Temir-uglerod diagrammasidan foydalanib cho`yan-po`lat turlarini va tarkibini o’rganish. Ishni bajarishdan maqsad

2-Amaliy mashg`ulot


Temir-uglerod diagrammasidan foydalanib cho`yan-po`lat turlarini va tarkibini o’rganish.
Ishni bajarishdan maqsad. Temir-uglerod diagrammasidan foydalanib cho`yan turlarini o’rganish. Rusumiga qarab tarkibini va ishlatilishini aniqlash.
T o r sh I r I q :

1. 
   Temir-uglerod diagrammasini o`rganish
   
2. 
   Diagrammadan foydalanib cho`yan turlarini aniqlash
   
3. 
   Cho`yanning rusumlanishini o`rganish
   
4. 
   Cho`yanlarning ishlatilishini aniqlash.
   

Umumiy tushuncha. Odatda, temir uglerod qotishmalarning tarkibida 0,025 % gacha uglerod bo’lsa texnik temir, 0,025 dan 2,14 % gacha uglerod bo’lsa po’lat, 2,14 dan 4,3 % gacha uglerod bo’lsa texnik cho’yan va 4,3 dan 6,67 % gacha uglerod bo’lsa oq cho’yanlar deb yuritiladi.
Bu qotishmalarning tarkibida temir va ugleroddan tashqari kremniy, marganets, oltingugurt va fosfor kabi ximiyaviy element­lar borligi sababli, ular murakkab tarkibli, ko’p kamponentli qo­tishmalar hisoblanadi. Ammo ularning tarkibida ikkita asosiy komponent temir (Fe) bilan uglerod (S) dan boshqa kimyoviy ele­mentlarning miqdori kam bo’lganligi sababli, bu qotishmalar te­mir-uglerod qotishmalari deb yuritiladi.
Temir - uglerod qotishmalari asta-sekin sovitilganda turli harоratlarda sodir bo’ladigan o’zgarishlar holat diagrammasida ko’rsatiladi.
Bunday diagrammalarni o’rganishda sof temir (Fe) dan sof uglerod (S) gacha bo’lgan turli xil tarkibli qotishmalarning holatini ko’rib chiqish lozim, ammo amalda ishlatiladigan temir-uglerod qotishmalari tar­kibida 5 % gacha uglerod bo’ladi, xolos. SHu sababli te­mir-uglerod qotishmalarning holat diagrammalarini o’rganishda te­mir bilan uglerodning tsementit deb ataluvchi va Fe₃S tarkibli ximiyaviy birikma hosil qilgan qotishmalari ko’rib chiqiladi. Bunda sistemaning tashkil etuvchilari, ya’ni komponentlari temir (Fe) bilan uglerod (S) emas, balki temir (Fe) bilan tsementit (Fe₃S) bo’ladi. Diagramma temir-tsementit sistemasining holat diagramma­si deyiladi.

9-rasm. Tеmir - uglеrоd qоtishmalarining hоlat diagrammasi.

Temir-tsementitning holat diagrammasi temir-uglerod qotish­malari suyuq holatdan asta-sekin xona temperaturasigacha sovitil­ganda sodir bo’ladigan struktura o’zgarishlarini ifodalaydi. Shu sababli hosil bo’layotgan temir-uglerod qotishmalarining struktu­ralarini muvozanat yoki stabil strukturalar deb ataladi.

Temir-uglerod qotishmalari suyuq holatdan asta-sekin (soati­ga 100 ⁰S dan kam kichik tezlikda) uy temperaturasigacha sovitil­gandagi strukturalar mikrоskopik analiz qilinganda ferrit, tse­mentit, austenit, perlit, ledeburit va grafit kabi muvozanat (stabil) strukturalar hosil bo’lishini ko’rish mumkin.
Ferrit (F) uglerodning -temirdagi qattiq eritmasidir. Uglerodning -temirdagi erishi mumkin bo’lgan eng ko’p miqdori 727 ⁰S da 0,025 % ni tashkil etadi. Temperatura 727 ⁰S dan ko’tarilganda -temirda eriydigan uglerod miqdori kamayib boradi va 911 ⁰S da nolga teng bo’ladi.
Tsementit (TS) temirning uglerod bilan hosil qilgan ximiyaviy birikmasi (Fe₃C), ya’ni temir karbidi bo’lib, uning tarkibida 6,67 % uglerod bo’ladi. Tsementit temir-uglerod qotishmalari orasida eng qattig’i bo’lib, uning Brinell bo’yicha qattiqligi HB=8001000 kg/mm², plastikligi g=0 %, suyuqlanish temperaturasi 1600 ⁰S chama­sidadir. Tsementit barqaror birikma emas - qizdirilganda parchala­nib ferrit va grafitni hosil qiladi:
Fe₃C ----->3 Fe + C
tsementit ferrit grafit
Tsementitning kristall panjarasi murakkab bo’lib, bir necha oktaedrlardan iboratdir.