Tema: Teri, teri payda etiwshi organlar hám dem alıw organların preparobka etiw. Joba

Tema: Teri, teri payda etiwshi organlar hám dem alıw organların preparobka etiw.
Joba:
Kirisiw

1. 
   Haywanlarda teri payda etiwshi organlar
   

b)Haywanlarda dem alıw organları
Juwmaqlaw
Paydalanılǵan ádebiyatlar.

Kirisiw

1. 
   Haywanlarda teri payda etiwshi organlar
   

Teri oramı - intigumentum commune tikkeley sırtqı ortalıq menen baylanısqan, jún menen oralǵan deneni qorshap turıwshı sırtqı perde bolıp tabıladı. Teri oramı xayvon organizmi ushın júdá zárúrli kóplegen wazıypalardı atqaradı, yaǵnıy, seziw, ıssılıqtı muwapıqlastırıw, ajıratıw, dem alıw, sorıw hám taǵı basqalar. Teriniń bul wazıypaların barlıǵı organizmdiń juwap reaksiyasın túrli kórinisi bolıp esaplanadi.Teri - cutis - epidermis, tiykarǵı shın teri hám teri astı qabatınan ibarat.

Epidermis - epidermis qalıń kóp qabatlı epiteliy toqımasınan shólkemlesken bolıp, teri tiykarından ol tiykarǵı perde (membrana ) - membrana basilaris arqalı ajralıp turadı. Ol jaǵdayda epidermisning óndiriwshi qabatı jaylasadı. Bul qabattıń kletkaları kóbeyiwi nátiyjesinde qabattıń maydanına shıǵadı, qariydi, quriydi hám de anaǵurlım qalıńlasadı. Keyininen shaq elementqa aylanadı, ohir - aqıbet to'rsimon betshe (plastinka ) ga aylanıp, terini hár túrlı mexanik zaqım aliw, qurib qalıwdan saqlaydı. Teriniń bul qabatı mudami jańalanıp turadı. Jańalanıw, yaǵnıy epidermistiń kóship turıwı processinde teri hár túrlı mikroorganizmlardan hám de kirlanishdan tazalanıp turadı. Teriniń epidermis qabatında pigment kletkaları islep shıǵıladı (keratin), qan tamırları bolmaydı. Epidermisning azıqlanıwı osmotic (sıpalıw ) jol menen keshedi. Tiykarǵı, yaǵnıy shın teri - derma tig'iz, qáliplesken biriktiruvchi toqımadan dúzilgen bolıp, ol jaǵdayda may hám ter bezi, arteriya, vena, limfa tamırları, kapillyarlar, nerv tamırları, seziw, jún túbiri, tegis bulshıq et tuqimalari jaylasadı. Bul qabattıń qalıńlıǵı haywanlardıń túrine, onıń boqilish sharayatına, jasına, jinsiga baylanıslı boladı. Mısalı, eń qalıńı - qaramalda, eń juqası - qoy hám eshkinde; ǵarrı haywanlarda jaslarına salıstırǵanda qalıń ; ayaqtıń qaptal maydanında qalıń, ishki maydanında juqa boladı. Shın teri maydan so'rg'ichli hám de tereń to'rli bólimlerden ibarat. So'rg'ichli qabatı - jumsaq tabanda hám teriniń basqa junsiz bólimlerinde jaqsı rawajlanǵan. Junli terinde ol jaqsı taraqqiylashmagan. So'rg'ichlarning kóp bolıwlıǵı shın terini epidermis menen jipslanish maydanın asıradı. Torli qabatı - anaǵurlım tereńrekte jaylasqan bolıp, ol aste - uyań teri astı katlamiga aylanıp baradı.Teri astı qatlamı - stratum sibcutis siyrek biriktiruvchi toqımalardan dúzilgen bolıp, shın terini fassiyalarga hám bulshıq etlerge birlestirib turadı. Ayırım jaǵdaylarda ol jaǵdayda dúnkiler yamasa o'simtalar tuwrısında silekey qaltalar payda boladı. Mısalı, tirsek do'ngligi ústinde, maklokning ústinde. (41-súwret).Teri astı qabatında hár túrlı biriktaruvchi toqıma kletkaları, sonday-aq, may kletkaları boladı. Jaqsı semirgan haywanlarda may kletkaları teri astı may qabatın payda etip, ol azıqa element fondı esaplanadı hám de haywandı suwıqtan saqlaydı. Haywanlar daǵı parq etiwshi qásiyetleri. Qaramalda - teri jelke súyekiniń ústinde asılıp turatuǵın teri qatlamın payda etedi, yaǵnıy “bag'baqa” dep ataladı. Cho'chqada - teri moyiniń tómengi tárepinde hám de tós salasında anaǵurlım qalıń boladı. Bul erda erkekcho'chqalarda “qalqan” payda boladı. (42-súwret)


41-súwret. Teri oramı : 1 - nerv úshleri; 2 - jún piyazshası ; 3, 12 - may bezi; 4, 19 - ter bezi; 5 - limfa kapillyarları tóri; 6 - jún piyazshası ; 7 - jún túbiri; 8 - jún denesi; 9 - qan tamırları kapillyarları tóri; 10 - almasinayotgan jún; 11 - almasinuvchi jún; 13 - sırtqı túbir qini; 14 - ishki túbir qini; 15 - junni kóteriwshi muskul ; 16 - jún sinusoidi; 17 - jún so'rg'ichi; 18- teri astı qatlamı.
Íyt hám pıshıqta ulıwma qatlamlar deneni sırtdan qoplaydi, olarǵa teri, jún, jumsaqlar, pánje hám tırnaqlar kiredi.
• Teri pútkil deneni qoplab onı qorǵawlaydı
• Teri eki qabatlardan dúzilgen: epidermis hám derma, onıń astında gipoderma
hám epidermis astı qabat jatadı. Bunday dúzılıw barmaq jumsaqları hám pánjege da hos bolıp tabıladı.
• Terinde qatar bez bolıp, olar ajratatuǵın elementlar teri funksiyasına óz úlesin qosadı.
• Organizmdegi basqa bez (mısalı, sút hám anal bezi) da teriniń ózgergen bezi bolıp tabıladı.
• Íyt hám pıshıqtıń terisi epidermisdan payda bolǵan jún menen oralǵan. Jún qorǵaw, ajralıp turıw hám baylanıs ushın xızmet etedi.
• Ayaqlardıń tómengi maydanı junsiz bolıp, ózgergen epidermisdan dúzilgen barmaq yumshog'i qorǵawlanadı.
• barmaqlardıń uchi qattı epidermal struktura - pánjeler menen qorǵawlanǵan.

Teri oramı
42-súwret. A-dúzılıw sxeması, I- epidermis, II-teri hasası, III-teri astı qabatı, Iv-sezuvchi jún, v, vqoplovchi jún onıń folikulasi, 1-jún poyachasi, 2- jún túbiri, 3-jún túbiri, 4-jún so'rg'ichi, 5-jún qapshası, 6 -túbir qapshıǵı 7-may bezi 8-ter bezi 9 -junni kóteriwshi muskul 10 –jún qapshıǵı boslig'i 11- jańa jún 12-almasıwshı jún 13- nerv 14- teriniń sezuvchi nervi 15-arteriya 16 -vena 17-kapilyarlar 18-limfa tamırları 19 -teri ústi mayı ; B-basqı sezuvchi jún I-cho'chqa II-qoy III-siyir Iv-atlar daǵı sezuvchi jún
Teri denediń eń úlken aǵzası bolıp esaplanadı, ol kóp strukturalıq bólimlerden ibarat bolǵanı sebepli qatar funksiyalarǵa iye.
Qatlamlarǵa tómendegiler kiredi: Teri, jún, tuyaqlar, pánjeler Teri tuwındıları
Jún - pilus epidermisning shaq statyası kletkalarınan quram tapqan organ bolıp, qattı elastik ipchalar kórinisine iye. Junning sırtqı qabatın qalıń kletkalardan ibarat toqıma - cuticula quraydı. Kutikulaning tiykarında qalın qabıqloq qabatı - stratum corticales bolıp, pigmentli uzın xujayralardan dúzilgen, qaysıkim, junning reńin anıqlaydı. Junning orayında domalaq, kóp qırlı hám kubsimon kletkalardan shólkemlesken maǵız qabatı - stratum centrale jaylasadı. Jún o'qi yamasa poyasi - scapus pili - teri maydanına shıǵıp turadı. Jún túbiri - radix pili hám jún piyazshası - bulbus pili shın terinde jaylasqan boladı. Shın terinen jún so'rg'ichi - papilla pili payda bolıp, ol óz qalpoqchasi menen jún piyazchasini qoplab turadı jáne onıń esabınan junning azıqlanıwı hám de ósiwi keshedi. Jún túbiri hám piyazshası pallıqula - folliculus pili ishine kirip turadı. Pallıqula epidermisdan payda bolǵan túbir qini - vagina radix den hám de shın terinen ónim bolǵan jún qapshıǵınan ibarat. Jún qaltasınan epidermisga tárep junni kóteriwshi muskul talshıqları - m. m. arrestares pilarum yo'naladi. Bul muskul talshıqları tásirinde jún kóteriliw qábiletine iye boladı. Jún terinen ayırım haywanlarda jalǵız halda ( qaramal, atlarda ) shıqsa, basqalarında gruppa -gruppa (cho'chqa, ıytlarda ) bolıp shıǵadı. Olar qıysıq jóneliste hám de hár tárepleme ósedi hám buǵan jún aǵımı - flumen pilorum dep ataladı. Jún teriniń hár túrlı jayında hár túrlı uzınlıqta hám qalıńlıqta boladı. Olar dúzilisine kóre qoplovchi, turpayı, ónim beretuǵın hám de sinuoz xilda boladı. Íyt yamasa pıshıqtıń murın ishi hám barmaq jumsaqlarınan tısqarı pútkil denesin qoplab turadı. Urıwdon qaltası hám so'rg'ichlar átirapı sıyaqlı tarawlarda ol siyrek ósedi. Jún talshıǵı keratinlashgan struktura bolıp, ol jún pallıqulida islep shiǵarıladı. Teri ústinde kórip turinadigan bólegi jún poyasi, teri yaǵnıy pallıqul ishindegi bólegi bolsa jún tamırı dep ataladı. Jún pallıquli dermada jatqan epidermal kletkalar ózeginen payda boladı. Dermaning bul bólegi dermal so'rg'ich dep ataladı. So'rg'ich ósip shıǵıs junni qan hám nervler menen támiyinleydi. Jún konusining kletkaları keratinizatsiyaga ushırasıp junga aylanadı. Jún talshıǵı epidermisni tesip joqarıǵa, teri maydanına qaray ósedi, konus ushındaǵı kletkalar o'ladi hám jún pallıquli payda boladı. Jún artıwın dawam etip aqırı o'ladi hám pallıquldan ajraladi`. Jún siklik túrde ósedi, yaǵnıy múddeti kelgen jún túsip ketkennen so'nh jańa pallıqul rawajlanadı hám jańa jún talshıǵı ósip shıǵadı Qoplovchi jún - onsha uzın hám qalıń bolmaydı, jún ózegi bar bolıp, ol ónim tayarlaw ushın isletilmaydi. Qoplovchi jún bul haywandıń sırtqı qorǵaw qatlamın payda etetuǵın qalın, uzın hám qattı jún. Olar terinde bekkem o'tiradi hám bir tegisde keń tarqalıp ıyt hám pıshıqqa sırtqı tegis kórinis beredi. Jún qatlamı tábiy qorǵawlaytuǵın faktor bolıp, suwdı ótkermeytuǵın sapalarǵa iye. Haywan suwǵa batırilganda da jún qoplanmasi namlanmaydi yaǵnıy suw onıń astına ótpeydi hám haywan sovqotmaydi. Hár bir bunday jún talshıǵı hám de
oǵan birikadigan kóteriwshi muskul talshıqları pallıqulldan jalǵız halda ósip shıǵadı. Bul muskullar júnni kóterip izolyasion hawa qatlamın payda etedi. Tómen temperatura muskuldı aktivlestiredi, biraq ǵázeplengen ıytlardıń moyin hám arqa, qorqqan pıshıqlarda bolsa quyrıq júnining muskulları aktivlesedi. Turpayı jún ózegi jaqsı rawajlanǵan ; bularǵa basqı kekil, qulaqtaǵı jún, Kiprik sıyaqlılar kiredi. Uzın jún qalın hám turpayı bolıp, yoldagi, dumdagi jún kiredi. Sinuoz jún - júdá qalın hám uzın boladı, olar erin átirapında, kóz átirapında, murın átirapında jaylasıp, olarda jún qaltasında qan tamırlar sinusi boladı. Sol sebepli de tásirdi sezuvchi jún dep ataladı, olarda nerv talshıqları uchi kóp boladı. Bul jún anaǵurlım tereńrekte jaylasadı hám shın teri hám de astı qabatın qoplab aladı. Bul jún hesh qashan tushmaydi. Jún oramı waqıt ótiwi menen túsip onıń ornına jańa jún ósip shıǵadı, yaǵnıy túlew júz boladı. Ónim beretuǵın júnga qoy, eshki, tuyediń júni kiredi. Jabayı haywanlardıń túlewi málim bir belgilengen waqıtta boladı. Qoy hám cho'chqalarning túlewi az-azdanlıq menen anıq bolmaǵan waqıtta keshedi.
Qaramal hám atlarda aralas tipdagi túlew boladı. Jún haywan organizmin suwıqtan hám de terini hár túrlı mexanik tásirotlardan saqlaw ushın da xızmet etedi. Atlarda uzın júni: jal - juba; quyrıq - cerrus caudae; topig'ining popugi - cerrus pedis; kekili - cerrus capitis ni payda etedi. Íytlardıń kóbisi báhárde hám kuzda, pıshıqlar bolsa tek báhárning aqırında to'llaydi. Jıllı hám jaqsı kórsetilgen úylerde saqlanatuǵın ıyt hám pıshıqlarda bul tábiyiy máwsimiy tártip buz'ladı, sol sebepli olarda to'llash jıldıń hár qanday máwsiminde keshiwi múmkin.
Teri bezi - glandulae cutis.
Teri bezi - glandulae cutis may bezi hám ter beziga bólinedi. Bunnan tısqarı, haywanlarda basqa bez toqımaları da bar. May bezi - glandulae sebaccae alveolyar kóriniste shın teriniń maydan qabatına jatadı hám shıǵarıw jolı jún túbiriniń qiniga ashıladı. Alveola diywali bir neshe qabat ho'jayralardan shólkemlesken bolıp, teri mayı toplanıwı menen buz'ladı. Teri mayı - sebum teri maydanına shıǵıp onı moylab turadı, onı qayısqaqlıǵın támiyinleydi hám de qurib qalıwdan, jarılıwdan saqlaydı. May bezi cho'chqa, at hám ıytlarda jaqsı rawajlanǵan. Modifikatsiyalasqan (ózgergen) may bezi tómendegi dúzılıwǵa iye:
•Quyrıq bezi quyrıq tiykarınıń dorsal maydanında jaylasadı. Olardıń wazıypası basqa haywandı tanıw hám parıqlaw.
•Sheńber anal bezi anus átirapında jaylasadı. Olardıń sekreti arnawlı ter beziga toplanıp itning individuallıǵına óz úlesin qosadı.
•Anal bez - arqa shıǵarıw tesiktiń eki táreplerinde, odan sal tómenlewde jatqan jup sferik anal qapshıqlar diywallarında jaylasadı. Olar badbo'y hidli sekret islep shıǵaradı. Defekatsiyada bul sekret fekaliylarni qoplab aymaq makeri wazıypasın oynaydı.
• Awız átirapı bez pıshıq erinlerinde jaylasadı. Ol aymaq makeri retinde
qollanıladı. Bunı pıshıq júz salasın átirap zatlar yamasa iyesiniń ayaqlarına
ıqılanǵanda baqlaw múmkin!
• Meybomiy bezi qabaqlarda jaylasadı. Olar kózdi jaslantırıp turıwshı kóz jasınıń maylı komponentin islep shıǵaradı. May kistalari jún pallıquli yamasa teri bezi pataslıqlar, tırtıqlı toqıma menen tiqilib qalǵanda yamasa infeksiya rawajlanǵanda payda boladı. Olardı basqa túyinler mısalı, o'sma menen atlastirmaslik kerek. Soǵan qaramastan olar qawipsiz bolıp, kem jaǵdaylarda mashqalalı boladı
Ter bezi - glandulae sudoriferae kelepke uqsas oralǵan naychalar formasında bolıp, shın terinde jaylasadı. Onıń shıǵarıwshı jolları jún túbiriniń qiniga yamasa teriniń junsiz jayında, tuwrıdan-tuwrı onıń maydanına ter tesikchalari -poris sudoriferi arqalı ashıladı. Hár bir naychaning diywali sırtqı hám ishki qabatlardan shólkemlesken. Sırtqı qabatı - mioepitelial ho'jayralardan; ishki qabatı bolsa - kubsimon bezli kletkalardan dúzilgen. Kubsimon bezli kletkaları naycha ishine ter - sudor bóleklengende ol menen birge hár qıylı duzlar, belok elementlar da ajraladi` hám teri kúshli suwıydı. Ter bezi shaq elementqa aynalǵan organlarda, yaǵnıy erkek haywanlar jınıslıq aǵzasınıń basında, elin so'rg'ichida bolmaydı. Atlarda ter kópmuǵdarda belok saqlaydı, sol sebepli terlaganda ko'pirib ketedi. (otda bunı ayqın kóriw múmkin).
Teriniń bezli strukturaları - bular tiykarınan teriniń málim bir jayında bezni toplanıp qalıwınan payda boladı. Bunday strukturalar hámme haywanlarda - sırtqı esitiw jolı terisida - glandulae ceruminosae, qabaq terisida - glandulae tarsalis bar. Qaramallarda silekey bezi murın - erin yaltirog'ida (aynasında ) - glandulae planı nasolabialis; Cho'chqalarda tumsıqlı terisida tumsıq bezi - glandulae planı rostralis; bilezik terisida bilezik bezi - glandulae carpalis, iyek astı bezi - glandulae mentalis; preputsiyaga kiriw jayında - glandulae diverticuli praeputii boladı. Atlarda jumsaq taban bezi - glandulae pulvinares hám sút beziniń so'rg'ichida - glandulae papillares boladı. Íytlarda anal qapshıǵında - glandulae anales, jumsaq tabanında glandulae pulvinares boladı.

b)Haywanlarda dem alıw organları

Organizmdagi hár bir ho'jayrada elementlar almasinuvi processinde quramalı strukturaǵa iye bolǵan organikalıq elementlar anaǵurlım ápiwayı strukturalı elementlarǵa bóleklenip turadı, yaǵnıy oksidleniw procesi keshedi. Usı process zamirida oksidleniw - bólekleniw ónimi bolǵan energiya ajralıp shıǵıwı hám dekarbonat angidrid (CO2) gazı hám suw payda bolıwı jatadı. Organizmde keshetuǵın bul quramalı, bir-birin talap etip turıwshı processtiń muwapıqlashtirib turıw ushın úzliksiz túrde kislorodtı qan menen dem alıw shólkemlerinen toqımaǵa hám toqımada payda bolǵan karbonat kislotasın toqımadan dem alıw organına ótkerip turılıwı kerek. Áne sonday zárúrli “juwapkerli”, organizm turmıslıqlıǵın támiyinlep turıwshı processni ámelge asırıp turıw dem alıw shólkemleriniń moynına júkletilgen bolıp tabıladı. Sonday eken, dem alıw shólkemleri sırtqı ortalıq menen organizm ortasındaǵı gazlar almasınıwın támiyinlep turadı. Dem alıw shólkemleri hám taǵı basqa organlar sıyaqlı, qan aylanıw, awqat as sińiriw qılıw hám nerv sisteması menen bekkem baylanıslı boladı, sebebi ókpege kirgen kislorod qan quramına ótip, onıń formalı elementleri - eritrotsitlar arqalı pútkil organizm toqımalarına tarqaladı hám elementlar almasinuvida zárúrli rol oynaydı, payda bolǵan karbonat angidrid tısqarına shıǵıp ketedi. Dem alıw sistemasınıń orayı uzınchoq miyada jaylasqan.
Dem alıw procesi eki basqıshda keshedi:
1. Sırtqı dem alıw hawa menen qan ortasında gazlar almasinuvi bolıp, bul ókpelerde júz beredi.
2. Ishki dem alıw qan menen toqımalar ortasında gazlar almasinuvi bolıp, ol toqımalarda ámelge asadı. Dem alıw shólkemlerine murın, murın boslig'i, hiqildoq, shegirdek hám ókpe kiredi.
Murın - nasus dem alıw strukturalarıniń baslanıw bólegi esaplanıp, onıń joqarı bólegi, qaptal diywalları, tiykarǵı bólegi hám de uchi parıq etedi. Murındıń joqarıǵı bólegi - dorsum nasi murın boslig'ining qopqog'i bolıp esaplanadı. Ol ólpeń murındıń qaptal diywalları - partes laterals nasi ga aylanıp baradı. Murındıń tiykarǵı bólegi (túbiri) - radex nasi murın menen mańlay tarawı shegarasında jaylasadı, murındıń diywali hám de qaptal diywallarınıń dawamı esaplanadı.
Murın uchi - apex nasi joqarıǵı erin ústinde bolıp, ol jaǵdayda murın boslig'iga nkirisiw tesigi, tanaw - nares jaylasadı.Qaramalda bular salıstırǵanda kishilew, keń, domalaq, onsha úlken bolmaǵan, qanatsimon jiyek - sulcus alares kórinisinde boladı. Tanaw ortalıǵından qalıń, kem jıldam, murın qanatı - alae nasi arqalı shegaralanǵan. Murın katekleri aralıǵinda teri oramı murın -erin yaltirog'i - planum nasolabiale ni ónim etedi.
Murın boslig'i - cavum nasi bastıń júz bóliminde jaylasqan bolıp, hawa ótkeriw, iyis biliw, hawanı qizdırıw, ızǵarlaw jáne onı tazalaw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı. Murın boslig'ining payda bolishida yamasa onıń kósher skeleti bolıp murın,joqarıǵı jaq, mańlay, torımon, tańlay suyekleri, murın, murın shıǵanaqları, murındıń shemirshekli tosıqları hám murın shemirshekleri esaplanadı. Murın boslig'i o'qining ishinde bolǵanı silekey perde menen oralǵan. Murın boslig'i tosıq arqalı oń hám shep bóleklerge bólingen hám hár qaysı bólektiń kirisiw (tanaw )hám de shıǵıw (xoana) tesikleri, qopqog'i, tubi, qaptal hám orta diywalları boladı.
Murın to'sig'i - septum nasi torımon suyektiń vertikal beti esaplanadı. Bul bettiń aldınǵı, suyeklashmagan bólegi murın boslig'ini bolıp turadı hám murındıń shemirshekli to'sig'i - cartilage septi nasi dep ataladı.Qaptal shemirshekleri - cartelogenes laterales murın qopqog'ini jáne onıń jumsaq bólegi qaptal diywalinı payda etip, olar qanatsimon shemirshekten kesik arqalı ajralıp turadı.Qaptal shemirshek orta tárepke egilib qanatı búrmelerin payda etedi. Hár eki táreptiń qanatsimon shemirsheki - cartelogenes alares ga murın to'sig'ining dorsal shetinen baslanıwshı beti - lamella bar. Ol qaptal tárepke hám de tómenge túsip, tanawdıń tómengi uchi tiykarında yotuvchi, ekige bóleklengen langer tárizli ósimte payda etedi. Murın bosliǵı diywali ishki maydanınıń aldınǵı tárepi teri menen oralǵan. Boslıqtıń bul bólegi murın dálizi - vestibulum nasi dep ataladı hám ol jaǵdayda jası -tanaw boladı. Jeke murın boslig'i silekey perde menen oralǵan. Murın boslig'ining silekey perdesi qızg'ish reńde bolıp, kóplegen búrmeler payda etedi. Olar boslig'ining qaptal diywallarında joqarıǵı hám tómengi shıǵanaqlardı, arqa bóleginde bolsa torımon suyektiń labirintlarini payda etedi. Murındıń joqarıǵı chig'anog'i - concha nasi dorsalis tar hám uzın bolıp, onıń silekey perdesi aldınǵı tárepte tuwrı búrme - plica rectae ga ótedi. Murındıń tómengi chig'anog'i - concha nasi ventralis keń, onıń silekey perdesi oldhám joqarı tárepte qanat bo'rma - plica alares ni, old hám tómengi tárepte bolsa murın boslig'i tubining búrmesi - plica fundalis ni payda etedi. Tómengi shıǵanaqtıń arqasheti xoana tarawına ótip turadı.