Tebranma harakat

U yoki bu darajada takrorlanuvchanligi bilan ajralib turadigan jarayonlarga tebranishlar deyiladi. Takrorlanuvchi jarayonning fizik tabiatiga qarab tebranishlar: mexanik, elektromagnit, elektromexanik va harakat tebranishlarga ajraladi.
Tebranayotgan sistemaga ko’rsatayotgan ta’sirining harakteriga qarab, tebranishlar erkin, majburiy, avtotebranish va parametrik tebranishlarga bo’linadi.
Eng sodda tebranish garmonik tebranishdir. Garmonik tebranish shunday hodisaki, unda tebranuvchi kattalik vaqt bo’yicha sinus yoki kosinus qonuni bo’yicha o’zgaradi.
Biz yuqorida so’nmas tebranishni ko’rdik. Bunda qarshilik kuchini hisobga olmadik. Tajribada esa so’nmas tebranish bo’lmaydi.
Tabiat xodisalari orasida davriy jarayonlarni uchratib turamiz. Masalan: kun bilan tunning almashishi, sayyoralarning Quyosh va o’z o’qi atrofida aylanishi, soat mayatnigining harakati, ichki yonish dvigatel silindrida porshenning harakati, dutor, rubob kabi musiqa asboblari torlarining tebranishi va shunga o’xshashlar davriy jarayonlarga misol bo’ladi.
Jismning muvozanat vaziyatidan goh bir tomonga, goh qarama –qarshi tomonga harakatlanishidan iborat davriy ravishda takrorlanadigan jarayonni tebranma harakat deyiladi. Jismning harakat traektoriyasini vaqt bo’yicha o’zgarishi sinus yoki kosinuslar qonuni bo’yicha o’zgaradigan tebranishlarga garmonik tebranishlar deyiladi:
Massasi m bo’lgan moddiy nuqtaning garmonik tebranish energiyasini xisoblaylik. Huqta doimo tebranib turganligi uchun uning tezligi, kinetik va potensial energiyasi o’zgaruvchan bo’ladi. Moddiy nuqtaning potensial energiyasi nuqtaning muvozanat xolatidan dx masofaga siljituvchi kuchning bajargan ishi bilan aniqlanadi:
Tabiat xodisalari orasida davriy jarayonlarni uchratib turamiz. Masalan: kun bilan tunning almashishi, sayyoralarning Quyosh va o’z o’qi atrofida aylanishi, soat mayatnigining harakati, ichki yonish dvigatel silindrida porshenning harakati, dutor, rubob kabi musiqa asboblari torlarining tebranishi va shunga o’xshashlar davriy jarayonlarga misol bo’ladi.
Elektromagnit tebranishlar konturining texnikada ko’lab sohalarda qo’llaniladi . Bu bizning radio aloqa televedeniya aloqasi uchun juda muhin hisoblanadi. Konturning ikki turi borligi ochiq va yopiq ko’rinishlarini bilan tanishib chiqdik nazariy bilimlarni amallda qo’llasak albatta yaxshi natijalarga erishiladi.
Tashqi manbadan olinayotgan energiyani avtomatik ravishda boshqaradigan sistemalar avtotebranishlar sistemalar, ularda sodir bo’ladigan so’nmaydigan tebranishlar avtotebranishlar deyiladi. Vaqt o’tishi bilan takrorlanuvchi harakat yoki fizikaviy jarayonlar tebranishlar deyiladi.
Elektromagnit tebranishlar – elektromagnit maydonni hosil qiluvchi elektr va magnit maydonlarining o’zaro bog’langan takrorlanuvchan o’zgarishlari.
Tebranish konturida hosil qilinadi. Tebranish konturidagi dastlabki zaryadlangan kondensator qoplamalari induktivligi g’altalgi orqali ulansa, konturda kondensator zaryadining va g’altakda tokning erkin tebranishlari yuzaga keladi.
Tebranishlar – muayyan vaqt oraliqlarida takrorlanib turadigan harakatlar.
Maksimal soat mayatnigining tebranishi, cholg’u asboblari torlarining yoki kamerton oyoqchalarining tebranishi, radiopriyomnik konturdagi kondensator qoplama riorasidagi kuchlanishning tebranishi va boshqa shunday takrorlanuvchanlik xossasiga egadir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

• I.V.Savelev. Umumiy fizika kursi.
• R.I.Grabovskiy. Fizika kukrsi.
• Ismoilov M., Habibullayev P., Xaliulin M. Fizika kursi.
• Abdullayev G. Fizika.
• Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi»
• Savelev I.V. «Umumiy fizika kursi»
• Rasulmuhamedov A.G, Kamolov J., Izbosarov B.F. «Umumiy fizika kursi»
• Nazarov O‘.Q. Umumiy fizika kursi.

9. Sivuxin D.V. “Umumiy fizika kursi”.
10. www.ziyonet.uz
11. www.NUR.uz