Usimliklar va ularning yashash sharoitlari

Uebekiston Kommunistik partiyasi Markaziy Ko- mitetining May plenumida (1976 y.) pahtachilikni yanada yuksaltirishda cishlo^ hujal'ik fanlarining mu^im rolь uynashi, kupgina olimlar otryadining shu ish bilan shurullanayotganliklari, shuningdek, ilmiy tad^i^otlarning samaradorligini oshirish uchun fan yutuclarini ishlab chi^arishga joriy etishni yahshi tashkil ^ilish zarurligi ta'kidlab utildi. KCorida kursatib utilgan ulkan vazifalarni ba- jarish uchun kolhoz na sovhozlarni agronomiya va 1^ish- lok; hujalik tehnikasini yahshi bilgan kadrlar bilan tula ta'minlash zarur. Bunday kadrlarni tayyorlash- da «Agronomiya asoslari» kursi mu^im rolь uynaydi. Agronomiya yunoncha agros — dala va nom os— coida, ya'ni de^onchilik ^onun-koidalarini urganuvchi fan degan ma'noni bildiradi. Agronomiya fani juda i^a- dim^iy fandir. U uzo^ yillar mobaynida rivojlana borib, endilikda tabiiy fanlar ichida muyrgm urin- ni egalladi. Agronomiya ^ishlo^ hujalik ishlab chi- carish tajribasiga tayanib ancha yutu^larga erishdi': almashlab ekish, ekinlarga ishlov berishni mehaniza- ciyalashtirish, sugorish ishlarini avtomatlashtirish, ma^alliy va mineral ugitlardan samarali foydala- nish, begona utlarga ^arshi kurash, ururni ekishga tayyorlash, usimlik «asalliklarini bartaraf ^ilish, erlar zahlanish va shurlanishining oldini olishda- gi erishilgan yutu^lar shular jumlasiga kiradi. Mazkur u^uv ^ullanmada shular tugrisida bayon ztil- gan.

I B O B

USIMLIKLAR VA ULARNING YASHASH SHAROITLARI
1- §,. Usimliklarning tabiatdagi va cishlo^ hujalik ishlab chi^arishidagi roli

Planetamizdagi ^ayotni usimliklarsiz tasavvur etib bul- maydi. Usimliklar Еr yuzida ^amma joyda tar^algan, ularni ^atto dengiz va okeanlar ^a'rida, osmonupar toglar tepasida ^am. uchratish mumkin. Usimlik tirik organizmdir. U ozщlanadi, nafas oladi, usa^- di, rivojlanadi va kupayadi. Еrdagi barcha tirik organizmlar singari ular ^am doim cuyosh nuri bilan ta'minlanganligi tu- fayli yashaydi. Lekin tabiatdagi ^amma tirik organizmlar ^am 1^uyosh energiyasini bevosita uzlashtirish hususiyatiga ega emas. Bu husuoiyat, eng avvalo, usimliklarga hos. Ular ^uyoshning nur energiyasini himiyaviy energiyaga aylantira oladi. Usimlik- larni uziga hos bir «zavodga» uhshatish mumkin. Zavodda tur: li hom ashyolardan ^ar hil yangi ma^sulot ishlab chi^arilgani kabi usimliklar h>am turli anorganik moddalarni uzlashtirib, ^ar hil organik moddalar sintezlaydi. Usimliklar karbonat angidridni uzlashtirib kislorod aj- ratadi, 'bu bilan atmosferadagi karbonat angidrid va kislorod nisbatishpboiщarib turadi. Demak, ular barcha tirik mav- judotni nafas olish manbai bulgan kislorod bilan ta'mnn- laydi. YU^orida aytilganlardan tacщari, usimliklar unumdor tu prok catlamining yuvilib ketishiga, jarliklar ^osil buli- shiga, ya'nn tupro^ erroziyasiga, uning shurlanishiga va shamol ta'sirida emirilishiga ^arshi kurashda ^am katta a^amiyatga ega. Masalan, daraht, butalar sel suvlariga ^arshi kurashda, botcocliklarni curitishda, ekinlarni garmseldan sa^lashda mu^im rolь uynaydi. Usimliklar inson .^ayoti uchun zarur chorvachnlik ma^sulot- lari (gusht, sut, yog, tuhum, jun, teri va ^okazolar) etishtirish- da em-hashak manbai sifatida ^am katta ahamiyatga ega. Inson paydo bulgan dastlabki davrdan boshlabo^ tirikchi- lik uchun usimliklardan foydalangan. Ulardan hilma-hil ozik;- ovcat ma^sulotlari, kiyim-kechak uchun tola olgan, ov ^ilish va dushmandan ^amoyalanish curollari, boshpana uchun curnlnsh ma- teriallari sifatida foydalangan. Buning uchun usimliklar

iing eng yaroclilarnni va eng yahshilarini tanlagan. Natijada yovvoyi usimliklar madaniylashib, snfati tobora yahshilannb borgan. Shu asosda deodonchilik paydo bulgan. Deedonchilik- ning paydo bulishi yangi davrni boshlab bergan. Devdoichilik paydo bulgandan ^ozirgacha utgan davr ichida kuplab usimliklar insonning faol aralashuvi natijasida tubdan uzgartirib yuborildi. Dozir ularning yovvoyi ajdodla- riga uhshash belgilarini topish ancha ^iyin. Masalan, ruza bir yillik usimlik bulib, pahta tolasining uzunligi 32—40 mm ga teng, har gektar erdan 45—50 c va undan oshirib pahta dosidi olish mumkin. Va^olanki, uning yovvoyi ajdodi kup yillik usimlik bulib, tolasi kalta, ^osildorligi tahminan gektari- ga 5—6 c ga turri kelgan. ^ozir etishtirilayotgan ^and lavla- gi tarkibidagi shakar mvcdori 20% dan ortadi. Uning yovvoyi ajdodida zsa atigi 5—6% ni tashkil etgan. ^ozir er yuzida usimliklarning taiщi kurinishi, katta-ki- chikligi, yashash sharoiti, kupayish usuliga ^arab, bir-biridan tubdan fark; '^iladigan 300 000 dan ortic turi bor. Insoniyat ^ozir ularning 23 000 ga ya^in turidan foydalanadi. Shulardan 1500 turi madaniy.usimliklardir. Barcha usimliklar daraht, buta va ut usimliklarga bulina- dn. Daraht va butalarniig er ustn organlari (tanasi, shoh- shabbasi) bir necha yil, utlarniki esa bir-ikki yil yashaydi. Dalalarda etishtiriladigan ekinlar, asosan, ut usimliklarga mansub. Ular, yashash muddatiga kura, bir yillik, ikki yillik va kup yillik usimliklarga bulinadi. Bir yillik usimliklar facat bir yoz usadi va urur beradi. Bularga, asosan, donli, moyli va tolali usimliklar — arpa, burdoy, makkajuho- ri, sholi, o^ juhori, nuhat, kungabo^ar, kunjut, epeHFOi^, kanop, ruza va boiщalar kiradi. Ikki yillik usimliklarga ildizme- valilar (^and lavlagi, hashaki sabzi, karam va ^okazolar) kiradi. Ular birinchi «ili ildiz va barg ^osil ^iladi, ikkinchi yili gul, kurtak chi^aradi va urur tugadi. Kup yillik ut usimliklarning er usti organlari facat bir yil yashasa ^am ildizi bir necha yil ^ayot faoliyatini sa^laydi. Beda, cora ciyok;, sarsa- bil, otculoc va boshcalar ana shunday usimliklar jumlasiga kiradi.

2- §. Usimliklarning tashki va ichki tuzilkshi

Usimlik murakkab tuzilgan tirik organizmdir. Uning bir- biri bilan uzviy borlangan ildizi, poyasi, bargi va guli bula- di. Bulardan meva va urur ^osil buladi. Ildiz, poya, barg — usimlikning vegetativ, gul, meva, ypyF kupayish (generativ) or- ganlaridir. Usimliklar poyasining ¦, chiki kurinishi, shakli va kat- ta-kichikligi ^ar hil buladi. Uning asosiy vazifasi usimlik shoh-shabbasini tik tutib turish va suv ^amda unda erigan mineral moddalarni ildizdan barg- larga, barglardagi moddalarni esa ildizga utkazishdan iborat. Usimlik ildizi, asosan-, - ikki funkciyani bajaradi, bi-. rinchidan, usimlikni tupro^da markam tutib turadi, shamol ^am- da bopщa mehanikaviy ta'sir- larga ^arshi chidamli k;iladi; ikkinchidan, tupro^dan suv v a . unda zrigan ozuca moddalarni shimib, poya or^ali barglarga ut- kazadi. Bundan taiщari, z^ar hil ozu^a moddalarni uzida gamlab, vegetativ kupayiщda sarflaydigan ildizlar ^am bu,- - ladi. Barg usimlikning asosiy organlaridan bir i ^isoblanadi. Unda erdan ildizlar shimib olgan va poya or^ali kutarilgay suv va mineral moddalar ^amda ^avodan yutilgan karbonat angidriddan ^uyosh nuri ta'sirida fotosintez prodessi sodir buladi. Natijada anorganik moddalardan oddiy moddalar h;o- sil buladi. Bu moddalar usimliklarning ^ujayra shirasida erib, uning barcha organlariga — ildiziga, guliga, mevasiga va boiщa ^ismlariga tarkaladi. Shunday ^ilib, usimliklarning poyasi, bargi, ildizi ma'- lum funkciyani bajaradi. Lekin z^ar bir organning bajaradi- gan funkciyasi bir ma^sadga — usimliklarning usishi, rivoj- lanishi va kupayishiga ^aratilgan. Usimliklarning ichki tuzilishi bilan tanishish uchun biror organini yup^a kesib, mikroskopda '^arasak, u bir-biriga zich yondoshgan ^ujayralardan tashkil topganligini kuramiz. Bu ^ujayralar shakli va yirik-maydaligiga kura juda hilma- hil buladi (1-rasm). Masalan, chigit sirtidagi tolalar buyi- ga usgan va 3—b sm gacha chuzilgan ^ujayralardir. Usimliklarning ^ujayrasi shakli va yirik-maydaligi turlicha bulishidan cat'i nazar, bir hil tuzilgan buladi. Usimliklar ^ujayrasi tash^i tomondan pishic pustga ural- gan bulib, ichida shilimshi^simon suknushk buladi. U protoplazma yoki citoplazma deb ataladi. )^ar bir ^ujayrada murakkab ocsil moddadan tuzilgan yadro va alo^ida cushilma-plastida buladi. U doim ^arakatlanib turadi va ^ujayra nafas olishi- da, moddalar almashinuvida, shuningdek, irsiy hossalarning sa^lanib t^olishida mu^im rolь uynaydi. )^ujayra protoplazmasida J^ap hil shakldagi va yirik-may-:: da, rangli hamda rangsiz plastidalar buladi. Rangsiz plasti- dalar leykoplast, yashillari hloroplast, ^izil yoki sariklari hromoplast deb ataladi. Hromoplastlar yoki ^izll-sarik; plastidalar usimliklarning turli organlarida, aynщsa gul va mevalarida uchraydi. Hloroplastlar usimliklar z^ayotida muz^im rolь uy- naydi. Chunki ular i^uyoshning yorurlik energiyasi ta'sirnda organik moddalar z^osil bulishida, ya'ni fotosintez processi- da ishtirok etadi. Usimliklarning yorurda rivojlangan cismlari; barglari, yosh novdalari va mevalaridagi leykoplastlarda z^ar hil buyo^ moddalar — pigmentlar z^osil buladi. Ularning eng muz^i- mi yashil pigment — hlorofildir. U usimlikni yashil rangga ki- ritadi. Ba'zi usimliklar, masalan, ^and lavlagi, ^izil karam va ruza ayrim navlarining bargi tini^ yashil rangda emas, balg ki kizshih yoki cunrir rangda buladi. Bunga usimliklar z^ujay- rasidagi antocian pigmenta sabab buladi. Bu pigment yashil rangni ni^oblab ^uyadi. Plastidalar biri ikkinchieiga uta oladi. Masalan, pomidor yoki ^izil ^alampirning yashil hom mevasi etilgan sari sekin- asta ^izara boshlaydi. Bu hloroplastlarning hromoplastlarga aylanishini kursatadi. H,ujayra protoplazmasida mayda pufakchalar — bushli^lar bulib, ular vakuola deyiladi. Protoplastning z^ayot faeliyati natijasida aloz^ida shira — z^ujayra shirasi z^osil buladi. U tarkibida turli organik va mineral moddalar erigan suvdan iborat buladi. Bu shira vakuolalar bushligini tuldirib turadi. Usimliklar z^ujayrasida undagi fiziologik processlarga (nafas olish, assimilyaciya, oksil, yor va uglevodlar sintezi, parchalanishga) aktiv ta'sir etadigan fermentlar buladi. Masalan, krahmal diastaza fermenti ishtirokida ^andga, amilaza ishtirokida esa aksincha, ^and krahmalga aylanadi. ^ujayra pusti tarkibida murakkab organik birikmalar — pektin moddalar z^am buladi. Usimliklar tarkibida odam va z^ayvonlarning normal yasha- shi uchun shcoyatda zarur bulgan moddalar — vitaminlar z^am buladi. Vitaminlar murakkab organik birikmalar bulib, usimliklar bargida, mevasida, shuningdek, poyasi z^amda ildizida uchraydi. Turli usimliklar tarkibida z^ar hil vitaminlar z^o- sil buladi, masalan, pomidor va sabzida A vitamini, yonro^ning hom mevasi va na'matakda S vitamini kupro^ buladi. Usimliklar z^ujayrasining pusti cellyuloza (kletchatka) dan iborat. U himiyaviy tarkibiga kura uglevoddan iborat. Cellyuloza pishshushgn, zlastikligi va chuzilishga moyilligi tufayli katta az^amiyatga ega. Juda kup usimliklar (masalan, pahta, kanop, jut va bosh^alap}ning tolasi cellyulozadan tash- kil topgan. Bularni himiyaviь moddalar bilan kayta ishlab, ip, sun'iy ipak, ^ofo3, portlovchi moddalar va bosh^a ma^sulot- lar olinadi.

Hujayra pustidagi cellyulozadan sanoatning turli tarmoc- larida foydalaniladi. Uni gidrolizlab, ^ar hil k;andlar va ke- yinchalik ulardan spirt, organik moddalar olinadi. Uzbekistoi- da gidrolizlash uchun guza puchogi, yogoch ^ipigi ishlatiladi. Usimliklarning butun z^ayoti davomida tuhtovsiz ravishda yangi-yangi ^ujayralar zfsil buladi. Chunki uning usish nu^ta- laridagi, ya'ni ildizi va poyasishshg uchidagi yosh ^ujayralar bulinish hususiyatiga ega. Bunda ^ujayra muayyan va^t uzida organik moddalar tupla-b ikkiga bulinadi, ^osil bulgan yangi z^u- jayralar va^t utishi bilan, k;ulay sharoit tugilganda yana ^ay- ta iikiga bulinadi va z^okazo. ^ujayralar bulinib bulgach, pishi^ pust bilan uralaDiHujayralar usimliknipg z^ar hil ^ismida turlicha shaklla- nadi. Ba'zilari uzo^ yashaydi, usadi va shaklini uzgartiradi. Boshi^alari esa tez nobud buladi. Hujayralar h;am ma'lum vak;t- dan keyin ^ariydi. K,ari z^ujayralardan tashkil topgan usim- lik organlari usishdan tuhtaydi. Ba'zi z^ujayralarning pusti turli moddalar bilan tuyinadi, bosh^alariniki esa cellyulozadan iboratligncha ^oladi. Natijada shakli, tuzilishi va ba- jaradigan vazifasi ji^atidan z^ar hil bulgan z^ujayralar paydo buladi. Tuzilishi uhshash bulgan va bir hil vazifani bajaradigan z^ujayralar gruppasi usimlik tu^imasi deyiladi. Tu^imalar kelib chi^ishi, tuzilishi, funkciyasi va organizmda joylashishi- ga ^arab bir-biridan far^ ^iladigan: z^osil ^iluvchi tuzima (meristema), ^oplovchi tuzima, asosiy tuzima, mehanikaviy tuzima, utkazuvchi tucima, ajratuvchi tucimaga bulinadi. Usimliklar poyasining yoki ildizining uchidagi, ya'ni usish konusidagi tez-tez bulinish hususiyatiga ega bulgan z^ujayralar sistemasi \osil ciluvchi tucimadir. Bu tuzima usimliklar z^ayo- tida juda katta rolь uynaydi. ^osil ^iluvchi tu^imada vujud- ga. kelgan z^ujanralar avval usadi, keyin ma'lum shaklga kirib, asosiy tuщmani z^osil ^iladi- Bu tuzima usimliklar or- ganizmida turli (oziclannsh, assimilyaciyalash va hrkazo) funk- ciyalarni bajaradi. Barg etidagi asosiy tuzima assimilyaciya- lovchi tuzima deb z^am ataladi, chunki uning hlorofillga boy bulgan dujayralarida fotosintez procesei sodir buladi. Ayrim z^ollarda assimilyaciyalovchi z^ujayralar gamlovchi funk- ciyasini bajaradi, natijada unda krahmal, moy, ^and va bosh- ka ozic moddalar tuplanadi. Ramlovchi tuzima galla, dukkakli usimliklar urugida, shuningdek, kartoshka tugunagida, lavla- gida yahshi rivojlangai. Krplovchi tucima usimliklar tanasi- ningtash^i ^ismida joylashgan bulib, uning organlarini tash^i sharoitning no^ulay ta'siridan— issi^ va sovu^dan, meha- nikavny jaroz^atlanishdan sa^laydi. Bu tuzima epidermis, pu- kak va pustlo^dan iborat buladi. Utkazuvchi tuzima, asosan, ikki hil: ildiz or^ali shimilgan moddalarni poya or^ali yu^o- ridagi organlarga etkazish (kutaruvchi o^im) va yuk;o ridagi organlarda hosnl bulgan moddalarni pastki organlarga etkazish (pastga tushuvchi ochim) funkciyasini Utkazuvchi tucimaning elementlari, odatda, alscida gruppalarga yyuilgan boglam larga boglangan bu-

ladi. Bu boglamlarga naychalar, traheidlar va yul- dosh ^ujayralari - bilan birga turli naychalar kiradi. Agar boglamlar facat turli naychalardan yoki fak.at naycha va traheidlar Day tuzilgan bulsa, oddiy bog lam deyiladi. Ular barglarning eng ingichka tomdf- larida uchraydi. Naychalar va turli naychalarga kupincha parenhima ^ujayralari, lub va yogochlik tolalari shaklidagi mehanikaviy elementlar .^am cushiladi, natijada tucimalarnpng

murakkab kompleksa ¦- tolali naychalar boglami hosil buladi. Bu boglamlar

tuzilishiga kura: lub yoki yucoriga kutariladi, boglam chetida joylashgan floema (lub) buylab plastik moddalar yucoridan pastga ^arab o^adi.

Mehanikaviy tucima usimlikning barcha organlarining, ay- ni^sa, poyasining pishic bulishini ta'minlaydi. Darahtlarning CHatti^ va pishic bulishi yogoch k,ismida yogochlik tolalari kup mi^dorda tuplanishiga bogli^. Ruza, kanop, jut va bopщa usim­

liklarning pusti lub tolalari deyiladi. Ular uzun ^ujayra- li-mehanikaviy tucimalard ch tuzilgan bulib, pishicligi bilan ajralib turadi (2 -raem).

Usimliklar tu^imasining ^amma ^ujayralari mehanik va fiziologik ji^atdan bir-biriga borlshushr. Organlari ^ar hil tu^imadan z^osil bulsa-da, ular uzaro chambarchas bogln^ va bir- biri bilan uzviy alo^ada buladi. Birorta z(am organ uz vazifa- sini bonщa organsiz bajara olmaydi. Barcha organlar birga- likda bir butun organizmni — usimdakni tashkil etadi.

3- §. Usimliklarning kupayishi

Barcha tirik organnzmlarning yangi, uziga uhshash individ- lar z^osil cilnsh hususiyati kupayish deb ataladi. Usimliklar ham bosh^a barcha tirik organizmlar kabi kupayish hususiyatiga ega. Ular, asosan, vegetativ, jinsiy va jinssiz yul bilan ku- payadi. Vegetativ kupayishda yangi organizm ona usimlikning novda, poya, barg va ildizidan vujudga keladi. Daraht, butalar va bir ^ancha ut usimliklar shu tarzda kupayadi. Vegetativ kupaytirishning, odatda, ^uyidagi usullari bor: poya ^alamchalaridan kupaytirish (tok, terak, tolda), ildiz i^-a- lamchalaridan kupaytirish (olcha, olhuri, atirgul, SIrenda), ildizpoyalaridan kupayish (rumay, aj rщ , ^amish, salomalay- kum, burdoyicda) , tugunaklardan .kupaytirish (kartoshka, topi- namburda), piyozboshlardan kupaytirish (piyoz, sarimso^, lola- da), ildiz bachkilaridan kupaytirish (yantoc, ^uypechak, buzti- kan, pahtatikan, terakda), palakdan kupaytirish (^ulupnay, zemlyanshkada) va z^okazo. Kup usimliklar parhish '^ilish yuli bilan vegetativ ku- paytiriladi. Bunda usimlikning novdasi yoki shohi erga yuzaroi; ^ilib kumiladi. Keyin shu joydan cushimcha ildizlar chicadi. Shundan keyin parhish g^ilingan iovdalar ona usimlikdan aj- ratiladi (^ir^iladi), ular keyin musta^il usaveradi. Jinsiy kupayishda usimlik rivojlanishining .ma'lum dav- rida unda mahsus erkak va urgochi jinsiy z^ujayralar yoki ga- metalar z^osil buladi. Bu gametalar bir-biriga ^ushilishi na- tijasida bitta ururlangan z^ujayra— zigota hosil buladi. Ikkita jinsiy (erkak va urgochi) z^ujayraning ^ushilishi jinsiy kupayish deyiladi. Yuksak usimliklarning jinsiy kupayi- shida gul asosiy organ ^isoblanadi. Gul yopi^ ururli usimliklarning generativ (jinsiy kupayish) organidir. U shakli uzgargan, ^is^argan novdadan iborat. Gul shaklan juda hilma-hil bulishiga ^aramay, asosan, gulurshs- (gulband), gulkosa, gulyonbarg, gultoj, changchi va urugchidan tashkil topgan (3-rasm). Gulkosa bilan gultoj birgalikda gul^urgon deb ataladi. U gulning ichki ^ismlarini, ya'ni urugchi bilan changchini tash^i muh,it ta'siridan saklaydi. Gulkosa bilan gultojga anik aj- ralgan gul^urron (urik, olcha, sh o l r o m va boiщalarning gulida) murakkab, bunday ajralmagan va rangi bir hil tul^urroya od-., diy gulc,urgon deyiladi. CHangchi uch ^ismdan: changdon ipi, chang- don borichi za changdondan tuzilgan buladi. CHangdonda chang eti- ladi. CHangdon, odatda, ichida chang bulgan ikkita va undan ortiq chang haltachasidan iborat. Gulning urtasida bitta yoki bir ;nechta urugchi buladi. : Uning pastki yuron ^ism ytu- guncha deb ataladi. Tu- gunchadan yucoriga us- tuncha kutarilib chi^ib, kengaygan tu.i

shuccha z^osil kiladi. Bu tumshu^cha gul chan- gini ya.hshi ushlash uchun hizmat kiladi. Usimlik gullab bulgandan keyin tugunchada ypyF-meva z^osil buladi. Usimliklar gulining tuzilishiga r;arab bir jinsli va ikki jinsli buladi. Ruza, urnk, olchannng guli ikki jinsli,bod- ring, onщovocning 'Guli bir jinsli gulga misol buladi. Gulda z^am changchi, z^am urugchi bulsa, ikki jinsli, fa^at changchy yoki ururchi bulsa, bir jinsli gul deb ataladi. Fa^at changchysi bor gul erkak gul, fa^at ururchisi bor gul urrochi gul deb ataladi. Bir jinsli gullar bitta usimlikning uzida bulsa, bir uyli (i^obo^, yonroc, makkajuhori), ikkita usimlikda bulsa ikki uyli (pista, terak, tol, kanop) usimlik deb ataladi. Ba'zan bir usimlikning uzida z^am bir jinsli, z^am ikki jinsli gullar buladi. Bunday usimliklar kup uyli usimliklar deyiladi (Fy- may). CHangning urugchi tumshucchasiga tushishi changlanish deyiladi. Ba'zi usimliklar (ruza, olcha, kanop, beda, nuhat va bosh- 1^alar)da ururchining tumshu^chasi uz gulining chaigi bilan chang- lanadi. Bunday changlanish uzidan changlanish deyiladi. Bir gulning changi ikkiichi gulning ururchisi tumshu^chasiga casha- rotlar, shamol, ayrim va^tda suv vositasida utadi, bunday changlanish chetdan changlanish deyiladi. Bunga makkajuhori, arpa, suli, burdoy, yonro^ va bonщalarning changlanishi misol buladi. Gul changlangandan keyin uruglanish ruy beradi. Bunda chang z^ujayrasi ichidagn generatnv z^ujayra bilan vegetativ yadro- ning bulinishi natijasida sperma (erkak jinsiy z^ujayra) 3!;osil buladi. H,osil bulgan spermannng biri tuhum z^ujayra bilan cushilib, urur-kurtak, murtagi ikkinchi markaziy z^ujay- ra bilan cushilib, aloz^ida ozi^lantnruvchi tuzima — urur en- dospermni z^osil ^iladi. Urur-kurtakning pardasi keyin pust- ga aylanadi, tugunchadan esa }’eva paydo buladi. Usimliklarning mevasi shakli, yirik-maydaligi va ran- giga kura z^ar hil buladi. Agar meva bitta tugunchadan z^osil bulsa (urik, gilos, olcha va boiщalarda) oddiy meva, bir gul- dagi bir nechta tugunchadan z^osil bulsa (malina, maymunjon va bosh^alarda) murakkab meva, tuguncha va gullariing boshщa ^ismlari ishtirokida shakllanadigan bulsa (^ulupnay, tut, olма ) sohta meva deb ataladi. Mevalar ^atining tuzilishiga ^arab i^ypyi^ va ^ul mevalarga bulinadi. Kup urur- li ^ul mevalar umumiy nom bilan rezavor meva deyiladi. Ser- suv mevalarning eti yumshoc buladi (uzum, pomidor, tarvuz, bodring). Bir ururli ^ul mevalar danakli meva (urik, shafto- li, olhuri va '- k-) deyiladi. KURU1^ etli bir urugli myovalar- ga pista, yonro^, ^akalak misol buladi. Donlarning meva ^ati uruщ a cushilib usadi (arpa, burdoy, makkajuhorida). Nuhat, mosh, loviya, oi^ akaciyalar dukkak meva ^osil ^iladi. Dukkak bir uyali meva bulib, bitta mevachi bargdan ^osil buladi va, odatda, ikkita chokdan ajralib chi^adi. Ururlari pallasiga yopishib turadi (4 -raem). Ba'zi usimliklarning mevasi kusak meva bulib, ^uruc pallalardan tuzilgan. Ularning mevasi etilganda pallalari chokidan ochiladi. Bunday mevali usimliklarga ruza, lola va kuknori mansub.

4- §. Usimliklarning usishi va rivojlanishi

Usimlikdagi barcha organlarning rivojlanishi ururning unishidai boshlanadi. Urur ekilgandan ikki-uch kun utgach, avval murtak ildizcha usib chi^adi. Undan ^ar tomonga yon ildizchalar usadi. Ildizlar asta-sekin usib, ^alin ildiz sistemasn ^osil ^iladi. Ikki pallali usimliklar bilan bir pallali usimliklarning ildizi ^ar hil usadi. Ikki pallali usimliklar (ruza, kungabo^ar, beda, loviya va boiщalar) ning murtak ildizi usib, tupro^ning pastki ^atlamlarida vertikal ^olatda joylashadi. Undan yon ildizlar ^osil buladi. Еy ildizdan esa ikkinchi tar- tib ildizlar, ulardan esa uchinchi tartib ildizlar chi^adi va hokazo. Asosiy ildiz yon ildizlarga Karaganda birmuncha uzun va yuron buladi. Shuning uchun ^am bunday ildiz ucildiz deyiladi (5 -raem). Boshocli don usimliklarida (arpa, suli, burdoy va bosh^a- larda) asosiy ildiz rivojlanadi, lekin u tez nobud bulib, sungra asosiy ildizdan kuplab 'cushimcha ildizlar chi^adi. Asosiy ildizni cushimcha ildizlardan ajratib bulmaydi, shuning uchun bunday ildizlar popuk ildiz deyiladi. Ba'zi usimliklarda (makkajuhori, karam va boiщalarda) 1$shimcha ildizlar poyaning fa^at er osti ^ismida usmay, balki er usti ^ismidan ^am chi^adi. Bunday ildizlar usimlikning ozi^lanishiga yordam berishi bilan birga, poyani markam tutib turadi. Masalan, makkajuhorining ochic - tayanch ildizi ana shunday ildizdir. Murtak ildiz avval ururdagi ozi^ moddalarni iste'mol ^iladi, usimlik erdan unib chivdandan keyin tupro^dan ozic- lanadi, ya'ni usish va rivojlanish uchun zarur ozu^a moddalarni tupro^dan oladi.
Usimlikning usishi va rivojlanishi bir-biriga bogli^ bulsa ^am, aynan bir hil z^odisa em as. Usish deganda, biror organ vazni va ^ajmining ortishi tushuniladi, rivojlanish deganda esa fa^at barg, poya va usimlikdagi boshca ^ismlarning ,%osil bulishinigina emas, balki usimlikda sodir buladigan (poyan'ing ¦usish nu^tasida vujudga keladigan) sifat uzgarishlar ^am tushuniladi. Binobarin, rivojlanish usimlikda jinsiy organlar h;osil bulishi, gullash va meva tugilishiga olib keladigan ja- rayonlarni ^amrab oladi. Usimlik usishi (vegetaciya) davrida, avvalo, barg, poya, keyinchalik gul va tupgul (boshoc, ruvak va bonщalar), changlangandan keyin urug va meva ^osil buladi. Usimliklarda rivojlanish fazalarining almashinib turi- shn ularda yangi vegetativ va generativ organlar paydo bulishi bilan harakterlanadi. Masalan, galla ekilgandan to doni pish- gungacha ^uyidagi: unib chщish, tuplanish, nay urash, bosho^ tor- tish yoki ruvak z^osil ^ilish, gullash va etilish fazalarini utadi. Chigit ekilgandan to pahta z^osili etilguncha guza, asosan, beshta rivojlanish fazasini: 1) maysa kukarib chshdandan to dastlabki chinbarg paydo bulguncha utgan davr; 2) birinchi chin- barg chshdandan to shonalaguncha utgan davr; 3) shonalagandan to gullaguncha utgan davr; 4) gullagandan to meva (kusak)lari etilguncha utgan davr; 5) etilgan kusaklarning ochilishigacha jprraH davrni utadi.

Usimliklar rivojlanishining turli davrlarida yashash sha- roitiga talab turlicha buladi. Ular ^ayotining dastlabki davrlarida namni kup talab ^iladi. Mevasi etilganda esa buning aksi kuzatiladi. Usimliklarning mineral tuzlarga talabi turlichadir. Masalan, guza gullash va meva tugish davrida fos- forli va kaliyli, kusaklarining etilishigacha azotli va fos- forli ugitlarni kup talab ciladi. Usimliklar ^ayotining ana shu hususiyatlarini tugri ani^lash va ularning rivojlanishi uchun eng ^ulay sharoit yaratish yu^ori ^osil olish garovidir. Еr usimliklarning talabiga ^arab sugorilsa va ugitlansa, ekin- lar ^osili yanada yucori buladi.

5- §. Usimliklarning yashash sharoiti

Usimliklarning ^ayot faoliyati tashci mu^itga bogli^. Ularning usishi, rivojlanishi va kupayishi uchun muayyan shart- sharoit bulishi zarur. Bulardan eng asosiysi ^uyoshdan olinadi- gan yoruglik va issiclik, tuprok;dan olinadigan suv va ozi^ elementlar, ^avodan olinadigan karbonat angidrid va kislo- roddir. Taiщi mu^it sharoiti usimliklar talabiga muvofi^ bulgandagina, ular normal usadi, rivojlanadi va ^osil be- radi. Usimliklarning yashash sharoitini bilish, agrotehnikaviy tadbirlarni ishlab chik>ish va ularni tugri gullash )^am ekin- lardan yu^ori ^osil olishning eng mu^im shartidir. Еruglik. Usimliklardagi butun ^ayotiy processlar — usish, rivojlanish va kupayщi davrida yoruglik va issshushk kerak. Yoruglik kam tushgan usimliklar ingichka (nimjon), uzun, sar- fhlu bulib usadi. Barglarida hlorofill bulmaydi. Yashil usimliklarda organik moddalarning sintezlanishi yoki fotosintezi yoruglik, issщlik, suv va ozyk; moddalar etarli' bulganda sodir buladi. ^avoda karbonat angidrid ^ancha kup va cuyosh nuri k;ancha kuchli bulsa, fotosintez ^am shuncha kuchli kechadi va usimliklar tanasida kup organik modda ^osil buladi. Bu process natijasida usimliklarning bargi va bosh^a or- ganlaridagi hlorofill donachalari ^uyosh nuri ta'sirida tar- kibidagi karbonat angidrid suv bilan reakciyaga kirishadi. Bunda erkin kislorod ajralib chi^adi va atmosferani kislorod bilan boyitadi, vodorod esa karbonat angidrid tarkibida- gi uglerod bilan birikib, yangi organik modda — uglerodlar, o^sillar, organik kislotalar ^osil ciladi. Usimliklar yorug- likka bulgan munosabatiga kura ikki asosiy gruppaga bulinadi. Bular: normal rivojlanishi uchun kup yorug talab ^iladigan yorursevar usimliklar va soyads «am usa oladigan soyaga chidamli usimliklardir. Masalan, guza 'rugsevar usimlik. U yoruglik etarli bulgandagina yahshi rivojlanadi va mul ^osil beradi. Shuning uchun keng maydonlarga 1\atorlab (keng catorlab) ekil'a- di. Bunda usimliklar bir-birnni soyalamaydi. Agar yoruglik'

16

etarli darajada bulmasa, ruzaning assimilyaciyalanish sur'ati keskin pasayadi. Chunonchi Navrockiy navi bargining 1 m2 sat- z^ida 1 soatda yorurda 1,45— 1,46 g organik modda sintezlanadi, bulutli kunda esa bu ra^am 0, 073—0,06 g ga turri keladi. Shu- ningdek, soyalangan kusakda pahta tolasi z^osil bulishi sustla- shadi yoki batamom tuhtab ^oladn. Ruza, makkajuhori, ^ovun, tarvuz kabi usimliklar janub- dai kelib chi!danligi uchun uzui kunga nisbatan cisca kunda yahshi usadi. Ekinlarga yoruglik normal tushishi uchun ular ^ator- lab ekiladi, uz va^tida yaganalaiadi va begona utlardan toza- laiadi. Ba'zi kup yillik usimliklarning rivojlanish sharoi- tini yahshilash ma^sadida ular baland buyli bir yillik ekinlar (makkajuhori, sudanuti) bilan aralash ekiladi. Issiclik. Urugning unib chi^ishi, maysalariiig usishi, usimlikning suv va ozik; moddalarni siigdirishi, turli ortai- lari ^osil bulishida albatta, issiclik zarur. Shuning uchun usimliklarga tash'^i muz^it temperaturasi, ya'ni issi^lik katta ta'sir kursatadi. Masalan, ypyF muayyan temperaturada unadi, agar temperatura past bulsa, urugning unishi kechikadi yoki u butunlay unmasligi mumkin. Har ^aysi usimlik ururining unib chirsh i uchun zarur mini- mal temperatura bilan urtacha sutkalik temperatura orasidagi far^ effektiv temperatura deyiladi. Usimliklarda fotosintez processi temperatura 0° dan yu^ori bulganda boshlanadi. Kup madaniy usimliklarda fotosintez processi boshlanadigan eng past temperatura 0—5°, optimal temperatura 20—30°S dir. Temperatura bunday oshsa, fotosintez intensivligi susayadi, 40—45°S da batamom tuhtaydi. Usimliklar fotosintez uchun zarur temperaturadan ancha past temperaturada (— 10°Sda) z^am 'nafas olaveradi. Darahtlar kurtagi —20—30°S da z^am nafas olaveradi. }(avo temperaturasi kutarilishi bilan nafas olish intensivligi oshib boradi va 35—40° S da eng govori darajaga etadi. Temperatura 50°S ga etganda va undan oshganda usimliklarning nafas olishi batamom tuhtaydi. Shuning uchun kup dishloc hujalik usimliklari- da organik moddalar z^osil bulishi va'tuplanishi 20—30°S da ruy beradi. Barcha ekinlar issieda bulgan talabiga kura ikki gruppaga: mu'tadil i^limli zonalarda usadigan usimliklarga va janu- biy kengliklarda usadigan issicsevar usimliklarga bulinadi. Birinchi gruppaga kiradigan usimliklar (arpa, suli, bugdoy, javdar, nuhat, beda va boshcalar)ning ypyFii urtacha 1—5°Sda unib chvd^adi, 10— 12°S da gullaydi va meva tugadi, Bu usimliklar sovu^1\a chidamli, ularning maysasi —5— 10°Sda z^am nobud bulmaydi. Shuning uchun bunday usimliklar erta kuklamda — feьralning ohiri va martning boshlarida ekiladi. Kuzgi ekin- lar so v u ^a yana z^am chidamli buladi. Beda j^op tagida —40°S, i^op bulmaganda — 30°S sovuk^a chidaydi.

2—2016 17

Isaщsevar usimliklar (ruza,. makkajuhori, o^juhori, щo- li, covun, tarvuz va bopi^alar) ning urugi 10— 12°Sda unib chi- cadi, 15—20°Sda gullaydi. Shu sababln ular kech — martning ohiri va aprelning boshlarida ekiladi. _. Yucorida aytilganidek, z^avo va tuproc temperaturasi usim- liklardagi barcha rivojlanish fazalarining kechish sur'atiga .katta ta'sir kursatadi. Masalan, ruza gullaganidan to kusagi etilguncha urta z^isobda 60 kun utadi. Temperatura birmuncha yu^ori bulganda bu muddat 5 kun cis^aradi, ya'ni 55 kunga eta- di. Aksincha, temperatura past bulsa, bu muddat 65—70 kun ga ch a .chuziladi. Usimliklarning issshda va sovuvda chidamliligi ular ^ayo- tining z^amma davrida z^am bir hil emas. Kupincha yosh usimlik- .lar kari usimliklarga Karaganda sovuvda ancha chidamsiz buladi. Temperaturaning sekin-asta pasaya borishi z^am katta . a^amiyatga ega. Kuzda z^avo birdaniga sovib ketsa, cishlovga tayyorlanib ulgurmagan usimliklar ^attik zararlanadi. Agar .davo sekin-asta sovisa, ularning sovu^ka chidamliligi ortadi. Usimliklar butun vegetaciyasi davomida oladigan tempera- turalar yirindisi z^am muz^im rolь uynaydi. Agar bu yirindi etarli bulmasa, ularning mevasi kuzgi sovu^ tushguncha pishib . ulgurmaydi va zrkazo. Uzbekistonda ustirilayotgan ruzalarning naviga carab, vegetaciya davridagi issshushkka talabi turlichadir. Shimoliy grayonlarda, ya'ni Krra^alpogiston ASSR da ustiriladigai er- tapishar ruza navlarining usuv davri 125— 135 kun bulib, chi- git unib chicishi uchun 84°S, shonalashi uchun 400°S, gullashi uchun 415°S, kusaklarining ochilishi uchun 660°S, ya'ni z^ammasi bulib, 1560°S effektiv temperatura talab etiladi. Kechppshar .ruza navlarining usuv davri 150— 160 kun bulib, chigit unib chi- kishi uchun 84°S, shonalashi uchun 415°S, gullashi uchun 700°S, kusaklarining ochilishi uchun 720—800°S, z^ammasi bulib 1770— 2000°S effektiv temperatura talab ^ilinadi. Kup yillik kuza- tishlar shuni kursatadiki, Urta Osiyo respublikalarida. ob-z^a- vo ^uruc va issic kelgan yillari pahtadan deyarli z^amma vakt mul z^osil etishtirilgan. Suv. ^ayotning eng muz^im shartlaridan biri bulgan suv usimliklar z^ayotida ,\am z^al ^iluvchi rolь uynaydi. Urur burtishi- dan boshlab, to usimlikning z^osili pishguncha usimlikka suv. ke- rak. Masalan, urutning burtishi uchun tahminan ^uyidagicha: makkajuhoriga (^uruk; vazniga nisbatan procent z^isobida) 50%, arpaga 48%, burdoyga 69%, nuhatga 98%, ^ayd lavlagiga 120% suv zarur. . Ruza sulimay, barglari ya / -dao turganda tarkibida 75% suv va 25% kuruc modda buladi. Usimliklar.erdan suvni betuhtov shimib, bargi orkali at- mosferaga buglatib turadi, bu process transpiraciya deb ataladi. Usimlik tanasidan butun mavsum davomida buglangai suv

18

mshunorining unda ^osil bulgan ^uruc modda mi^doriga nisba- ti transpiraciya koefficient deyiladi. Har hil usimliklar vegetaciya davrida k,ancha suv sarflashini transpiraciya koefficientam carab bilish mumkin. Transpiraciya koeffncenti usimlikning usish sharoiti- ga, yorurlikka, tuprok; va ^avoning namligiga, erning unumdor- ligiga, cullaniladigan agrotehnikaviy usullarga va ^okazo- larga ^ara'b uzgarib turadi. S. N. Rijov ma'lumotiga Karaganda, kuchli (unumdor) erda ruzadan mul hosil olish uchun surorish normasi 500—600 m3, urtacha unumdor erda 700—800 m3, kuchsiz erlarda 800— 1000 m3 bulishi kerak. Unumdor erlarda suvdan foydalanish samara1 dorligp kuchsiz erlardagiga nisbatan ancha yu^ori buladi. Guza- ning vegetaciya (usuv) davrida umumiy suvning tahminan 2/3 kns- mi usimlik tanasidan burlannb ketadi, ^olgani esa er yuzndan burlanadi. Usimliklar suvga bulgan munosabatiga 1^arab kserofit, mezofit, gigrofit va gidrofit gruppalarga bulinadi. Kserofitlar (yantok, shuvok;, juzrun, va ^ora saksovul va bolщalar) ^uruc dasht va chullarda usadigan kurro^chilikka chy’

damli usimliklardir. Mezofitlar (ruza, beda, makkajuhori, ^ovun, tarvuz va bosh^alar) namlik doim normal bulishini ta^ la>b ciladn. Gigrofitlar (iyuli, ^amish, ь^iyoc va boiщalar) tuprori doim ^ul bulib turadigan erlarda usadi. Gidrofit- lar 1 (suv utlari va gulli suv usimliklari) esa suvga botib usadi. Urta Osiyo respublikalari issi^ va ser^uyosh bulganligi uchun asosiy ^ishlo^ hujalik ekinlari surorib ustiriladi. Usimliklarning oziclanishi. Usimliklar ildizi va bargy or^ali tash^i mu^itdaщ turli ozu^a moddalarni uzlashtirishi oziklanish deyiladi. Ozi^lanish ^ayot faoliyatini davom etti- rishining mu^im omili ^isoblanadi. Usimliklarning ozicla- nishp tash^i mu^itdan ozu^a moddalarni olishi, ularni ^ayotiy fasliyati uchun zarur organik birikmalarga aylantirishi i^a- bul cilingan ozu^a moddalar va 5<;osil ^ilingan organik birik- malarning usimlik organlarida ^arakatlanishi kabi process- lardan iborat buladi. Usimliklarga 1^aysi element zarurligini anik bilish uchun uning himiyaviy tarkibini yahshi urganish kerak. Yuk;orida ay- tilganidek, usimliklarning vegetativ organlari (barg, poya, gul, meva va yosh ildizlari) tarkibining 80—90% ni suv, 10—20% nya kuruk4 moddalar tashkil etadi. Turli usimliklarda, ularning turli rivojlanish fazalarida ^uru^ moddalarning himiyaviy tarkibi bir hil bulmaydi. Shunday bulsa-da, usimlikning organik massasini uglerod, kislorod, vodorod, azot, kul va boshk(a elementlar tashkil etadi. Usimlik ozik; moddalarini tapщi muhitdan — ,\avodan va suv yordamida tupro^dan oladi. Shunga kura usimlikning ozik;

2* G9

lanishi davodan ozidlanish va tuprojdan yoki ildizdan ozik- ,yaanish kabi turlarga bulinadi. . Atmosfera davosi 78,08% azot, 20,95% kislorod va 0,03% karbonat angidrid va boshda gazlardan iborat. Lekin, davoning erga yadinrod datlamlarida karbonat angidrid mikdori kupro^ uchraydi. Karbonat angidrid erga yadin atmosfera katlamida 1% gacha bulishi (bunga tuproddagi chnrindilar va turli mikrorr- ganizmlardan chiddan karbonat angidrid sababchi buladi) usym- likning dayot faoliyatini jadalla.shtiradi va dosilini oysh- radi. Usimlik ugleroddan boshda damma zarur ozid elementlarni uzining ildiz sistemasi ordali tuproddan singdirib oladi.

6- §. Usimliklar bilam tashci muh,itnishg uzaro bo*lkchligi

Usimliklar dam, barcha tirik organizmlar singari, tevarak- atrof mudit bilan doim uzaro alodada bulib turadi. Ular organik modda dosil dilish processida atmosferadan karbonat angndridni, erdan suv va unda erigan mineral moddalarni uzlashtiradi. Uzi esa tashdi muhitga erkin kislorod ajratib chidaradi. Usimliklarda fotosintez processida dosil bulgan birlam- chi madsulotlar keyin murakkab uzgarishlarga uchraydi va dand, krahmal, yog, odsil kabi moddalarga aylanadi. Usimliklarning nafas olish processi ozidlanishidan katta .fard diladi. Bunda usimliklar uglerod va vodorodni oksid- lash uchun tashdi muditdan zarur bulgan kislorodnn singdira- di, bu process natijasida karbonat angidrid va suv dosil buladi. Usimliklarning intensiv nafas olishi ularning tez usishi- 'dan dalolat beradi. Lekin usimlikning barcha organlari dam kislorod bilan bir hilda ta'minlanmaydi. Chunonchi, ildiz sistemasi tuprokda rivojlanganligi sababli ayrnm vadtlarda usimliklar kislorodga mudtojlik sezadi. Shuning uchun deddonchilikdagi eng mudim vazifalardan bi- ri dar hil tadbirlar (erga ishlov berish, organik ugitlar so- lish va boshdalar)ni dullanib, tuprodda va atmosferada davo almashinishini yahshilab, usimliklarning ildiz sistemasini kislorod bilan ta'minlashdz-’ iborat. Usimliklar usishi va rivojlanishi processida tashdi muditdan (davo, issidlik, yoruglik va dokazolardan) eng dulay foydalanish madsadida evolyucion taraddiyot davomida dar hil moslanish kasb etgan. Masalan, duyosh nuridan unumli foydalanish uchun usimliklar uzining dadidiy maydoniga nisbatan bir necha marta ortid barg satdiga ega. Chunonchi, bir tup guza barg larining sat^i urtacha 6,4—g9,0 ming sm2, kungabocar va m'ayuka- juhoriniki 5—8 ming sm2 barg sat^i ^osil ^iladi. " Usimliklarning ildizi erning chu^ur datlamlarida usadi va kup yon ildiz chicaradi (6-raem). Ruza va bedaning ildizi 2,5—3,0 m, makkajuhoriniki 1,20— 1,50 m va boshocli don usim- liklarniki 80— 120 sm gacha usishi mumkin. Un besh kunlik guza yon ildizlarining umumiy uzunligi, asosiy ildizga nisbatan 20—30, ^atto 40 marta uzun buladi. Usuv davri ohirida bir necha yuz metrni, ^atto kilometrni tashkil etishi mumkin. Usimliklarning ildizi yahshi rivojlanmagan bulsa, tuproddan zarur mi^dordagi namni va ozic moddalarni uzlashtira olmaydi. Usimliklar ^am, tirik organizmlar singari, tanlash hususiyatiga ega. Ya'ni ^ar bir organizm uz tanasini shakllantirish uchun, tabiiy-tarihiy kelib chi^ishiga muvofi^, tapщi mu^ytdan ma'lum nisbatda kerakli elementlarni uzlashtiradi. Masalan,

bir joyning uzida ikki oila va turga mansub usimlik yonma-yon ustirilsa ^am, taiщi kurinishi va ta'mi bir-biriga mutlac» uhshamaydigan ma^sulot (meva) olinadi. Usimliklar bilan taiщi mu^itning uzaro bogli^ligi .^a^ya- da ganirilganda fa^at tashci mu^itning usimliklarga ta'siri bilan cheklanish kerak emas. Chunki bu boglshushk 5^ech va^t bir yo^lama bulmaydi, ya'ni muz^itdai usimliklar usishi va rivojlanishi uchun barcha zarur modda va elementlarni uzlashtirsa, uz navbatida, usimliklar >^am mu^itdagi moddalarning tabiiy nisbatini sa^lash uchun hizmat ^iladi. Bu uzaro bogliclikni urganish ekinlardan yu^ori ^osil olish, mu^itdan tugri fonda- l a niщ uchun keng yul ochib beradi.

I B O B

TUPROC VA UNING UNUMDORLJI

7- §. Tuprocning paydo bulishi

Dlr hil tabiiy processlar ta'sirida ^osil bulgan ^amda unumdorlik hossasiga ega bulgan erning ustki rovak ^atlami tuprщ deb ataladi. Tuprocshunoslik fanining asoschisi, ulur rus olimi V. V. Dokuchaev tuprocning suv, ^avo va turli organizmlar ta'sirida tog jinslaridan paydo bulgan alo^ida tabiiy jins ekanligi- ni, lekin uzining unumdorligi bilan tof jinslaridan katta farklanishpni anicladi. U tupro^ paydo bulishidagi faktor- lar — ona jins (tog jinsi), iclim, usimlik, joyning relьefi, mikroorganizmlar va joyning yoshi ^a^idagi tushunchalarni il- gari surdi va ularni asoslab berdi. Bund'an taiщari, tupro^ paydo bulish jarayoniga odamlar- ning ishlab chi^arish so^asidagi faoliyatlari ^am kuchli ta'sir kursatadi. Inson uz ez^tiyojlari uchun zarur bulgan ^ishlo^ hujalik ma^sulotlari va sanoat hom ashyolarini olish uchun erni ishlab, unga ta'sir kursatadi, Tupro^dan unumli foydalanish uchun inson erning meliorativ ^olatini yahshilaydi, kam unumdor, soz tupro^li erlarga ekin ekib, ugit solib va bosh^a ^ator tadbirlarii amalga oshirib, unumdor tupro^ ^osil ^iladi. Ho- razm oblasti erlarining meliorativ ^olatlarini yahcshlab, unumdor tuproeda aylanishi, Surhon-Sherobod, Karshi, Jizzah chullarining uzlashtirilishi, Mirzachulda yashnayotgan ulka bun- yod etilishi bunga misol bula olad . 'Еrning ustki cobigi ^atti^ tog jinslaridan iborat bulib, 1^uyosh nuri, suv, ^avo ^amda tirik organizmlar ta'sirida asta- sekin parchalanadi. Tabiiy sharoit ta'sirida tog jinslariiing iarchalanish processi nurash deyiladi. Tof jinslarining ^anday omillar ta'sirida parchalanishi- ga ^arab fiZikaviy, himiyaviy va biologik nurashlar buladi.

22

Tof jinslarining issi^ yoki sov}% suv yoki shamol ta'sirida emirilishi (parchalanishi) fizikaviy nurash deb ataladi. Ma'- lumki, jismlar issshushkdan kengayib, sovuklikdan torayadi. Jismlarning canday kattalikda kengayishi yoki torayishi' tem- peraturaga va jinslarning tarkibiga boglik;. Tof jinslari tarkibidagi turli minerallarning issiclikni utkazish va tar^atish hususiyatlari turlicha ekanligi bunga sabab buladi. Shuningdek, t o f jinsi tarkibidagi ba'zi minerallar tez nsi- ganidan h;ajmi kuprok; kengayadi, ba'zylari esa sekin-asta isib, kamro^ kengayadi. Bunday hususiyatlar natijasida t o f j i n s i tarkibidagi minerallar bir-biridan ajraladi, yahlit vy'zich ^atlamlarda darz ^amda yorilishlar paydo bulib, nurash,'may- dalanish ^odisalari yuz beradi. Bundan tapщari, yomrir va k;or suvlari t o f jinslarining yorщlariga sizib kiradi. Bu suvlar muzlab, ^ajmi ‘/p marta- gacha kengayadi, kunlar isib, muz erib ketgach, tog jinsi kupchib, uvalainb ketadi. Fizikaviy nurash ^amma erda .^am sodir buladi. Shunday bulsa-da, jinslarning tarkibn va i^lim sharoitiga ^arab fizikaviy nurash tof jinslariga turlicha ta'sir kursatadi. Ma* salan, kora rangli tof jinslari och rangli jinslarga nisbatan tezro^ 1^izib, oldvnro^ maydalanadi. Issi!^ va sovu^ tez alma- shinib turadigai kontinental i^limli rayonlarda fizikaviy nurash mu'tadil shushmli rayonlarga nisbatan tez va kuchliro:^ buladi. Fizikaviy nurash natijasida tosh, shagal, cumdan yborat katlam ^osil buladi. Tof jinslari tashki mehanikaviy ku ch — oi^ap suvlar,' muz- liklarning siljishi, shamol va bopщalar ta'sirida ^am .eyi- riladi. Lekin bu nurashlar o^ibatida tog jinslarining himiyaviy tarkibn uzgarmaydi. / T of jinslari va minerallar himiyaviy tarkibpning suv, at- mosferadagi karbonat angidrid, kislorod va boshka moddalar ta'sirida uzgarishi, shuningdek, birlamchi minerallardan yangi, ikkilamchi minerallar ^osil bulishi himiyaviy nurash -deb ataladi. H,osil bulgan ikkilamchi minerallar esa himiyaviy tarkibi va hossalari bilan tof jinslaridan far^ kiladi, Himiyaviy nurashda asosan erish, gidrolizlanish, gidratla- ,-mish va oksidlanish reakciyalari ruy beradi. Natijada t.o f jinslarining himiyaviy tarkibi uzgarib, ulardan tash^i mu- ^itga chidamli minerallar vujudga keladi. Himiyaviy nurashda tof jinslari va ayrim minerallarning narchalanishiga iclim sharoiti katta ta'sir kiladi. H ccifk; va sernam i^limli joylarda ^uru^ iklimli joylarga Karaganda himiyaviy nurash tez va kuchliroc sodir buladi. Shuni nazarda tutish kerakki, nurashlar ^anday formada bu- lishidan cat'i nazar, bir-biri bilan alocadordir. Nurashlar bir va^tning uzida yoki biri ikkinchisining ok;ibatida ham sodir bulishi mumkin. Masalan, yomgir yogayotganda uning tomchi

23

¦cyFopiiiu sistemalaridagi va yul yocalaridagi begona utlarga z$am purkaladi. M a ' l u m j^a t o r g a s e p i sh u s u l i — bu usulda urug- lar ekilgandan keyin, ekish bilan bir va^tda ekinning 25—30 sm kenglikdagi ^atoriga purkaladi. A y r i m j o y l a r g a p u r k a sh u s u l i — bu usul dala- larning ayrim uchastkalarida begona usimliklar kup tar^algan ta^dirdagina foydalaniladi. Gerbecidlar bilan ishlashda rioya kilinishi zarur bulgan havfsizlik tehnikasi. Gerbecidlar odam organizmiga nafas olish yullari va opщozon-ichak trakti or^ali kirishi mumkin. Gerbecidlarning zaz^arli ta'eirining oldini olish uchun ular bilan ishlashda havfsizlik tehnikasining ^uyidagi ^oidalari- ga rioya ^ilish kerak: 1. Gerbecidlar dalalarga ertalab shamolsiz kunlarda purkaladi. 2. Gerbecidlar bilan ishlashga 18 yoshga tulmaganlar cuyil- maydi. 3. Gerbecidlar fa^at korjoma kiyib olingan z^oldagina changlapadi va purkaladi; korjoma ip gazlama yoki moleskin kombinezon, fartuk va brezent englikdan, rezina ^ul^ogs va etikdan, z^imoya kuzeynagi, protivogaz patroni bilan ta'min- langan respiratordan iborat buladi. 4. Kombinezon z^aftasiga kamida bir marta yuviladi va so- daning sovun aralash (2—3% li) eritmasiga bostirib ^uyilib, sungra shu eritma bilan birga caynatiladi. Respiratorning kuz oynagi (patronlari olib ^uyilgan z^olda) sovun eritmasi bilan zararsizlantiriladi-da, sungra ili^ suv bilan yuvib tashlanadi. 5. Ish tugagandan keyin korjoma mahsus ajratilgan joyda sa^lash uchun topshiriladi. Korjomani uyga ol®b ketish ^at'iyan ta^щlanadi. Respiratorlar boiщa kiyimboshdan aloz^ida sa^- lanishi kerak. Gerbecidlar bilan ishlashda kuyidagi ^oidalarga ^at'vy rioya cilinishi kerak: 1. Ov^at eyishdan oldin yuz-^ullarni sovunlab yuvish, ogiz va tomo^ni yahshilab suvda chaщ ab tashlash lozim. 2. Ov^atni gerbecid ortip maydonchasidan 100 m narida mahsus ajratilgan joyda eyish zarur. 3. Ish urinlarida ov^at eyish, chekish va kiyimlarning chun- taklarida ov^at olib yurish ta^i^lanadi. 4. Ish tugagach, yahshilab yuvinish lozim. 5. Ish joyiga begona kgnpilar ^uyilmasligi zarur. 6. Ortvb dolgan ish eritmalari chu^urligi 1 m gacha bulgan uraga tukilib, ustidan kumib tashlanishi kerak. 7. Ekinlarga gerbecid purkash ishi tamom bulgach, barcha idishlarni (bochka, chelak, i^on va bosh^alarni) yahshilab toza- lash, issi^ suv bilan yuvish va sa^lash uchun omborga topshirish lozim.

64

8. Idishlarni suv ^avzalariga ya^in joylarda yuvish ta^i^- lanadi. Bu ishlar dalada, mahsus ajratilgan joyda bajari- lishi kerak. 9. Gerbecidlar bilan ishlashga gerbecidlar ishlatishda rioya ^ilinadigan e^tiyot choralari tugrisidagi mahsus instruk- tajdan utgan va za^arlanib dolgan ^ollarda uziga va uzaro birinchi yordam berish tadbirlari bilan tanish bulgan shahs- largina cuyiladi. 10. Gerbecidlar bilan 1^atti^ za^arlanganda kechiktirib bulmaydigan yordam dala sharoitining uzida, ya'ni medicina ho- dimi kelguncha kursatilishi zarur.

IV B O B

ЕRNI ISHLASH

24- §. Umumiy tushuncha

Еrni ishlash agrotehnikaning mu^im tadbirlaridan biri. Ekinlardan yu^ori ,\osil olishda uning a^amiyati katta. Еrni ishlashdan ma^sad begona utlarni nu^otish va ^aydalma ^atlam- ni sifatli ^ilib yumshatishdir. Еrni ishlash deganda dalani tekislash, kuzgi shudgorlash, bo- ronalash, diskalash, kulьtivaciya ^ilish, mola bostirish, chizel- lash va k. tushuniladi. Еr ishlanganda yumshab, uruglar unib chi^ishi, usimliklar ildiz sistemasining yahshi rivojlanishi va tuprocdagi foy- dali mikroorganizmlarning faoliyati uchun culay sharoit yara- tiladi. Еrga solingan mineral ugit, gung va ^ar hil organik koldi^lar ^aydash va^tida tupro^ka kumiladi, begona uglgzr ildizi esa yucoriga chikadi, tuproc va atmosfera ^avosining almashinishi tezlashadi, namlik kup va yahshi sa^lanadi, tup- ro^ning ozica rejimi yahshilanadi; begona utlar urugi, zarar- kunandalar tuhumi ^amda kasallik cuzgatuvchilar tupro^ning chu^ur ^atlamiga kumiladi. Uz va^tida tugri va sifatli ishlan- gan tupro^ning unumdorligi oshadi. Еrni ishlashdagi tehnologik processlar. Еrni ishlashda - e^ar hil ^urollardan keng kulamda foydalaniladi. Ular cuyi- ' dagi tehnologii processlarni bajaradi: er ^atlamini agdara- ^ di, aralashtiradi, yumshatadi, begona ut ildizlarini circadi, 1 tuprocni zichlaydi, tekislaydi va k. (1-shema). \ !^atlamni ardarish. Еrni ekishga tayyorlashdan ^osil yigish- tiriy olinguncha' j^ap hil mashina va agregatlar ishlatilishi sababli, yogin-sochin ^amda sugorish suvlari ta'sirida erning ustki cismi kukunlashadi va zichlashadi. Bunday er ^atlamini agdarib ^aydash zarur buladi. Еr ^atlami agdarib ^aydalganda uning fizikaviy husuoiyat- lari yahshilanadi, donadorligi buzulgan yuza ^atlam egat tagi ga tushadi, bunda urit, organik moddalar, begona ut uruglari va 1^ishlo^ hujaligi kasalliklarini ^uzratuvchi zamburuglar tup- ro^ ostiga kumilib, ularni yashashi uchun no^ulay sharoit vu- judga keladi; erning yuza ^atlamida tuplangan va usimliklar oson uzlashtiradigan ozic elementlar na'mligi etarli chu^urro-^ katlamga tushadi. Bunda ozi^ elementlar ^aydalma ^atlamda bir tekisda ta^simlanadi. Еr agdarib ^aydalmasa ^atlamning ostki ^ismidagi щщu- lay sharoit ta'sirida usimlik uzlashtira olmaydigan formada- gi ozi^ elementlar mikdori ortadi, nitrat tuzlari kamayadi, mikroorganizmlar faoliyati susayadi. Еr agdarib .^aydalganda plugning chim^irkari er ustki ^a- vatini pastga, asosiy korpusi esa undan keyingi k>avatni 180° yu^origa agdarib tashlasa, ^atlam tula agdarilgan yoki 135° aF- darsa, catlam yarim agdarilgan buladi. PZp ^atlami plug, ot- valli lushchilьnik, diskli borona va bopщa ^urollar yordamida agdariladi. Еr ^atlamini yumshatish. Еr yumshatilganda tupro^ning ^avo almashinishi, suv utkazuvchanligi yahshilanadi va mikreorga- nizmlar faoliyati kuchayadi. Еr zaruriyatga carab, yuza, haydov chu^urligida yumshatiladi, ba'zan ^aydalma k;atlam osti ^am yumshatilishi mumkin. Еr chukur yumshatilganda usimlik ildizi pastki ^atlamlarda ^am yahshi rivojlanadi. Yomgir yogishi, tup- ro^ning uz ogirligi va bosh^a sabablar tufayli yumshatilgan tupro^ zichlashadi. Kumli yoki ^umo^ tupro^larga Karaganda soz tupro^lar tezro^ «utirvb» ^oladi. Bunday ^olda erni yumshatish zarur buladi. K,at^alo^ paydo bulganda ^am er yumshatiladi. Еr borona, kulьtivator, chizelь, lushchilьnik, rotacion motiga va boshka ^urollar bilan yumshatiladi. Daydalma ^atlam tuprorini aralashtirish. Bu tadbir natijasida tupro^dagi organik va mineral ugitlar, mikroorganizmlar ^aydalma ^atlamda bir tekisda ta^simlanib, tupro^ unumdorligini oshiradi. Tuprok; aralashtirilganda ^aydalma ^atlam ostidagi unumsiz tupro^ oz-ozdan unumli ^atlamga cu- shib boriladi, bunda bir hil tuzilishli, unumdor ^atlam ca- linligi ortadi. Haydalma katlam tuprogining unumdorligi bir hil bulsa, ekin bir tekis usadi, rivojlanadi va bir va^tda pishadi. Tuprok; chimkir^arli plug, erni yumshatadigan va k,atlamni agdaradigai ^urollar yordamida aralashtiriladi. Tuprocni zichlash. Tupro^ zichlanganda, ya'ni mola bostiril- ganda kapillyar rovakligi ortadi, ya'ni tupro^ kesakchalarining bir-biriga tegib turish orali^lari ^is^aradi va torayadi. N atijada umumiy govaklikka nisbatan kapillyar rovaklik kupaya- di, katta kesaklar uvalanadi va tupro,1^ «utiradi». Baforda asosan, tupro^ning pastki ^avatlaridagi suv kapillyar govaklar orz^ali yu^origa kutarilishi natijasida shud- gorning nami ^ochadi. Suv buglanishining oldini olish va u mi

5* 67

kamaytirish uchun er yumshatilib, kapillyar rovaklar kamayti- ryladi, keyinchalik esa tupro^ zichlanadi. Tupro^ ekiladigan ururning yirik-maydaligiga k;arab: may- da urur ekiladigan er ekishgacha, yirik urur ekiladigan er esa ekishgacha va ekish va^tida zichlanadi. Shunda urug bir hil chu- curlikka tushadi. Еrni zichlash uchun ^ar hil mola va bonщa vdfollardan foy- dalaniladi. Еrni tekislash. Sugoriladigan dezdonchilikda erni tekis- lashning ekin ekish va uni parvarish cilish uchun a^amiyati katta, chunki dala notekis bulsa, urur bir hil chu^urlikka ekil- maydi va tekis unib chicmaydi, notekis erda nam tez burlanadi* Tekis erda ekinlar sifatli parvarish ^ilinadi va 5^osil tula yirishtirib olinadi, tehnikaning ish unumi bir necha procent ortik buladi. Еr skreyper, greyder va bosh^a mashinalar bilan tekislanadi, Begona utlarni yucotish. Еrni ishlashda bir yillik utlar yu^otiladi, kup yilliklari kamaytiriladi. Begona utlar ildizi asosan, erni yumshatish, ^atlamni ardarish va aralash- tirish kabi tehnologik processlar va^tida ^ir^ib tashlanadi. Buning uchun kulьtivator va disklardan foydalaniladi. Il- dizpoyali, bachki ildizli kup yillik begona utlar tarcalgan da- lalarni disklash begona utlarning kupayishiga sabab bulishi mumkin. Shuning uchun bu tadbirni begona utlarning tarkibiga 1\arab, tabacalashtirib utkazish lozim. Egat olish. Еr osti suvi juda yuza joylashgan erlarga egag olib ekin ekiladi. Egat olinganda erning ^aydash chu^urligi oshadi, unda lam kamayadi va egat tuprogining issi^lik rejimi, ^avo almashinishi yahshilanadi. Asosan, ildiz mevali, kartoshka, poliz ekinlari va bopщalar egat olib ekilganda mul ^osil beradi

25- §. Еrni ishlash curollari

Еrni asosiy ishlashda, ya'ni ^aydashda ^ar hil markali: P-5-35M, PN-4-35 va boiщa pluglardan foydalaniladi. Plug bilan er ^aydalganda ^aydalma ^atlam ardariladi, bunda ^at- lamning agdarilish va uvo^lanish darajasi plug otvalining shakliga carab ^ar hil bulishi mumkin. Tupro^ yahshi uvalani- shi uchun plugga chimcircar urnatiladi, bunda ^aydalma ^atlam ardariladi va uvoclanadi. Catlamni ardarmay erni chucur yumshatish. Еrni kup yillar mobaynida 1^ayta-^ayta ^aydash natijasida ^aydalma ^atlam osti zichlashib, zarang bulib coladi. Bunday ^olda er zarang catlamini ardarmay chucur 1^ilib yumshatiladi. Agar er catlami aFi{apH6 ^aydalsa, tupro^ning unumsiz catlami yu^origa chicib colady. Еr otvalsiz pLug, chizelь-kulьtivator, GR-2,7 yumshatgPch ¦* t..*:.. / ¦ . v .. . 68

va bopщa curollar yordamida .catlami ardarilmay chu^ur yumshatiladi. Еrni yuza ishlash curollari — er kulьtivatorlar, tishli boronalar, diskli boronalar va bosh^a ^urollar yordamida yuza yumshatiladi. Kulьtivatorlar erni ardarmay yumshatish va begona utlarni yu^otish uchun muljallangan. Kulьtivatorlarga begona utlarni k;ir^ish, erni yuza yumshatish uchun ishlati’tadigan ish organlari va universal panjalar urnatish mumkin. Kulь- tivatorlarning yahshi ishlashi panjalarning utkirligiga bog* liь;. Panjalar utmas bulsa, kulьtivatorning ishi sifatsiz va unumsiz buladi. Bunda ekin ^atorlari turri bulishining z^am az^amiyati katta. Diskli kulьtivator yoki lushchilьnikning ish organi: dia- metri 44,5 sm li aylanadigan sferik disklardir; 8—10 ta disk- dan batareyalar tuziladi. Diskalar agregatning z^arakat yuna- lishiga 11—35° ^iyalikda aylanib ishlashi mumkin. ^arakat yu- nalishi -bilan disk orasidagi burchak canchalik katta bulsa, u erni shunchalik chu^ur yumshatadi va begona utlarni yahshi ^ir^a- di. Diskning yahshi ishlashi chetlarining utkirligiga borli^. Katlamni agdarib er z^aydash, tupro^ni begona ut ururlari- dan tozalash va bachki ildizli begona utlarga ^arshi kurashish- da korpusli l u sh ch i l ь n i k l a r ishlatnladi. Korpusli lush- chilьniklar erni 7— 10, z^atto 18 sm gacha chu^urlikda ^aydaydi va tupro^nn diskli boronalarga Karaganda kamro^ tuzraydi. Еr fa^at diskli yoki korpusli lushchilьnik bilan ^aydalganda begona utlar kupayadi. Tishli boronalar, asosan erni yuza yumshatish, kuzgi ekinlar- ni parvarish ^ilish va uritni tuprok;k;a aralashtirishda shpla- tilady. Еrni z^aydash bilan bir va^tda boronalash z^am kerak. Aylanuvchi (rotacion) motiga ekin ekilgandan keyin z^osil bulgan ^at^alo^ni va tuprok; yuzasini yumshatish uchun muljallangan. Aylanuvchi motigadagi z^ar bir diskning 16 tadan uzun utkir tishi bulib, 15— 16 ta disk bitta uada birlashtirilgan. Tishlar 1 m2 yuzaga 3— 10 sm chu^urlikda 150 tagacha sanchilishi mumkin. Bunda ^aщ aloc yahshi yumshaydi, usimliklarga zarar etmaydi va ^osildorlik ortadi. Еr yuzasini tekislash va bir oz zichlash uchun molalanadi. Molalarnnng zichlash ta'siri ularning ogirligiga bogli^. Bir marta mola bostirganda tupro^ 7,5 sm chuvdflikkacha zichlaniish mumkin. Еr Щfu^ bulsa, molalash yahshi natija bermaydi. Еrni ^atlamlab ^aydash curollari — pluglar. KaDimDan surorib deodonchilik ^ilinayotgan erlarni z^ar yili bir hil chu- щ7rlikda z^aydash natijasida z^aydalma ^atlam osti zichlashib «plugtovon» z^osil buladi. «Plugtovon» mehanikaviy tarkibi orir tupro^larda ayni^sa tez paydo buladi. Bu catlam unumsiz bulishi bilan birga tupro^ning suv utkazuchanligiga, z^avo alma- shinishiga va usimlik ildiz sistemasining chu^ur ^atlamda ri- vojlannshiga monelik ^iladi. Bunday z^olda z^aydalma (0—30 sm) catlam agdarib, pastki (40—50 sm) catlam esa facat yumshatiladi. Bu ish GTU-2-35 markali pluglar bilan bajariladi. Bunday pluglar chimcircari va asosiy korpusi bilan 0—30 om cat- lamni agdaradi ^amda 55—60 sm chucurlikkacha bulgan zich cat- lamni yumshatadi va bir yula uch (15, 30 va 55 sm) catlamga utit tashlab ketadi. Shunda zich catlam yumshaydi, tuprocning suv ut- kazuvchanligi, ^avo almashishi yahshilanadi, pastki catlamlarda ^am mikroorganizmlarning faoliyati aktivlashib, usimliklar- ping yahshi rivojlanishi va mul hos il berishga kulay sharoit yaratiladi. Еrni catlamlab ^aydashda kombinaciyalashga;! ueuldan .\am foydalanish mumkin. Bunda er oldin GR-2,7 tipidagi chucur yumshatgich bilan ishlanadi, keyin rasmiy usulda ^aydaladi. Еr h,ar hil pluglar yordamida ^aydaladi. Еr caydaganda plugning lemehi catlamni kesib agdargichga beradi, agdargich katlamni agdarib maydalaydi va yumshatadi. Katlamning agda- rilish va uvo^lanish darajasi plug agdargichining shakliga bog- lic. Pluglar agdargichning shakliga k;arab vintsimon, cilindrik, yarim vintsimon va madaniy bulishi mumkin (16-raem). XVIII asr ohiri va XIX asr boshlarida «Saban» tipidagi plug kashf etilib, curik; va buz erlarni uzlashtirishda ishla- tiladi. Bu plug kengligi 50—70 sm katlamni 20—30 sm chucur- likda 180° agdarib er ^aydar edi (17- raem). Bunda catlam lenta shaklida agdarilib, khshi uvoclanmasdi, ekin ekishdan oldin catlamni yumshatish zarur bulardi. Еr odatda, boronalarda yum- shatilardi. Bu usulda ishlangan erni ikkinchi yili ^am candash mumkin zmasdi, chunki usimlik coldщlari tula chirimasdi. Shu- ning uchun erning ustki cismi yumshatilardi, holos. Bunday sr- lar facat uchinchi yili ^aydalardi. Shunda cam ^ali chirimagan chim bulaklari erning ustki kismiga chicardi. XVIII asr ohirida vintsimon plug kashf etnldi. Bu plug mehanikaviy tarkibi orir, chimli erlar uchun mul- jallangan bulib, z^aydal- ma catlamni 135° agdara- di (18- raem). 1870 yili Rudolьf Sakk yarim vintsimon va cilindrik agdargichli pluglardan madaniy ar dargychli plug yaratdi. Bu plugning asosiy korpusi oldiga keng- ligi asosiy korpusning 2/3 cismicha keladigan chimcircar urna- tilgan. Chimcircar asosiy korpus oldidagi yuk,ori catlamni kesib4 egat tubiga tashlaydi. Asosiy korpus esa catlamning ostki cismini chimcircar ardargan catlamning ustiga tashlab, kumib ketadi (19-raem). Bunday pluglarda er sifatli dayda- ladi, yuzasi tekis buladi, yahshi uvoclanadi, yumshaydi. H^ozirgi vactda er kuproc G15-35M., PN-4-35 markali pluglar bilan ^aydalmocda. Bu pluglarnpng asosiy korpuslari kengligi 35 sm, chimcircarlariniki esa 24 sm, ya'ni chimcircar- ning kengligi asosiy korpus kenglngidan uchdan ikki marta kichik. Chimcirkari 12— 15 sm katlamni cirknb egat tubiga, asosiy korpus esa undan keyingn katlamni yucoriga olib chikib agdaradi, ammo chimcircar bilan asosiy korpus kengligi orasi- dagi fark kattaligi uchun ^aydalma catlam tula agdarilmaydi. Keyingi yillarda chimcircarning kengligi 27 sm gacha bulgan PYA-3-35 markali ikki yarusli plug ishlab chicarildi. Ikki yarusli pluglar erni madaniy pluglarga nisbatan chucurroc .^ay- dashi mumkin. Еr ikki yarusli plugda .^aydalganda tuproc yahshi

71

uvoklanadi, begona utlarning ururlari va ildizlari chucurroc kumiladi, natijada dalalarda begona utlar ancha kamayadi. Bundan tashcari, ikki yarusli plug anaerob va aerob process- larni vujudga keltiradi. Tuprokning pastki catl amida cavo bulmaganligi uchun anaerob sharoit vujudga keladi, natijada organik moddalar mikroorganiemlar yordamida parchalanib, tup* ro!C donadorligini tiklash uchun zarur chirindi ^osil buladi va tuplanadi. Kislorod etarli bulgan yucori catlamda esa aerob sharoit vujudga keladi, bunda organik moddalar minerallana- di va usimliklarning oziclanishi yahshilanadi. Ma'lumki, cator oralari ishlanadigan ekinlarni parvarish cilish bilan boglic bulgan operaciyalarni bajarishda tuproc- ning ustki cismining donadorL'ISH kamayadi va kukunlashadi, shuning uchun bu catlamning donadorligini tiklash macsadida tup- roc egat tubiga tushiriladi. Anaerob sharoitda yucori cavatdan egat tubiga tashlangan usimlik coldiclari, ildiz massasi chirindi ^osil cilib, tuproc pastki cavatinnng donadorligini tnklanishiga yordam beradi. Ma'lumki, car hil zararkunandalar, kasallik cuzgatuvchi- lar, begona ut ururlarining asosiy cismi tuprokning ustki cat- lamida buladi, er chimcircarli plugda ^aydalganda ular tup- rocning ustki cismi bilan birga ardarilib chucur egat tubiga tushadi va kupchilik cismi usha erda nobud buladi. Bunda za- rarkunanda va kasallik ^zratuvchilar kislorodning etishmas- ligidan, begona ut ururlari va ildizlari esa unib chicish uchun sharoit noculayligidan nobud buladi. Tuprocning erni sifatli ishlashga ta'sir etuvchi tehnologii hususiyatlari. Еrni sifatli ishlash cullanilayotgan curol- ning tuzilishiga, ya'ni plug otvalining shakliga, ish organlari- ning tipiga, agregatning yurish tezligiga va tuprocning tehnolo- gik hossalariga boglic. Tuprocning tehnologik hususiyati uning ilashiml'igi, yopish- cocligi va ^ajmiy orirlit bilan ifodalanadi. Bu hususiyat uning namligi, mehanik tarkibi, catticligi, donadorligi va boshcalar bilan belgilanadi. Еrning sifatli ishlanishi dala- ni usimliklar coldigi va bir yillik, kup yillik begona utlar bilan ifloelanganlik darajasiga ^am boglic. Kuruc va sernam er caydalganda yahshi maydalanmaydi, cat- lami eshilib uvoclanmaydi, curuc ^aydalganda esa katta-katta palahsalar kuchadi. Orir va engil soz tuprocli erlar namligi tula nam sitimiga nisbatan 40—60% bulganda ^aydalsa, yahshi. uvoclanadi. Namlik ortic bulsa, tuproc ish organlariga yopi- shib er sifatsiz caydaladi. Еrni ishlashning optimal muddati tuprocni-ng fizik ji^at- dan etilgan va1ctidir. Tuprocning etilganligini aniclash uchun ^aydaladigak chucurlikdan bir sicim tuproc olinadi va urtacha kuch bilan sicib turib, 1 m cha balandlikdan tashlab yubori- ladi. Shunda erga tushgan tuproc uvoclanib kegsa, uni ishlash mumkin, agar tuproc sochilmasa, u fizik jicatdan cali etilma- gan va ishlash uchun erta cisoblanadi. Donador tuprocli er sifatli ishlanadi. Namligi bir hil, strukturali tuproc strukturasiz tuprocca caraganda agregat- ning ish organlariga kamroc yoiishadi. Еrni ishlashda tuprocning mehanikaviy tarkibi cam katta a^amiyatga ega. K,umoc va engil soz tuprocli erni ishlash mehanikaviy tarkibi ogir tuprocli erni ishlashga caragandz eson- roc buladi. Loycasi kup, ogir va cattic tuprocli erni ishlash ciyin buladi. Plug agdarayotgan catlam kengligining caydash chucurligiga bulgan nisbati cam erni sifatli .^aydashga ta'sir etadi. H:o~ zir ishlab chicarilayotgan pluglar agdaradigan catlam kengligining daydash chucurligiga nisbati 1 : 1 va 1,5: 1, bu nisbat erning sifatli caydalishini ta'minlaydi. Agdariladigan cat- lam kengligining chucurligiga bulgan nisbati ortic yoki kam bulsa, catlam tula agdarilmaydi, bunda er sifatsiz caydala- di. ^aydov sifati catlamni agdarish darajasiga cam boglic, catlam cancha kup (135°— 160°) agdarilsa, usimlik coldiclari za dar hil kasallik cuzgatuvchi zambururlar damda zararkunandalar erga yahshiroc kumilib, er yuzasi gekieroc buladi.

73

26- §. Еr haydash

Еr ^aydash usullari. Еrni sifatli ^aydashda ^aydash usuli- 1 ning >^am roli katta. Еr asosan, ikki usulda, ya'ni aylanma va tahta (zagon) larga bulib ^aydaladi. Aylanma haydash uchastkaning urtasi yoki chekkasidan boshlakadi. Bunda plug dayrilishlarda ^aydash chudurligidan kutarilmaydi, z^aydash esa uchastkaning urtasi yoki chetida tu- gallanadi. Bu usulda er sifatli ^aydalmaydi, chunki caydash chudurlish damma erda bir tekis bulmaydi, ya'ni uchastkaning urtasida chucur, cayrilishlarida yuza buladi, datto daydalmay coladi. Burilish joylarida past-balandliklar dosil buladi, uni tekislashga kup me^nat sarflanadi. Aylanma z^aydashda plug erdan kutarilmay traktor buriladi, natijada u buzila- di va plug sinadi. Shuning uchun deddonchilikda aylanma yoki shaklli daydash usulidan foydalanish tadidlangan. Dala turri t a h t a l a r g a — z a g o n l a r g a bulib day- dalganda sifatli buladi. Shuning uchun dala daydashdan oldin tahtalarga bulib chiciladi. Agregatning yurish harakteriga ka- rab, tahtalar daydalganda marza yoki egat dosil buladi (22- rasm). Plug tahtaning urtasidan yurib, ohiriga kelganda ik- kinchi yurishni ung tomondan boshlasa, bunda agdarilayotgan dat- lam yonma-yon tushib, marza ^osil buladi. Keyingi ^aydashlar navbat bilan dar tomondan davom ettiriladi, bunda datlamlar z^amma vadt marza tomonga ardariladi. Plug tahtaning chekkasidan yurib, ohiriga kelganda chap tomondan yursa, keyingi yurishlarni dam shu yunalishda davom ettirsa, tahtaning urtasida egat dosil buladi.

Tryaktorning salt yurishini, marza va egatlar sonini kamay- tirish uchun tahtaning eni 40—60 m bulgani yahshi. Kichik dala bitta, katta dalalar esa bir nechta tahtaga bulinib, ichkariga yoki tashdariga agdarib z^aydaladi. Aks dolda marza va egatlar soni kupayib, erning relьefini buzadi, uni tekislash uchun kup mezugat sarflanadi. Masalan, dala besh tahtaga bulinib, z^ar bir tahta ichkariga carab daydalsa, beshta marza va turgta egat cosil buladi. Toc sopli tahtalarni ichkariga, juft sonli tahtalarni esa tashcariga agdarib daydalganda marzalar va egatlar soni erni fa- cat ichkariga yoki tashca- riga agdarib caydagan- dagiga caraganda deyarli ikki marta kamayadi (23- rasm). Dala egat va marza usulida navbat bilan cay- dab turilsa, tekis sakla- nadi va joriy tekislash uchun mehnat kam sarflanadi camda ekinlarni su- gorish va boshca ishlar sifatli bajariladi. Agregat ishining unumi tahtaning katta-kichikligiga boglic.. Traktorning salt yurishini kamaytirish uchun tahtalarning enyu juda z^am keng bulmasligi lozim. Traktor buriladigan joylar z^aydalmay kolmasligi uchu® ularning kengligi dala uzunligi buylab camma erda bir hil- bulishi lozim. Tahganing yunalishi tuproc sharoitiga,shamol yunalishi va uning kuchiga carab uzgaradi. Еr Lamol yunalishiga kundalang cnlib caydalganda tuproc zarrachalari shamol ta'sirida kam- uchadi. Bunday caydashning currocchil rayonlarda namni sac- lashda cam acamiyati katta. Kiya erlarni caydashda tahtalar yonbagirlarga kundalang ci- lib olinsa, tuproc kam yuviladi va suv ocib ketmaydi. Bitta tahtada bir nechta traktor ishlasa, ishning sifatini' nazorat cilish ciyinlashadi. Shuning uchun har bir tahtada; bittadan traktor ishlashi lozim. Еr caydash muddati. Haydash muddati l;ar bir hujalikning zonal iclim sharoiti va ekinning agrotehnikasiga boglic. Shud- gor canchalik barvact utkazilsa, erda nam shunchalik kup tup- lanadi z^amda uning fizikaviy hususiyatlari yahshilanadi va ekinlardan mul cosil olinadi. Haydash muddati ekiladiga» eknnga z^am borlic. Asosiy ekindan keyin kuk massa olish yoki kukat ugit uchun oralic ekin ekiladigan bulsa, ekin yirishtirib- bulingandan keyin er darcol caydaladi. Bacorg ch yoki kuzgi don ekinlari ekilgan erga takroriy ekin ekilishi lozim bulsa„ urim tamomlanishi bilanoc tezda anrizni caydash kerak. Pahtakor hujaliklarda er, asosan, kuzda caydaladi, lekin- Horazm, Fargona oblastining Kucon gruppa rayonlari, K'oracalpogiston ASSRning bir cancha hujaliklari tuproc-iclim sha- roitini cisobga olib, bacorda» caydaladi. Bunda z^aydash muddati tuprocning fizik etilishiga carab belgilanadi. Еr etilgan- da z^aydalmasa, keyinchalik sodir buladigan kamchiliklarni tugri- lash ciyin, yocilgi va mablar kuge sarf buladi. Mehanikaviy tarkibi engil tuproclar ogir tuproclarga nisbatan ertaroc etiladi. Shuning uchun bacorda erlarni oralab cay- dash kerak. Еr z^aydashdagi eng yahshi muddat tuproc namligi tula nam sirimiga nisbatan 40— 60% bulgan vactdir. Еr caydash chucurligi. Taymer dash chucurligi oddiy chizrich yoki mahsus egat ulchagich bilan ulchanadi (24- raem). Haydash chucur- ligi erni caydash vactida yoki caydalgandan keyin cam anicla- nadi. Еrni caydash vactida uning chucurligini aniclash uchun egat ulchagichdan foydalaniladi. Egat ulchagich ikkita reyka (kambar tahtacha)dan iborat bulib, ular bir-biriga calca (chas- pak) bilan siljiydigan cilib biriktirilgan. Ulardan biri ch z^arakatchan va santimetrlarga bulingan, ikkinchisi cuzgalmas. H,aydash chucurligini caydash vactida ulchash uchun egatning cir- rasi va osti yumshok; tuprocdan tozalanadi. Sungra egat ulcha- gichning siljimaydigan reykasi egatning chap cirrasi ustiga, siljiydigan reykasi esa egat tubiga tushiriladi. Shunda siljiydigan reykaning necha sm pastga tushganiga carab, caydash chucurligi aniclanadi. ^aydash chucurligi egatning kamida 15—20 joyidan ulchanib, ular jamlanadi va natija ulchashlar soniga bulinib, urtacha chucurlik topiladi. Urtacha chucurlik belgilangan chucurlikka teng bulishi yoki ular urtasidagi farc kupi bilan 2—3 santimetrdan oshmasligi kerak. ^aydalgan dalada z^aydash chucurligini aniclash uchun er plug tegmagan catlamgacha kovlanadi, sungra er beti tekisla- nib, kovlangan joyning chucurligi ulchanadi. Bu usulda aniclan- gan chucurlik z^aciciy chucurlikdan kuproc chicadi, chunki er ^aydalgandan keyin yumshab kupchiydi, shuning uchun caydash chucurligi ortic chicadi. Bunday collarda aniclangan urtacha chucurlikni tuprocning mehanikaviy tarkibi engil bulsa 20%, ogir bulsa 30% kamaytirish kerak. Еr caydalgandan 5—6 kun ceyin va yomgir yogib utgan bulsa, caydash chucurligi urtacha chu- curlikdan 10—20% kamaytiriladi. Еr -belgilangan chucurlikda caydalmasa uni cayte haydash mumkin emas, chunki caydashda agdarib kumilgan organik, mineral ugitlar, begona ut uruglari, z^ar hil zararkunandalar er yuziga chicib coladi, organik massalar va guzapoya esa cayta ^aydashga imkon bermaydi. Chucur caydalgan erda atmosfera yogin-sochinlari kuproc tup- lanadi. Tuprocning fizikaviy, himiyaviy hossalari yahshilanadi, begona utlar kamayadi. Usimliklarning ildiz sistemasi yahshi rivojlanadi va tuprocning chucur catlamlaridagi ozic mod- dalardan z^am bazfamand buladi. Uzbekistonning sugoriladigan dezdonchilik rayonlarida erni, asosan, 28—30 sm chucurlikda caydaladi. Utloc va utloci tucay erlarda esa caydash chucurligi gil yoki shagal catlami- ning chucurligiga carab belgilanadi. ^aydash chucurligi erning begona utlar va zararkunanda, casharotlar bosganlik daraja- siga carab cam belgilanadi va bunday erlarni chucur caydash tavsiya etiladi. Еr chucur caydalganda tuprocning suv, cavo, issiclik va oziklanish rejimi yahshilanadi, mikroorganizmlar faoliyati tezlashadi camda ekinlardan yucori cosil olinadi.
Ma'lumki, er caydashda ot, cukiz kuchidan foydalannlgan va ularning ishlash tezligi soatnga 3,2—4,5 km dan oshmagan. Keyinchalik bu ishlar mehanizaciyalashgan bulsa cam tezlik uz- garmay coldi, chunki curollar shu tezlikka muljallanib chica- rilgan edi. '] Kuchli va ogir traktorlarning ish unumini oshirish macsa- dida curollarning camrash kengligi oshirildi, ammo sugorib decconchilik cilinadigan dalalar maydonining kichikligi kuchli traktorlardan tula foydalanishga unchalik imkon bermadi. Bu kuchli caydov traktorlari facat erni shudgorlash davrida bir- ikki oy ishlatiladi, holos. Shuning uchun universal, engil va kuchli MTZ-50 tipidagi traktorlar kuplab ishlab chicarila boshlandi. Bunday traktorlar bilan 2—3 korpusli plugda er caydash, erni ekishga tayyor- lash, ekin ekish, cator oralarini ishlash va etishtirilgan mac- sulotlarni tashish ishlarida foydalanish mumkin buldi. Natijada traktordan cishloc hujaligining camma socalarida yil davomida unumli foydalaniladi. }(ozirgi vactda agregatlarning ish unumini oshirish uchun cam- rash kengligini emas, tezligini oshirishga acamiyat berilhmocda. Buning uchun dalalarni yana ham kengaytirish talab etiladi. H,ozir ishlatilayotgan pluglar soatiga 4—5 km tezlikda er caydashga muljallangan. Tezlik oshirilsa, er sifatli cayda- lishi va yonilgi ictisod cilinishi aniclangan. Еr soatiga 7— 7,5 km tezlikda caydalsa catlam yahshi ardariladi, uvoclanadi va tekis chicadi. Еr soatiga 12— 15 km tezlikda caydalishi ham mumkin, buning uchun pluglarni takomillashtirish zarur. Еrni ishlashda kulьtivaciya, disklash, mola bostirish va boshca ishlar soatiga 7—9 km va undan ortic tezlikda baja- rilsa cam sifatli buladi. Еr yucori tezlikda ishlanganda erni caydash, ekishga tayyor- lash, ekish va boshca jarayoilar cisca camda opti^al muddcht- larda bajariladi.

28- §. Еr haydash sifatini bah,olash

Еrni sifatli caydashni nazorat cilib borish juda mucim. Shuning uchun er caydash vactida yoki caydalgandan keyin uning sifati tekshiriladi. Еrni sifatli caydash uchun avval plugni ishga turri tayyorlash va carovdan utazish kerak. Haydash tezligini, carakat yunalishini va caydash usulini oldindan anic- lash erni sifatli caydalishini ta'minlaydi. Haydash sifati dalani diagonali buyicha tekshiriladi. Еrning sifatli caydalishi bu tadbirning uz vak.tida utka- zilishiga, chucurligiga, agregat buriladigan joydan tahtaning ohirigacha bir hil bulishiga boglic.

27- §. Еr haydash curollari tezligining a^amiyati

78

Haydalayotgan ^atlamning tula agdarilishi katta a^amiyatga ega. Bedapoya va angizlar ayni^sa sifatli z^aydalishi kerak. ^atlam tula agdarilmasa, erta baz^orda beda yoki begona utlar usib chik;adi, organik massalar tuprovda yahshi kumilmay, ekin sifatsiz ekiladi. Organik massalar — has-chuplarning 10% i tuprovda kumilmay ^olsa, er sifatsiz z^aydalgan buladi. Korpusning camrash kengligi z^aydash chu^urligiga nisbatan kichik bulsa, er sifatsiz z^aydaladi, chunki ^atlam tula agda- rilmay, egatni tupro1\ bilan k_, „ib ketadi. Agar tupro^ k;uru^- ro^ bulsa, ^atlam yana z^am kam ardariladi. Haydalgan erda palahsalarning paydo bulishi tuprokning ^ay darajada uvo^lanishini kursatadi. Diametri 5 sm dan katta kesaklar palahsa z^isoblanadi. 1 m2 erda urtacha beshtadan orti^ palahsa bulsa, z^aydash ^oni^arsiz deb topiladi. Takror ekin ekiladigan er tuproga yahshi uvo^lanishi kerak, aks z^olda, uni maydalashga kup mez^nat va yonilgi sarf buladi z^amda ekin e'kilishi kechikadi. Kuzgi shudgorda palahsa z^osil bulsa, zarari yud, chunki ^ishki yogin-sochinda ular maydalanib ketadi. Еr z^aydashda egatlar tugri ochilishi kerak, u, asosan boshla- nishidagi egatning tugri chicishpga bogli^. Egat notugri olin- sa, kup joy z^aydalmay 1^oladi. Kuz bilan chamalaganda chala joy umumiy maydonning 0,2% idan orti^ bulmasligi lozim, aks z^ol- da, er ^onicarsiz z^aydalgan z^isoblanadi. Еrni tahtalarga bulib z^aydashda z^osil bulgan egat kengligi plug korpusining 1^amrash kengligidan orti^ yoki kam bulmasligi kerak, chunki bunda z^am kup joylar z^aydalmay (chala) k,o- ladi. Haydash va^tida marza va egatlar kup z^osil bulsa, z^ay- dash sifatsiz chi^adi, ularni tekislash zarur buladi. Shunicg uchun marza va egatlarning kam bulishiga z^arakat ^ilish kerak. Еr soatiga 8 km dan orti^ tezlikda z^aydalsa, iluglarga konstruktiv tuzatishlar kiritish yoki mahsus pluglar ishlatish kerak, shunda er sifatli z^aydaladi. Angizni, kup yillik ekinlardan bushagan erni z^aydash va kuzgi shudgor sifatini ashщ- lashda z^am shu talablar ^uyiladi.

29- §. Еrni yuza yumshatish

Dezedonchilikda erni yuza yumshatish, disklash, kulьtivaciya- lash, boronalash, mola bostirish, egat olish, motigalash, tekislash kabi agrotehnikaviy tadbirlar kup ^ullaniladi. Bunda er, asosan, 3—45 sm chuk,urlikda agdarib yoki agdarmay yuza yumshatiladi. Tynpoi^ yuzasini yumshatish, mayda kesakchali donalar z^osil bulishi, erni begona utlardan tozalash, tekislashda bu tadbirlarning az^amiyati katta. Bunda ekin sifatli ekilishiga, kuchatlar tuli^ bulishiga, usimliklar yahshi usishi va rivojla- nishiga ^ulay sharoit tutiladi. Еrni yuza ishlash tadbirlarining z^ar biri uziga hos husu- siyatga ega. Shuning uchun ekin ekishda uning biologik hususiyati agrotehnikaviy tadbirlarga bulgan talabi va tupro^-i^lim sha- roitini nazarda tutib, tadbirning biror turi k;ullanilishi kerak. Еrni lushchilьnik bilan yuza yumshatish. Agrotehnikaviy ta- labga binoan angiz 4— 15 sm chucurlikda lushchilьnik bilan agdarmay yumshatiladi. Bu tadbir erni z^aydash urnini bosa ol- maydi, ammo undan keyingi asosiy chu^ur ^aydash bilan birga- likda begona utlarga ^arshi kurashda, nam burlanishining ol- dini olishda eng yahshi tadbir z^isoblanadi. A n r i z diskli yoki korpusli lushchilьniklarda yumshatiladi (25-raem). Donli ekinlarni (arpa, burdoy) dosidi yirishtirib olingan- dan keyin tupro^ cotib ketadi. Bunday erni z^aydash bir k;ator ^iyinchilik turdiradi. Plug ardargan ^atlam uvok;lanmaydi, yirik palahealigicha ^oladi. Bunday erda ishlagan seyalka mud- datidan oldin ishdan chi^adi va urur bir hil chu^urlikka ku- milmaydi, ekin siyrak chщ ib, .^osil kam buladi. Bunday z^olda palahealar ZKK-6 markali mola (26- raem) bilan maydalanadi, ammo kup z^ollarda bu tadbir z^am yahshi natija bermaydi. Bunday erning yirik kesaklarini maydalash uchun diskli yoki okir relьeli moladan foydalaniladi. Bu tadbirlar z^am yahshi natija bermasa, urim-yirim bilan bir vaktda anrizni lemehli —PL-5-25 yuza yumshatgich ^urollar bilan 10— 12 sm chucurlikda yumshatish tavsiya etiladi. Bunda namlikning kapillyar kutari- lishi: kamayib, begona utlar z^amda ekinlarning zararkunanda va kasalliklariga ^arshi samarali kurashiladn. Bedapoyani BD-3, 4A; LBD-4,5 markali lushchilьniklar bilan ishlash yahshi natija beradi. Bunda usib chgacayotgan begona utlar yu^oladi, mineral uritlar tuprovda yahshi aralashadi va beda- ning ildiz burzi tez usadi. Natijada bedapoyaning suv utkazuv- chanligi va z^avo almashinishi yahshilanib, mikroorgannzmlar- ning faoliyati yahshilanadi.