Tayanыsh tүsinikler: Berdaq shayыr, әdalatsi’zli’qqa qarsi’ gu`res, ten`lik, g`a`rezsizlik ushi’n gu`res, «Jaqsi’raq»



Download 70,5 Kb.
bet1/2
Sana12.07.2022
Hajmi70,5 Kb.
#780829
  1   2
Bog'liq
6-mavzu. Berdoq


6-mavzu. Berdoq
Reje:
1. Berdoqning hai va ijodi
2. Berdoq asarlarida inson falsafasi


Tayanыsh tүsinikler: Berdaq shayыr, әdalatsi’zli’qqa qarsi’ gu`res, ten`lik, g`a`rezsizlik ushi’n gu`res, «Jaqsi’raq», «Xali’q ushi’n», adamgershilik ideyalari’ Ernazar biy, Amangeldi poemalari’, Axmaq patsha da`stani’, ma`rtlik.


Adabiyotlar
1.Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin Toshkent; O’zbekiston,1994y.
2.Karimov I.A «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch» T., 2008
3.Q.Ma`mbetov Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati No`kis «Bilim» 1992 j
4.Q.Ma`mbetov Shig`is xaliqlari a`debiyati No`kis «Bilim» 1993j
5.Berdaq shig`armalarinin` milliy o`zgeshiligi No`kis «Qaraqalpaqstan»1998 j
6.Bazarbaev J.B. Milliy ideya-bizin` ideyamiz. No`kis “Bilim” 2003j.
7. Bazarbaev J.B.Ruwxiyatimiz marjanlari No`kis «Bilim» 2008j
8.Bazarbaev J.B. Әdebiyat-ibrat mektebi No`kis «Bilim» 2015j


1. Berdoqning umri va ijodi


Jahon adabiyoti taraqqiyotidan ma`lumki, har bir xalq tarixida, ijtimoiy va madaniy hayotida o`zining sezilarli «muhri», tabarruk «iz»larini qoldirgan ulkan san`atkorlar bor. Ular o`zlarining hayotiy faoliyatlari va ijodlarini hamisha oddiy mehnatkash xalq taqdiri bilan birga his qilganliklari, har qanday sharoitda ham xalq dardi, orzu-umidlariga hamdard va hamnafas bo`la olganliklari uchun ham umri boqiy va buyukdirlar. Bunday san`atkorlar haqida tarihdan juda ko`p siymolarning nomlarini misol tariqasida keltirib o`tish mumkin: Firdavsiy, Nizomiy, Navoiy, Jomiy, Sa`diy, Fuzuliy, Pushkin, Maxtumquli, Lermontov, Nekrasov, Abay, Tolstoy ... Qardosh qoraqalpoq xalqining farzandi, bu xalq adabiyotining faxri va asoschisi, demokrat shoir Berdaq ham yuqorida qayd qilingan mashhur san`atkorlar sirasiga mansubdir.
Berdaq XIX asrda, Turkiston o`lkasidagi feodal xonliklarda,ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot nihoyatda og`ir, murakkab sharoitlarga tushib qolgan va O`rta Osiyoni Rossiya bosib olingan davrda yashadi va ijod etdi. Shoir 73 yil umr ko`rdi, uning qariyb yarim asrdan mo`lrog`ini badiiy ijoddek mashaqqatli, mas`uliyatli, lekin sharafli ishga bag`ishladi.
Avlodlarga 20 ming misradan ziyod she`r, xalq hayoti va kurashining turli davrlarini badiiy shaklda ko`rsatib berishga bag`ishlangan o`nga yaqin yirik epik dostonlarni meros etib qoldirdi.
Shoir edim, ko`zim ko`rganin yozdim,
Ko`nglimning sezganin, bilganin yozdim,
Zamon jafosidan sarg`aydim, ozdim,
Kelurmi deb yaxshi kunlar xalq uchun - deb yozgan shoirning qalb so`zlari haqqoniyligini tarixiy faktlar misolida ham ko`rish mumkin.
Ma`lumki, qoraqalpoq xalqining No`g`oy o`rdasidan ajralib chiqqandan keyingi (XVI asr) tarixiy takdiri Turkiston o`lkasidagi turli xonliklar territoriyasida yashovchi har xil xalqlar, asosan o`zbek xalqining takdiri bilan mustahkam bog`liq bo`lib qoldi. Biroq feodal zulmat hukmron bo`lgan o`lkada bu jabrdiyda, tarixning beomon fojialariga ko`p marta duchor etilgan xalqning mehnatkash farzandlari o`z erklari, haq-huquqlariga ega emas edilar. Bunday ayanchli hol, Jiyan Jirov aytganidek, qoraqalpoqlarning «posqan yel», ya`ni darbadar xalq bo`lib, Berdaq ta`kidlaganidek «yuz yil qo`nim bilmay» ko`chib yurgan. Bir tomondan, Xiva xonlarining «marhamati» sifatida «in`om» etilgan Orol dengizining sho`rxok va qumloq dasht-biyobonlari, Amuning quyi qismlari bu mehnatkash xalq iqtisodiy taraqqiyotini cheklar, doimiy suvsizlik, manzil yerlarning og`ir tabiati ularning hamrohi edi. Ikkinchi tomondan, ancha mikdordagi bo`liq, suvga serob, serhosil yerlarni egallab olgan bir guruh mahalliy boylar va biylar zo`ravonligi, otaliq va xon tomonidan tayinlangan noiblarning shafqatsiz ekspluatatsiyasi, Xiva xonlari belgilagan son-sanoqsiz soliqlar xalqning tinka-madorini quritar edi. Hayotning mazkur achchiq haqiqati qoraqalpoq folklorida, XIX asr boshlariga kelib qoraqalpoq xalqi orasidan yetishib chiqqan yozma edabiyot vakillari Jiyan jirov, Kunxo`ja, Ajiniyoz va nihoyat Berdaq ijodida o`chmas iz qoldirdi. Jumladan, Jiyan jirovning - mashhur «Posqan yel» dostonida qoraqalpoq xalqining jung`or va qozoq xonlari bosqinidan keyin Orol bo`ylariga tarixiy ko`chishining og`ir manzaralari o`z ifodasini topsa, bu davr adabiyotining yirik vakili Kunxo`janing «Cho`ponlar», «Oq qamish», «Unutmasman», «Tuya ekansan», «Xalq bilan», «Mening bolam», «Boy bolasi» kabi asarlarida xalqning og`ir, mashaqqatlarga to`la hayoti tasvirlanadi. Zamonasining ajoyib lirik shoiri Ajiniyozning she`r va g`azallarida, «Bo`zatov» nomli mashhur poemasida o`sha davr qoraqalpoq hayoti va turmushining to`laqonli manzaralari san`atkorona, ko`hna Sharq she`riyati an`analari uslubida aks etdi. Berdaq esa bu san`atkorlar an`analarining qonuniy vorisi, ular asos solgan adabiyotning taraqqiy ettiruvchisi bo`lib maydonga keldi. Berdaq o`z ustozlari izidan borib, ba`zan ular bilan yonma-yon ijod qilib, qoraqalpoq mumtoz adabiyoti an`analarini o`ziga xos yo`sinda davom ettirdi. Berdaqning tarjimai holidan ma`lumki, u kambag`al baliqchi oilasida tug`ilib o`sgan. Taxminan 10 yoshlarida ham ota, ham onadan yetim qolgan bo`lg`usi shoir talay yillar boylar eshigida kun kechiradi. Berdaq dastlab eski maktabda, keyinroq esa madrasada tahsil ko`radi. O`n yoshlarida o`zicha she`rlar to`qiy boshlagan shoir talay muddat ijodiy izlanishlardan keyin zamonasining mashhur shoiri Kunxo`ja huzuriga borib, shoirning o`zi e`tirof etganidek: «bir yarim oy birga bo`lib, yozganlarini tinglatib, nuqsonlarini o`nglatib, o`lan zavqin totib» qaytadi. Berdaq yashab ijod ettan sharoitda o`zbek, qoraqalpoq, turkman va boshqa qardosh xalqlar orasida xalq kitoblari keng tarqalgan edi. Qoraqalpoq xalqi orasidan chiqqan ayrim savodli kishilar, ya`ni «qissaxon»lar har xil to`y va ma`rakalarda «Tohir - Zuhra», «Bahrom - Gulandom», «Qissasul anbiyo» kabi dunyoviy, ishqiy-romantik yoki mifologik, mifologik-afsonaviy mavzulardagi asarlarni o`qib berar edilar. Berdaq davrining savodli, ilg`or kishisi bo`lganligi sababli uning bu xildagi asarlardan ham xabardor ekanligi «Ayraliq-ayraliq» radifli she`ridan ma`lum bo`ladi:
Ayriliqning jabri yomon,
Boshda har kun oxir zamon,
Bahrom- Gulandom shudoston,
Yomon ayraliq-ayraliq,
«Ayraliq» she`ri yana shu jihatdan muhimki, bu asar Berdaq va o`zbek folkl ori o`zaro munosabatlarini ancha oydinlashtirishga asos bo`la oladi.
O`zbek xalq poeziyasida oshiq-ma`shuqlar dardi yoki mehnatkash insonning zulmat zamonasidan noroziliklari «Ayraliq» yoki «Ayraliq-ayraliq» radifli asarlar orqali alohida ta`kidlangan hollar ko`p uchraydi. Bu xususiyat o`zbek xalq dostonlariga ham taalluqli bo`lib, ayrim dostonlar qahramonlari taqdiri, ruhiy-psixologik holatlarini ochib beruvchi xarakterli faktorga aylangan.
Berdaq she`riyati va o`zbek xalq qo`shiqlari orasida shakliy va mazmuniy ham ohanglik mavjud. Fikrimizni asoslash uchun shunday misollarga murojaat etamiz. Berdaq adabiy merosida «Oltiqiz» sarlavhali hazil she`r bor. Uning qisqacha mazmuni shunday: Bibioyim, Guloyim, Mohida, Oruxon, Gulimxonva Ravshan ismli qizlar Qo`simbet kal degan kishining aravasiga minib, hayit-ma`raka sayliga yo`l olishadi. Qo`simbet kal qizlar sho`xligi, quvonchli kayfiyati va go`zalligiga mahliyo bo`lib ot jilovini qo`ldan qo`iib yuborganligini, arava esa yo`ldan chiqib tamoman boshqa tomonga ketib qolganligini sezmay qoladi. Oqibat shu bo`ladiki, arava eski bir quduqqa agdarilib ketadi... O`zbek xalq qo`shiqlari orasida ham «olti» raqami bilan boshlanuvchi, qiz-juvonlar ta`rifiga bagishlangan hazil termalar talaygina. Masalan, Xorazm xalq termalaridan «Olti xalfa»ning ayrim bandlarini Berdaq she`riga qiyoslaylik:
«Olti xalfa»
Olti xalfa biri Oysha,
Uzuklari qo`sha-qo`sha,
Bordim tomlar osha-osha
Elga balli olti xalfa.
«Olti qiz»
Ikkinchi qizi Mohida,
Oq yuzi oydan ziyoda,
Yo`l yurmaymiz deb piyoda
Ot aravaga mingan ekan.
Har ikkala parchada ham tasvir obyekti qilib olingan shaxslar portreti, ularning xarakteriga xos xislatlar gavdalantirilgan. Farqi shundaki, o`zbek xalq qo`shig`ida band oxirida doimo bir xil radif saqlanadi. Berdaq she`rida esa aravaga mingan qizlar ko`rinishi tasvir etilgach, asosiy mazmunga o`tiladi. SHe`r faqat qizlarni ta`riflash emas, balki asar asosiy qahramoni Qo`simbet kal no`noqligini hajv qilish niyatida bitilganligi ma`lum bo`lib turadi..
«Olti» raqami bilan boshlanuvchi o`zbek xalq qo`shiqlari «Gulyor» («Farg`ona xalq qo`shiqlari») to`plamida ham bor. Misol tariqasida undan ba`zi namunalarni keltirib o`tamiz:
Olti qizning ichida oting Anor,
Naqsh olmadek yuzingdan qonlar tomar.
Naqsh olmadek yuzingdan o`pich, bersang,
O`z tengimning ichida ko`nglim qonar.
Chini bilan chaqirsang, men borayin
Yolg`on bilan chaqirsang, beting qursin.
Olti qizning ichida oting Tursin
Chini bilan suv quysang tinib tursin.



Download 70,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish