Uxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlari baxtga qarshi

uxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining XIX

asrgacha bo’lgan hujjatlari baxtga qarshi

bizgacha yetib kelmagan. Xonliklar

hukmronligining so’nggi davri (asosan XIX asr oxiri va XX asr boshlari) ga oid

hujjatlar qisman saqlanib qolgan.

1873 yilda chor qo’shinlarining Xivaga qilgan yurishida qatnashgan

sharqshunos A. Kun xon saroyini tintuv qilish chog’ida 300 ga yaqin kitob (sharq

qo’lyozmalari) va har xil hujjatlarni yig’ib oladi. Hujjatlar asosan xonning kirim va

chiqimlari haqida ma’lumot beruvchi materiallar, diplomatik yozishmalar va bir

qancha vaqfnoma hamda mulkiy yorliqlardan iborat edi. Xiva xoni arxivini o’rgangan

A. Kun o’z vaqtida uning to’liq emasligini va hujjatlar asosan xonlik tarixining

so’nggi davriga oid ekanligini qayd qilgan edi.

Xiva xoni arxivi va kutubxonasini shoshilinch tarzda ko’rib chiqqan A. Kun

ayrim hujjatlarni Rossiya Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyiga topshirish uchun

tanlab oladi, qolganini esa general fon Kaufman imperatorning Sankt-Peterburgdagi

Xalq kutubxonasiga (hozirgi Saltikov-Shchedrin nomidagi Xalq kutubxonasi) ga

sovg’a qilib yuboradi. Shundan so’ng Xiva xonining arxivi hammaning esidan chiqdi.

Ularni 1936 yilda eslatib o’tilgan kutubxonada tadqiqot ishlarini olib borgan

sharqshunos olim P. Ivanov topdi. Ayni paytda P. Ivanov kutubxonaning

qo’lyozmalar fondida saqlanayotgan hujjatlarning bir qismi Qo’qon xonligiga tegishli

ekanligini ham aniqladi. P. Ivanov tomonidan hammasi bo’lib turli kattalik va

hajmdagi 120 ta daftar topildi. Hujjatlar 1822-1872 yillarga tegishli edi.

Qo’qon xonligi arxivining taqdiri ham shunga o’xshashdir. Xudoyorxonning

1875 yilda Qo’qondan qochishi, yo’lda uning karvonini talanishi, Qo’qondagi xon

saroyini qo’zg’olonchilar tomonidan talon-taroj qilinishi natijasida arxiv

hujjatlarining asosiy qismi nobud bo’ldi. Uning saqlanib qolgan qismi esa Qo’qonni

zabt etgan ruslar qo’liga o’tadi. General fon Kaufman Qo’qon xoni arxivining

saqlanib qolgan hujjatlarini nomi yuqoriida zikr etilgan Sankt-Peterburgdagi

kutubxonaga va qisman Toshkentdagi Xalq kutubxonasiga taqdim etadi. Keyinchalik

Toshkent Xalq kutubxonasi ( hozirgi A. Navoiy nomli O’zbekiston milliy

kutubxonasi) dagi barcha sharq qo’lyozmalari O’zbekiston Fanlar Akademiyasi

Sharqshunoslik instituti fondiga topshirilgan. Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shchedrin

kutubxonasining qo’lyozmalar fondidagi Qo’qon va Xiva xonliklariga tegishli arxiv

hujjatlari 1962 yilda Toshkentga qaytarilgan va hozirgi kunda O’zbekiston

Respublikasi Markaziy arxivi fondlarida saqlanmoqda. Qo’qon xoni arxivi haqida

tarixchi olima A. L. Troiskaya 1968 yilda “Katalog arxiva kokandskix xanov XIX v.”

nomli kitobini e’lon qildi. Mazkur kitobda mingdan ko’proq hujjatlarning tavsifi

keltirilgaBuxoro amirligi arxivi haqida uzoq vaqt hyech narsa ma’lum emas edi.

Faqatgina 1931 yilning dekabrida Buxoro arkidagi suvab tashlangan yerto’lada arab

alifbosida, fors-tojik tilida yozilgan nomalar betartib xolda topildi. Dastlab bu

materiallar Buxoro muzeyiga keltirilib, chek tarzida saralanadi va tartibga keltiriladi.

1937-1938 yillarda 77764 ta maktub O’zbekiston SSR Markaziy Davlat arxiviga

o’tkaziladi va bu majmuaga Buxoro amiri Qushbegiisi fondi deb nom beriladi.

Buxoro amiri Qushbegisi arxividagi hujjatlar XIX asr oxirlaridan to 1920

yilgacha bo’lgan davrga taalluqlidir. Ular orasida Buxorodagi Rossiya siyosiy

agentligi bilan ichki va tashqi siyosiy masalalarga doir diplomatik yozishmalar,

mansabdor shaxslarning joylardagi ahvol haqidagi xabarlari, soliqlar, xalq sayillarini

o’tkazish, jinoyat-qidiruv, dehqonlar qo’zg’olonlari, amirlikka olimlar, harbiylar, chet

elliklarning kelishi, qo’shinlarning bir joydan ikkinchi joyga ko’chirilishi, lavozimga

tayinlash haqidagi yorliqlar va boshqa hujjatlarni uchratish mumkin. Fond

majmualari orasida faqatgina Qushbegiga yuborilgan materiallar bo’lmay, qozikalon

va amir xazinasini yurituvchi devonbegiga oid rasmiy hujjatlar ham mavjud.

Buxoro amirligi arxivi ustida ishlash amirlikning XIX asr oxiri va XX asr

boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy tarixni yoritishda muhim o’rin tutadi. Hozirgi kunda

sharqshunos-olimlarning bir guruhi mazkur hujjatlarni o’rganish, tahlil etish, tarjima

qilish va ilmiy muomalaga kiritish bo’yicha ish olib bormoqda.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’rta Osiyo hududida arxivlar qadimgi

zamonlardan mavjud bo’lgan. Ammo turli sabablarga ko’ra bu arxivlarning

ko’pchiligi bizgacha yetib kelmagan. Biz hozirgi kunda Xorazm podsholari va So’g’d

davlati arxivlarining ayrim hujjatlarini, shuningdek XVI-XIX asr vaqf hujjatlari

hamda qisman XIX asrga tegishli Xiva, Qo’qon xonliklari va Buxoro amirligi

arxivlariga mansub hujjatlar bilan tanishish imkoniyatiga egamiz.