshroq bolg’anlıg’ı hám úshinshiden, geografiyalıq tárepten Evropa sońg’ı paleolit dáwiri estelikleri hámde Jaqın Shıg’ıs mánzilgohlari aralıg’inda jaylasqanlıg’ı sebepli sońg’ı paleolitning baslanıw dáwirine tiyisli dep topildi. Go'yoki, pándegi Evropa menen Jaqın Shıg’ıs aralıg’indag’ı boslıq toldırildi. Biraq, 2003- yilgi qazıw jumısları nátiyjesinde, Obiraxmatning 16 -materiallıq qatlamınan 1, 3 hám 10 yoshli balalardıń suyek qaldıqları anıqlandi hám olar antropologik tárepten neandertal tipidagi gominidlarga tán ekenligi jazıp qoyıldı. Aqıbette, Obiraxmat materialları orta paleolitning oxirlariga tiyisli estelik ekenligi tag’ı bir bar óz tastıyıqın taptı hám og’an salıstırg’anda “dáslepki sońg’ı paleolit” sóz dizbeginiń qollanılıwı negizsiz ekenligi belgili bolıp qaldı.

Tashkent ulkesindegi orta paleolit dáwirine tiyisli materiallıq derekler Ko'lbuloqning orta (23-4) qatlamlarınan alındı. Esteliktiń orta paleolitga tiyisli qatlamları 1, 3 m qalıńlıqdag’ı sel oqiziqlari menen baylanıslı tas sınıqları yotqiziqlarida, jer júzesinen 90 sm oyıqlıqda jaylasqan. M. R. Qosimovning belgili etiwishe, bul qatlamlardan 8300 dane tas buyım tabılg’an. Onıń industriyasına ensiz proportsiyali hám hár qıylı sırtqı kórinislerdegi iri uchirindilar xarakterli bolıp tabıladı. Levallua texnikasıda islengen yo'nilg'ilar kóp emes. Nukleuslar arasında geyde óreski qayta islengen kishi kólemli qursawsimon ózekler kópshilikti quraydı. Jıynaqdıń tas quralları arasında qırg’ıshsimonlar ámeldegi hám iri retushli tishsimon hámde o'yib-kertib islengen qurallar kóp ushraydı. Qırg’ıshlardıń uzınına, keseine islengen hám basqa formaları bar. Sonıń menen birge, usı qatlamlarda muste (orta paleolit) tipidagi oq, kompozit qurallar, yo'nilg'ilar uchki bólimlerinde islengen qırg’ıshshalar, keskishler hám qol cho'qmorlari ámeldegi. Uluwma, Ko'lbuloqning basqa qatlamları sıyaqlı orta paleolitga tiyisli materiallıq yotqiziqlari da Orta Aziyada uqsawı joq industriyag’a iye bolıp, olar tishsimon muste mádeniyatına tán dep tabılg’an.

Orta paleolit dáwirine tiyisli estelikler Zarafshon dáryası oypatlıqsında da ámeldegi bolıp, olarg’a Omonqo'ton, Takalisoy, Ko'tirbuloq, Zirabuloq, Almabuloq, sıyaqlı esteliklerdi kirgiziw múmkin.

Zarfashon dáryası bálent Tyanshan' tawlarınan baslanıp, uzınlıg’ı 781 km ga teń. Gidrografikalıq hámde gipsometrik tárepten Zarafshon úsh bólekke ajraladi` : Zarafshonning tawlıq bólegi (dáryanıń baslanıwıdan tap Panjikentgacha), Samarqand oypatlıg’ı (dáryanıń orta ag’ımı ) hám tómen bólegi (kontinental del'ta). Házirne shekem belgili bolg’an paleolit dáwirine tiyisli barlıq estelikler Zarafshonning orta ag’ımında, yag’nıy Samarqand oypatlıg’ıda jáne onı qorshaplıq turg’an taw hám tog'oldi aymaqlarında jaylasqan. (Zarafshon hám Turkiston taw dizbeleri).

Samarqand oypatlıg’ınıń paleoekologik landshaftı baslanıwiy adamlar jasawı hám taraqqiy etiwleri ushın júdá qolay bolg’anlıg’ını bul mannan tabılg’an kóplegen paleolit dáwiri estelikleri tastıyıqlaydı. Bul aymaq orta paleolitning sońg’ı dáwirinen áyyemgi adamlardıń neandertal tipleri tárepinen bunnan 50-60 mıń jıllar burın ózlestirilgen. Samarqand oypatlıg’ıdag’ı bul dáwir tiyisli esteliklerdi ashıq tipdagi hám úńgir tipidagi mánzilgohlariga ajıratıw múmkin (47-súwret).

Omon-qoy otarı ungiri Samarqand qalasından 45 km. qublaroqda Shakululqalion tawlarında, teńiz júzesinen 1300 m biyiklikde jaylasqan. Úńgir karstli hám koridorlı tipda. Og’an kiriw bóleginń eni 1, 5 m. hám bálentligi 0, 9 m. Materiallıq qatlamlar g'orning kiriw jayında tóplang’an. Izertlewshilerdiń tárepinen bul jerde ot hám oshaqlardıń ızları anıqlanıp, faunistik materiallardıń bay kollektsiyasi hámde tas qurallar tabılg’an.. Anıqlaw múmkin bolg’an suyek qaldıqlarınıń 60% muflonga tiyisli. Gúńgirt ayıw hám morol suyekleri qaldıqları ámeldegi. Bunnan tısqarı, bul orında sibir suwınsı, sibir taw eshkisi, úńgir shoqoli, túlki, qulon hám tag’ı bir yarım mıńg’a jaqın sút emizuvchilarning suyek qaldıqları tabılg’an. Úńgir qatlamlarınan alıng’an faunistik qaldıqlar quramında qusnıń eki túri hám shól tasbaqası suyek qaldıqları belgilengenler etilgen. Paleozoologik materiallarg’a tıykarlanıp, bul jerde sol dáwirde terekzarlar hám putalıqlarg’a tutas ashıq otlaqzor bolg’an dep búydew múmkin.

Atap ótiw kerek, estelikde hár bir tas quralg’a 80 dane haywan suyekleri qaldıqları tuwrı keledi. Bul bolsa Omon-Qoy otarı g'ori ańshılardıń waqtınshalıq turar jaysı wazıypasın o'tagan, dep shama menen oylaıwg’a tiykar boladı. G'orning kishi kólemdaligi da esteliktiń áne sonday funktsional áhmiyetke iye ekenligiden dárek beredi.

Takalisoy g'ori N. X. Toshkenboev tárepinen ashıp úyrenilgen bolıp, ol Samarqand qalasından 50 km qubla-shıg’ısda teńiz júzesinen 2000 m biyiklikde jaylasqan. Úńgir karstli bolıp, marmarlashgan hák tas dızbekinde payda bolg’an. Tapilg’an zatlar g'orning ishindegi lessimon loydan tabılg’an. Bul orından kómir qaldıqları menen birge 3 dane uchirindi alıng’an.

Go'rdara g'ori Zarafshon dizbesiniń arqa eteklerinde, Samarqand qalasından 75 km qubla-shıg’ısda jaylasqan. Bul orından haywan suyekleri qaldıqları menen birge 4 dane shaqmaqtoshdan islengen qurallar tabılg’an. Esteliktiń materiallıq -xronologik talqini Takalisoy g'oridagi sıyaqlı júdá quramalı bolıp tabıladı, sebebi hár eki esteliklerden da materiallar júdá kem tabılg’an.

Samarqand oypatlıg’ıdag’ı ashıq tipdagi orta paleolit dáwiri yodgorligi bul Qotırbuloq bolıp, ol Samarqand qalasından 100 km arqa -batısda, Sharxin awılı shamalasıda jaylasqan (42-súwret). Qotırbuloq mánzilgohi Zarafshon dáryası orta ag’ımınıń tar taw aldı oypatlıqsında, Zirabuloq tawları eteklerindegi bulaq átirapında jaylasadı.

Qotırbuloq qatlamlarınan mińlag’an tas buyımlar menen birge faunistik qaldıqlar da tabılg’an (49 -56 ), olardıń derlik yarımı (49, 3%) atlarg’a tiyisli bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, bul jerde túr-ho'kiz, qulon hám suwınlardıń da suyek qaldıqları anıqlang’an. Sonısı qızıqlıki, Qotırbuloq qatlamlarınan filning jaq súyeki bólekleri anıqlang’an jáne bul barinen burın trogonteriy fili dep atalg’an jáne bul faunistik tapilg’an zatyodgorlikning dáslepki pleystotsen dáwirine oidligidan dárek berer edi. Házirgi kúnde tapilg’an zat estelikten talay áyyemgi hám ol Qotırbuloq materiallıq qatlamlarına kútilmegende túsip qalg’an yamasa ol dáslepki pleystotsen dáwiri trogonteriy filining tuwrıdan-tuwrı áwladi esaplang’an xazar tipidagi mamontga tiyisli dep juwmaq etilgen.

Orta paleolitga tán kóplegen materiallar Qızılqum aymaqlarından da tabılg’an (103-107-súwretler). Biraq bular jıynama materiallar bolıp, materiallıq qatlamlar saqlanmagan. Bunnan tısqarı, Qızılqumda orta paleolitga tiyisli Ko'kcha atlı toshga qayta islew ustaxonasini da sol dáwir oidligi anıqlang’an. Usı dáwir máselelerine toqtalıp ótetug’ın bolsaq, áwele, paleolitning basqa basqıshlarında bolg’anı sıyaqlı bul dáwirdń da anıq xronologik shkalası islep shıg’ılmag’an. Hátte dúnyag’a belgili Tesik-toshg'orining da anıq hám tán alıng’an sánesi joq. Ekenin aytıw kerek, Evropada orta paleolit bunnan 100 mıń jıllar murın baslanıp, 35 mıń jıllarına shekem, yag’nıy zamanagóy tipdagi adam payda bo'lgunga shekem dawam etken jáne bul dáwirde onda tek neandertal tipidagi adamlar jasag’an. Biraq, Orta Aziya aymag’ı neandertal adamı tárepinen bunnan 50-60 mıń jıllar burın ózlestirilgen, degen pikirler da ámeldegi. Ayırım esteliklerdiń sánesi boyınsha hár qıylısha talqinlar bar. Mısalı, Qotırbuloq yodgorligi izertlewshilerdiń tárepinen 60 -70 mıń jıllar menen davrlangan bolsa, 1990 -jıllarda ámelge asırılg’an radiokarbon analizler onıń sánesin 32 mıń jıllar menen belgiledi. Sonıń menen birge, Zirabuloq tapilg’an zatjoyi onı tikkeley úyrengen izertlewshilerdiń tárepinen orta paleolit dáwiri menen belgilensa, keyingi izertlewshilerdiń onıń sońg’ı paleolitga daqılı bargini belgilengenler etpekte. Bunnan tısqarı, jurtımızdag’ı ashıq tipdagi esteliklerden Qotırbuloq, Ko'lbuloq hám basqa mánzilgohlarning geologik jag’dayları haqqında da hár qıylı talqinlar ámeldegi. Olardı tikkeley úyrengen izertlewshilerdiń materiallıq qatlamlardı qospag’an desalar, basqalar olardı aralasıp ketken jag’dayda turadı, degen pikirlerdi ańlatadılar.