Yun didaktikos oʻrga-tuvchi, taʼlim beruvchi pedagogikaning

---

Didaktika

Didaktika (yun. didaktikos — oʻrga-tuvchi,

taʼlim beruvchi) — pedagogikaning

tarmogʻi. Taʼlim nazariyasi bilan

shugʻullanadi. "D." atamasi ilk bor

Yevropada 17-asrda oʻqitish va taʼlim

jarayoni haqida asarlar yaratgan olimlar

tomonidan qoʻllanila boshlagan. Chex

pedagogi Ya. A. Komenskiy oʻzining

"Buyuk didaktika" asari (1657)da bolalar

va oʻsmirlarni maʼlumotli qilish va ularga

taʼlim berishning didaktik jihatlarini ishlab

chikdi. Nemis pedagogi A. Disterveg

---

oʻzining "Nemis oʻqituvchilarini

maʼlumotli qilishga rahbarlik" (1834—35)

asarida D.ning ped.da taʼlim nazariyasini

bayon etuvchi alohida qism ekanligini

taʼkidlagan. Shundan keyin D.ga taʼlim

nazariyasi haqidagi fan sifatida qarash

keng yoyildi. 19-asrning oxiri va 20-

asrning boshlarida D.ga oid maxsus

monografiyalar paydo boʻla boshladi.

Hoz. zamon ped.sida D.ga taʼlim va

maʼrifat berish nazariyasi bilan

shugʻullanadigan alohida soha sifatida

qaraladi. Taʼlim mazmunini aniklash,

taʼlim jarayoni qonuniyatlarini ochish

hamda oʻqitishning eng samarador usul

va yoʻllarini topish D.ning asosiy

---

muammolaridir. D.ning mohiyatini

belgilash, yoʻnalishini aniqlashda falsafiy-

nazariy asosning oʻrni katta. Uzoq vaqt

mobaynida marksizm-leninizm D.ning

taraqqiyot yoʻnalishini belgilab beruvchi

metodologik asos deb qarab kelindi.

Lekin mazkur taʼlimotning ilmiy asoslari

puch, jamiyat va tabiat taraqqiyoti

qonuniyatlarini toʻgʻri hamda xolis

koʻrsatish imkoniyatidan mahrum boʻlgan

tarafkash (tendensioz) qarash ekanligi

maʼlum boʻlgach, unga tayanish mumkin

boʻlmay qoldi. Keyingi vaqtda, kalom

falsafasiga milliy D.ning metodologik

asosi sifatida qaralmoqda. Chunki

olamning yaralish, rivojlanish

qonuniyatlari, insonning bilish

---

imkoniyatlari, maʼrifatning shaxs

kamolotidagi, oʻzini anglash borasidagi

oʻrni singari jihatlar ana shu falsafiy

asosga tayanilgandagina tushunarli

tarzda izohlanishi mumkinligi anglab

yetildi. Kalom falsafasi taʼlim olamni

bilishning vositasi ekanligini, bilish

jarayonining cheki yoʻq, ammo inson

bilishi mumkin boʻlgan bilimlar

cheklanganligini koʻrsatishi bilan

diqqatga sazovordir.

D. umumiy psixologiya, oʻqitish

psixologiyasi hamda bilish nazariyasi

bilan uzviy bogʻliq. Bu fanlarning har biri

bolaning bilish faoliyati va uni amalga

oshirilish jarayoni toʻgʻrisida alohida bilim

---

beradi. Taʼlim mazmuni va usullarini

belgilash borasida ham mazkur

aloqadorlik katta ahamiyatga ega. D. har

qanday alohida predmetni oʻqitish va

uning mazmunini tayin etish

qonuniyatlarini aniqlaydigan fan sifatida

taʼlim va maʼrifat ishlarini samarali tashkil

etishning umumiy usullarini belgilab

berishi lozim. Ayni vaqtda, alohida

predmetlarni oʻqitish metodikasi maktab

amaliyotining aniq tajribalaridan kelib

chiqqanligi uchun D.ning tamoyillari

taʼlim jarayonida uchraydigan har xil

favqulodda hodisalarning oʻziga xosligini

hisobga olgan holda tuziladi.

---

Oʻzbek milliy ped.si tarixida ham D.ning

asosiy xususiyatlarini aks ettirishga

bagʻishlangan koʻpgina tadqiqotlar

mavjud. Garchi turkiy mutafakkirlarning

asarlarida D. hozirgi nom bilan

atalmagan boʻlsada, lekin ular taʼlim

jarayonining qonuniyatlarini belgilashi,

uni tashkil etishning yoʻl-yoʻriqlarini

koʻrsatishi jihatidan beqiyos ahamiyatga

ega. Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ahmad

alFargʻoniy, Margʻinoniy, Davoniy, Alisher

Navoiy, Munis singari mutafakkirlarning

taʼlimni uyushtirish, uning

samaradorligini oshirish, oʻqitish

jarayonida oʻqituvchi va oʻquvchi

munosabatlari borasidagi qarashlari

jahon ped. taraqqiyotining oʻziga xos

---

bosqichini tashkil etadi. Muayyan

yoshdagi bolalarni jamoa tarzida bir

joyda oʻqitishning samaradorligi ilk bor

Ibn Sino tomonidan koʻrsatib berilgan

boʻlsa, muallimning oʻzida ezgu insoniy

sifatlar boʻlmasa, bolalarda bunday

hislatlarni shakllantirish mumkin

emasligi Navoiy asarlarida aks etgan.

Margʻinoniy esa, bilimlarni oʻzlashtirish

yuzasidan umumiy tavsiyalar beribgina

qolmay, oʻrganilgan tushunchalarni

bolalar xotirasida uzoqroq saklash

yuzasidan aniq metodik usullar ham

tavsiya etgan.

Oʻzbek milliy D.sining shakllanishida

jadidchilik harakati, xususan,

---

Munavvarqori Abdurashidxonov,

Abduqodir Shu kuriy, A. Ibodiyev, M.

Behbudiy, A. Avloniy, S. Saidazizov, R.

Yusufbekov kabi maʼrifatparvar-

pedagoglarning faoliyati alohida muhim

bosqich boʻldi. 20-asr boshlarida vujudga

kelgan jadidchilik turkiy xalqlarning kad.

shonu shuxratini tiklash uchun uni

maʼrifatli qilishdan oʻzga yoʻl yoʻkligini

toʻgʻri belgiladi. Jahon ped. sining eng

soʻnggi yutuklaridan xabardor boʻlgan,

ayni vaqtda taʼlimni tashkil etishda koʻp

asrlik milliy tajribalarni hisobga olgan,

D.ning metodologik asosi sifatida islomiy

eʼtiqodni belgilagan jadidlar oʻqi-tish

borasida yuksak natijalarga erishdilar.

Jadid mutafakkirlar taʼlimni

---

uyushtirishning amaliy jihatlari b-ngina

shugʻullanib qolmay, uning nazariy

masalalarini ham tadqiq etganliklari

diqqatga sazovordir. Jadidlarning

didaktik karashlari ularning koʻplab

pedagogik asarlari, darelik va

qoʻllanmalarida aks etgan.

Turkistonda Okt. toʻntarishi tufayli qaror

topgan shoʻrolar zamonida D. avtoritar

ped.ning bir tarmogʻi sifatida deyarli

hamisha tarbiyaga qarshi qoʻyib kelindi.

Milliy tajribalarga tayanmagan, taʼlim

jarayonining mazmunini yangilashga

qobil boʻlmagan, maktab D.sini mafkura

zugʻumidan xalos eta olmagan

sotsialistok ped. uning tashqi jihatlarini

---

pardozlab, yaltiratib koʻrsatishga alohida

eʼtibor berdi. Turli-tuman usullar oʻylab

topildi, koʻpdan-koʻp "ilgʻor" tajribalar

yoyildi. Lekin taʼlimda kutilgan samaraga

erishilmadi.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishtandan

soʻng oʻzbek ped. fani va amaliyoti milliy

asoslarga tayangan holda D.ning

tamomila yangicha yoʻnalishda taraqqiy

etishiga zamin hozirladi. Ijtimoiy ongning

oʻzgarishi pedagogik tafakkurning

sogʻlomlashuviga, u esa, oʻz navbatida,

D.ning milliy asoslarda rivojlana

boshlashiga olib keldi. Bunda milliy

D.ning asosiy tamoyillarini toʻgʻri

belgilash hal qiluvchi ahamiyatga ega.

---

Milliy D.ning asosiy tamoyillaridan biri

taʼlimning insoniylashuvidir. Mazkur

tamoyil taʼlim jarayoni uchun bilim emas,

balki oʻquvchi shaxsi asosiy kadriyat

ekanligini anglatadi. Bunda oʻquvchi

shaxsini shakllantirishga ustuvor oʻrin

beriladi. Taʼlimning insonparvarlashuvi

tamoyili oʻzbek D.sining asosiy

talablaridan boʻlib, taʼlim mazmoʻnini

belgilash va pedagogik amaliyotni tashkil

etishda shaxs maʼnaviyatini

shakllantirishga yoʻnaltirilgan oʻquv

fanlariga ustuvor ahamiyat berilishini

kuzda tutadi. Estetik, badiiy turkumdagi

predmetlarni oʻqitishga alohida eʼtibor

qaratish yoʻli bilan bolalarning hissiyotini

shakllantirishga erishish, ularda iroda

---

xususiyatlarini tarkib toptirish muhimdir.

Oʻquvchi maʼnaviyati bilan uning

oʻzlashtirishi oʻrtasida uzviy aloqa borligi

zamonaviy psixologiya fani tomonidan

asoslab berilgan. Bu holatni hisobga

olmay ish koʻrgan ped.

muvaffaqiyatsizlikka mahkumdir. Milliy D.

taraqqiyotini taʼminlaydigan

tamoyillardan yana biri taʼlimning

yaxlitligidir. Dunyodagi narsa-hodisalar

yaxlit va bir-biridan ajralmagan holda

mavjud ekan, uni urganish ham imkon

qadar yaxlit tarzda amalga oshirilishi

kerak. Taʼlim jarayonida oʻquv predmetlari

miqdorini koʻpaytirish emas, balki olamni

bilish vositasi boʻlmish oʻquv fanlarini

imkon qadar umumlashtirish yoʻlidan

---

borish lozim. Shuning uchun ham

mustaqil Oʻzbekistonning yangilangan

oʻquv rejalarida taʼlimning asosiy yetti

tarmogʻi belgilangan boʻlib, oʻquv fanlari

miqdorini zaruratga qarab oʻzgarib turishi

koʻzda tutilgan. Taʼlim jarayonida

oʻquvchilarning alohida jihatlarini hisobga

olish ham D.ning asosiy tamoyillaridan

sanaladi. U oʻqitish jarayonini har bir

oʻquvchiga xos xususiyatlarni koʻzda

tutgan holda tashkil qilishni taqozo etadi.

Maʼlumki, har qanday shaxs muayyan

geografik muhitda shakllanadi. Uning

tabiatida oʻsha muhitga xos jihatlar

muhrlangan boʻladi. Shuning uchun ham

oʻqitish jarayonida mintaqaviy

xususiyatlarni hisobga olish tamoyili ham

---

D.ning zarur talablaridan biridir. OʻzRning

"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da

mazkur tamoyilga alohida eʼtibor

qaratilgan. Tarbiyaning ustuvorligi ham

bugungi oʻzbek D.sining asosiy

tamoyillaridan sanaladi. Komil shaxsni

tarbiyalash har qanday taʼlim

muassasasining asosiy vazifasiga

aylandi. Maʼnaviyatni shakllantirish

maksad darajasiga koʻtarilgan sharoitda

tarbiyaga ustuvor maqom berilishi

tabiiydir. Milliy D. oʻquvchilarni taʼlim

jarayonining ishtirokchilarigina emas,

balki ijrochilari deb qarashni ham koʻzda

tutadi. Taʼlim oʻquvchilarning ichki

ehtiyojiga aylanmasa, ular bu jarayonda

---

faol ishtirok etmasalar, hech qanday

ijobiy samaraga erishib boʻlmaydi.

D. taʼlim usullari muammosini ham

qamrab oladi. Oʻqituvchi biror predmet

boʻyicha oʻquvchilarning tizimli bilim

olishini taʼminlash maqsadi sari intilar

ekan, maʼlum ishlarning bajarilish

namunasini koʻrsatadi. Ayni vaqtda, u

taʼlimning barcha bosqichlarida

uquvchining faolligi va mustaqilligini

taʼminlaydi. Oʻquvchilar oʻqituvchi

rahbarligida tajriba va kuzatuvlari

asosida yangi bilimlarni oʻzlashtiradi.

Ularga chuqur va mustaqil

oʻzlashtirishlari, oʻrgangan bilimlarini

---

amaliyotda ijodiy qoʻllashlari uchun

maxsus topshiriklar beriladi.

OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Karimov I., Barkamol avlod Oʻzbekistan

taraqqiyotining poydevori, T., 1997;

Oʻrta Osiyoda pedagogik fikr

taraqqiyotidan lavhalar, T.: 1996;

Hoshimov K., Nishonova S, Inomova

M., Pedagogika tarixi, T., 1996;

Oʻzbekistan mutafakkirlari taʼlimtarbiya

qaqida, T., 1995; Yoʻldoshev J.,

Mustaqil Oʻzbekiston taʼlimi, T., 1997.

Qozoqboy Yoʻldoshev.

Adabiyot

---

  Soʻnggi tahrir 1 yil avval IluvatarBot tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin.

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Didaktika&oldid=2055109

" 

dan olindi