Xalqaro ekologik hamkorliklar

EKOLOGIYA VA XALQARO HAMKORLIK

Reja:

1. 
   Xalqaro ekologik hamkorlikning shakllari.
   
2. 
   Davlatlararo tuzilgan ekologik bitimlar.
   
3. 
   Chet ellarda tabiatni muhofaza qilish.
   
4. 
   Ekologik hamkorlikni ijobiy tomonlari.
   

1. Xalqaro ekologik hamkorlikning shakllari. Yer sayyorasi insoniyatning umumiy yashash joyi, yagona uyi hisoblanishi va Yer yuzida ekologik halokatni bartaraf qilish mavjud 200 dan ortiq davlatlar, 6 mlrd.ga ortiq insonlarning umumiy vazifasidir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish halqaro kelishuv asosida umumjahon miqyosida amalga oshirilgandagina o'z samarasini berishi mumkin. Davlatlararo hamkorliklarning sayyoramizda biosferaning yagonaligidan va insonlarning ta'siri hech qanday davlat chegaralari bilan cheklanmasligidan kelib chiqadi. Oxirgi yillarda insoniyatni tashvishga solayotgan ko'plab mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolar faqatgina davlatlararo hamkorlik yo'li bilan hal qilinishi mumkinligi ma'lum bo'lib qoldi.
Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilish sohasida hamkorlikning ikki asosiy shakli ajratiladi:
1. Atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarda oqlona foydalanishga qaratilgan ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnoma va konvensiyalar;
2. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari.
2. Davlatlararo tuzilgan ekologik bitimlar. Turli davlatlarning tabiatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish uchun davlatlaraor shartnomalar va konvensiyalar keng qo'llaniladi. Badiiy hamkorlik dastlab XIX asr ohirida hayvonot dunyosidan foydalanishni tartibga solish yo'nalishida vujudga kelgan. Ayniqsa ko'chib yuruvchi hayvonlarni muhofaza qilish katta e'tibor berilgan. Faqatgina baliq, kit va boshqa okean hayvonlarini ovlashni tartibga solish haqida 70 dan ortiq shartnomalar, konvensiyalar mavjud. Kitlarni ovlashni cheklashga oid birinchi halqaro konvensiya 1931 yilda tuzilib, unda Antarktida atrofidagi suvlardan har yili 15 mingdan ortiq kit ovlamaslik ko'rsatilgan edi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin tabiatni muhofaza qilishga oid 300 ga yaqin turli shartnoma va konvensiyalar tuzilgan. Ularning orasida 1963 yili Moskvada tuzilgan atmosfera suv osti va kosmik fazodagi yadro sinovlarni taqiqlash haqidagi shartnoma alohida ahamiyatga ega. 1973 yilda nodir hayvon va o'simlik turlari bilan savdo qilishni chegaralash to'g'risidagi halqaro konvensiya tuzildi. 1972 yili Stokgolmda tabiatni muhofaza qilish bo'yicha o'tkazilgan BMT ning birinchi umumjahon kongressida 5 iyun halqaro tabiatni muhofaza qilish kuni deb e'lon qilindi. 1973 yili Londonda dengizlarni neft va boshqa zaxarli ximikatlar bilan ifloslanishini oldini olish yuzasidan yangi xalqaro konvensiya qabul qilindi. 1978 yil Ashxabodda o'tgan Xalqaro Tabiatni Muhofaza qilish Ittifoqi (XTMI) General Assambliyasida jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi qabul qilindi. 1982 yil BMT da tabiatni muhofaza qilishning umumjahon partiyasi qabul qilindi. Bu muhim xujjatlarda tabiatni muhofaza qilishning prinsiplari va ko'p yilga mo'ljallangan yo'nalishlarii belgilab berilgan.
Atrof muhitga inson ta'sirini kuchayishi 1985 yil Venada ozon qatlaminimuhofaza qilish konvensiyasi, 1992 yil Rio-de-Janeyroda biolgik xilma-xillikni saqlash, 1992 yili Nyu-Yorkda iqlim o'zgarishi bo'yicha, 1994 yili Parijda cho'llashishga qarshi kurash bo'yicha, 2002 yil Toshkentda organik moddalarni kam chiqarilishi, 1995-2001 yillarda Ashxabodda, Nukusda Orol dengizi muammosi bo'yicha va boshqa konvensiyalarning tuzilishiga sabab bo'ldi.
Atrof muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorlik turli davlat va nodavlat tashkilotlar faoliyatida ham amalga oshirilgan. Badiiy hamkorlik maqsadlari tuzilishi va faoliyati bilan farqli hamkorlik xarakteriga ko'ra ikki tomonlama yoki ko'p tomonlama, regional va subregional bo'lishi mumkin.
BMT ning 1973 yilda tuzilgan atrof muhit bo'yicha maxsus dasturi – YuNYEP (United Nation Environmental Programm) xalqaro xamkorlikni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. 1948 yil tuzilgan nodavlat tashkilot Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro Ittifoqi yuzdan ortiq davlatlarning 300 ga yaqin milliy, davlat va jamoat tashkilotlarini birlashtirgan. Xozirgi vaqtda tabiatni muhofazasi sohasida 250 dan oriq nodavlat tashkilotlari faoliyat ko'rsatmoqda. BMT ning fan, maorif, ta'lim va san'at masalalari bilan shug'ullanuvchi tashkiloti YuNYESKO 1968 yilda qabul qilingan 14 loyixadan iborat “Inson va biosfera” (Man and Biosphere) dasturi xalqaro hamkorlikda amalga oshirilayotgan eng yirik dastur hisoblanadi TMXI tomonidan 1966 yil birinchi xalqaro “Qizil kitob” chop qilindi.
3. Chet ellarda tabiatni muhofaza qilish o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ko'pchilik mamlakatlarda 4 xil qo'riqxonalar mavjud: 1) tabiiy rezervatlar-kat'iy rejim bilan ishlaydigan xatto kishilarning kirishi ham man etilgan katta maydonlar. Bunday qo'riqxonalarda noyob o'simliklar va hayvonlar qo'riqlanadi. Ularda ilmiy ishlar olib boriladi; 2) milliy (xalq) parklar-yirik qo'riqxonalarda butun tabiiy kompleks muhofaza qilinadi. Badiiy qo'riqxonalar G'arbiy YEvropa, Afrika, Shimoliy Amerika, millatlar hamkorligidagi mamlakatlar juda keng tarqalgan bo'lib, bu qo'riqxonalarga kishilar pul to'lab kiradilar. Eng katta va mashhur milliy parklarga yiliga bir necha 10 mln. kishi kiradi. Masalan: mashhur “Yellouston” milliy parkiga tashkil etilganidan beri (1872 yildan) hozirgacha 100 mlndan ortiq kishi kelib ketgan. 3) tabiat yodgorliklari-g'or, er osti tog' jinslari ochilib qolgan joylar, katta yoki bahaybat daraxtlar, ajoyib shakldagi qoyalar, sharsharalar kabi ayrim ob'ektlar qo'riqlanadigan kichik qo'riqxonalardir. Tabiiy yodgorliklar, tarixiy ob'ektlar bo'lib saqlanadi. 4) chala balki qisman mavjud qo'riqxonalarda ayrim ob'ektlar muhofaza qilinadi. Badiiy qo'riqxonalar zakazniklar deb atalishi mumkin. Ov qilish yoki baliq tutish man etilgan maydonlar zakazniklar deb yuritiladi.
Chet mamlakatlarda qo'riqxonalarning umumiy soni va maydoni shuni ko'rsatadiki, aholi zich yashaydigan va tabiiy sharoiti xilma-xil bo'lgan mamlakatlarda qo'riqxonalar nisbatan katta maydonni egallagan.umuman olganda, dunyoda qo'riqlanadigan maydonlar juda notekis joylashgan. Chunonchi, Chexoslavakiyada qo'riqxonalarning nisbiy maydoni Fransiyadagiga nisbatan 60 marta, Keniyada Jazoirdagiga nisbatan 1,5 ming marta kattadir. Osiyo mamlakatlariga qolganda, Shri-Lankada qo'riqlanadigan maydonlar Xindistondagiga nisbatan 45 marta ko'p.
Germaniya Yevropa mamlakatlar orasida tabiatni muhofaza qilishiga birinchi bo'lib kirishgan, chunki tabiatning nest-nobud qilishi natijasida tabiiy boyliklarning kamayib ketganligining bu mamlakat boshqa davlatlardan oldinroq sezadi. 1954 yilda tabiatni muhofaza qilish to'g'risida qonun qabul qilinadi. Bu qonunga ko'ra tabiatni muhofaza qilish Davlat boshqarmasi Germaniyada tabiatni muhofaza qilish barcha tadbirlar kompleksini nazorat qilish va tashkil etish bosh organi tuzildi. Germaniyada 70-yillarda umumiy maydoni 44100 ga bo'lgan 200 ta qo'riqxona va umumiy maydoni 21726 ga bo'lgan 270 ta qo'riqxona kerak. O'rmon uchastkalari, shuningdek, maydoni 199100 ga bo'lgan 334 ta qo'riqlanadigan landshaft uchastkalari bo'lgan. Bundan tashqari, ob'ekt maydoni kichikroq bo'lgan 10000 ta tabiat yodgorliklari ishlab turibdi. Germaniyada tabiatni muhofaza qilish tabiiy boyliklarni, birinchi galda kamayib ketayotgan fauna va florani saqlab qolish va imkoni boricha sonini ko'payishiga qaratilgan ishlar yaxshi yo'lga qo'yilgan. Qo'riqxonalarda va tabiat landshaftlarini o'rganish hamda muhofaza qilish ilmiy tadqiqot institutida qo'riqxona ishiga nazariy va amaliy tavsiyalar beradigan maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
AQSh da ham yer-suv, o'rmon va hayvonlarni yirtqichlarga nest-nobud qilishga qarshi kurashga doir misollar ko'p. Asr boshlarida AQShda hayvonot dunyosini muhofaza qilish sohasida 300 ga yaqin qonun qabul qilingan. Ana shu davrdan boshlab katta foyda keltiradigan qo'riqxonalar milliy parklar barpo etila boshlandi. Yuqorida tilga olingan Yellouston milliy parkidan tashqari (9 mln. km2) boshqa yirik qo'riqxonalar (Texasda) Biya-Bld (300 mingga), Gavayi, Olimpiya qo'riqxonalari ham turistlardan katta daromad olmoqda.
Shvesariyada tabiatni muhofaza qilish Milliy daromadning eng muhim manbalaridan biri bo'lgan chet el turizm rivojlangan bu keyinchalik mamlakatda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari alohida ahamiyatga ega. Chetdan mumkin qadar ko'proq turistlarni jalb qilish uchun tabiatdagi barcha ajoyib ob'ektlarni o'z xolida saqlash kerak. O'tmishda turizm bilan shug'ullanmagan davrda tabiatga ancha zarar etkazildi, ba'zi bir tuyoqli hayvonlar va parrandalar (boltayutar, kaljurchi, kist) qirib yuborilgan. Biroq keyingi 60 yil ichida ba'zi bir hayvonlar, avvalo, ov qilinadigan hayvonlar soni tiklanadi. Masalan, 1910 yilga asl bug'u 20 bosh qolgan bo'lsa, 1955 yilga 872 boshga etdi.