Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi texnologiyalar

Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi texnologiyalar
Reja:

1. 
   Ta’limning uch bosqichli modeli. Chaqiriq, Anglash, Fikrlash. Uch bosqichning vazifalari. Tanqidiy fikrlash asoslari.
   
2. 
   Psixologik muhit yaratish texnologiyasi.
   
3. 
   “Vaziyat”, “psixik muhit” tushunchalari. Ijtimoiy psixologik muhit guruhiga ijtimoiy psixologik aloqalar yig‘indisi sifatida qarash. “Holat” tushunchasi. Guruhda muhit bilan atmosferaning mosligi. Guruhda muhitni aniqlovchi munosabatlar (shaxsga, ishga, guruhga, voqelikka)
   
4. 
   Xayrihohlik - muhitga pedagogik baho berish mezoni. Psixologik muhitning ta‘sir etish vositalari: Musiqa, dizayn, diqqat belgilari, interer, tabiat. Baholashning texnik va texnologik qonunlari. Muhit va an‘analar. Guruh lideri - psixologik muhitning asosiy shaxsi.
   
5. 
   Faoliyat-munosabatni namoyon etish shakl sifatida. Sub‘ekt faoliyatining elimenti.
   

I. O‘zbekistonda ta‘lim-tarbiya sohasini isloh qilisning asosiy omillaridan biri “saxs manfaati va ta‘lim ustuvorligi”dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta‘limning yangi modeli yaratildi. Bu modelni amalga osiris bilan hayotimiz jabhalarida ro‘y beradigan “portlas effekti” natijalari ro‘y rost ko‘rsatib berildi, ya‘ni:
- ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta‘sir qiladi va natijada mamalakatimizdagi mavjud muhit butunlay o‘zgaradi;
- insonning hayotdan o‘z o‘rnini topis jarayoni tezlasadi;
- jamiyatda mustaqil fikrlovci erkin Saxsning sakllanisiga olib keladi;
- jamiyatimizning potentsial kuclarini ro‘yobga ciqarisda juda katta ahamiyat kasb etadi;
- fuqarolik jamiyati qurisni ta‘minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o‘rin olisga, o‘zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etisga erisiladi.
“Portlas effekti” sari sijoat bilan qadam taslas, yo‘llarda ucraydigan qiyinciliklarni bosqicma-bosqic va izcil hal etis masalalari nafaqat pedagog nazariyaci va amaliyotcilarni junbusga keltiradi, balki jamiyatimizni to‘liq pedagoglastiris muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib ciqaradi. Demak jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiya asoslari bilan tanistiris, yos avlodni barkamol inson qilib voyaga yetkazis jarayonini yangi pedagogik “qurol” va vositalar bilan ta‘minlas davr taqozosidir.
Pedagogik texnologiya (PT) – sunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3 – ming yillikda davlatimiz ta‘lim sohasida tub burilislar yuz beradi, o‘qituvci faoliyati yangilanadi, talaba yoslarda hurfikrlilik, bilimga canqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg‘ulari tizimli ravisda sakllantiriladi.
Ma‘lumotlilik asosida yotuvci bos g‘oya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan va soxta tafakkurlas usulidan voz kecgan, qanoatli, o‘zgalar fikrini xurmatlaydigan, milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi saxs sifatlarini ko‘zda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Bu masalaning yecimi qay darajada ta‘limni texnologiyalastiris bilan bog‘liq.
Dastlab “texnologiya” tusuncasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunonca ikki so‘zdan – “texos” (tecne) – san‘at, hunar va “logos” (logos) – fan so‘zlaridan taskil topib “hunar fani” ma‘nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va saroitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarisni ko‘zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat ob‘ektlari (xom asyo)ga bosqicma-bosqic ta‘sir etis natijasida mahsulot yaratis borasidagi (isci-masina)ning faoliyatidir. Anna su ta‘rifni tadqiqot mavzusiga ko‘ciris mumkin, ya‘ni: PT – bu o‘qituvci (tarbiyaci)ning o‘qitis (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvci (talaba)larga muayyan saroitda ta‘sir ko‘rsatis va aks ta‘sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan saxs sifatlarining jadal sakllanisining kafolatlaydigan jarayondir.
Yuqorida keltirilgan ta‘rifdan ko‘rinib turibdiki, PT tusuncasini izohlasda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu tusuncaga berilgan ta‘riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko‘pdir. Pedagogik adabiyotlarda “texnologiya” atamasining xilma-xil ko‘rinislarini ucratis mumkin: “o‘qitis texnologiyasi”, “O‘quv jarayoni texnologiyasi” va hokazo.
PT o‘qitis jarayonining o‘zaro bog‘liq qismlarini taskiliy jihatdan tartibga keltiris, bosqiclarini quris, ularni joriy etis sartlarini aniqlastiris, mavjud imkoniyatlarni hisobga logan holda belgilangan maqsadga erisisni ta‘minlaydi. Yoxud PT o‘qituvcining kasbiy faoliyatini yangilovci va ta‘limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig‘indisidir. Texnologiya o‘zining egiluvcanligi, natijalarning turg‘unligi, smaradorligi, oldindan loyihalanis zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi.
Ob‘ektiv borliqni o‘rganisning tizimli yondasis metodi fanda keng ko‘lamda qo‘llanilgac, uning ta‘siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F.Talizina texnologiyani “belgilangan o‘quv maqsadiga erisisning oqilona usullarini aniqlasdan iborat” deb tusuntiradi. Suningdek, olima zamonaviy o‘qitis texnologiyasi haqida fikr yuritib, uni alohida fan sifatida qaras lozimligini uqtiradi: ” O‘qitis texnologiyasi – bu o‘quv jarayonini nima real tavsiflasa o‘sa, o‘qituvciga o‘rnatilagan maqsadlarga erisis ucun nimaga tayanis zarur bo‘lsa. Bu alohida fan.
PTni fan sifatida e‘tirof etis G.K.Selevko tomonidan ham ma‘qullandi: “Pedagogik texnologiya o‘qitisning birmunca oqilona yo‘llarini tadqiq qiluvci fan sifatida ham, ta‘limda o‘llaniladigan usullar, printsiplar va regulyativlar sifatida ham real o‘qitis jarayoni sifatida mavjuddir”.
Yuqorida keltirilga ta‘riflardan ko‘rinib turibdiki, PT belgilangan boslang‘ic maqsad va mazmun asosida o‘quv jarayonini loyihalas sifatida talqin etilayapti. Bu bir jihatdan to‘g‘ri, lekin teranroq fikr yuritilsa uning bir yoqlamaliligi ko‘zga taslanadi yoki bunday yondasuvlarda o‘quvci saxsi inkor etilayapti. Bu kamciliklarni birinci bo‘lib akademik V.P.Bespalko payqadi va o‘zining yirik asarida “PT – bu o‘qituvci mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvci saxsini sakllantiris jarayonining loyihasidir” deb ta‘rifladi.

II. Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlastirisga imkoniyatlar yetarli. Nazariya va amaliyot birligining ta‘minlanisi PTning asl mohiyatini aniqlasga yo‘l ocadi. Fikrimizca, yangi PT fanining alohida tarmog‘i sifatida yoki faqat ta‘lim amaliyotini maqbullastirisga yo‘naltirilgan tizim deb qaras mumkin emas. PT busohadagi nazariy va amaliy izlanislarni birlastiris doirasidagi faoliyatni aks ettiradi.
Yangi PT nimani anglatadi? Bu savolning yecimini izihlasga harakat qilamiz.
Birincidan, PT ta‘lim (tarbiya) jarayoni ucun loyihalanadi va belgilangan maqsadni yecisga qaratiladi. Binobarin, har bir jamiyat saxsni sakllantiris maqsadini aniq belgilab beradi va sunga mos holda ma‘lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o‘quv yurti) mavjud bo‘ladi. Bu tizimga uzluksiz ravisda ijtimoiy buyurtma o‘z ta‘sirini o‘tkazadi va ta‘lim-tarbiya maqsadini umumiy holda belgilab beradi. “Maqsad” esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini o‘z navbatida yangilas zaruratini keltirib ciqaradi.
Kadrlar tayyorlas milliy dasturi ta‘lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalisga burdi, ya‘ni: “o‘tmisdan qolgan mafkuraviy qaraslar va srqitdan to‘la xolis etis, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlas” deb belgilandi. Demak ta‘lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham pedagogik jarayonning ham yangilanisi tabiiydir.
Ikkincidan, fan va texnikaning rivojlanisi bilan inson faoliyati cegarasi nihoyatda kengayib borayapti, auditoriyaga o‘qitis imkoniyatlari katta bo‘lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qisloq ho‘jaligi, elektron, axborot va bosqa) kirib kelmoqda. Ro‘y berayotgan sifatiy o‘zgarislar sundan dalolat beradiki, endilikda “o‘rganis”ning birlamci jarayonlari an‘anaviy metodika va o‘qitis vositalari romiga sig‘may, o‘quvcining individual qobiliyatlariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta‘lim jarayonining ajralmas qismigsa aylanib borayotgan va unga o‘zining ma‘lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, aaborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi.
PT mohiyat jihatdan bosqa texnologiyalar bilan bir safda turadi, cunki ular ham bosqalari qatori o‘z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma‘lum “material” bilan is ko‘radi. Biroq PT inson ongi bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tusunarli bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etisi bilan islab ciqaris, biologik, Hatto axborotli texnologiyalardan ajralib turadi. Uning o‘ziga xos tomonlari – tarbiya komponentlarini mujassamlastirganidir.
PT bosqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an‘anaviy o‘quv jarayoniga, uning samaradorligini osirisga ta‘sir ko‘rsatisning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Afsuki, bu jarayon hozirgi ta‘lim tizimida juda qiyin kecayapti, haqiqiy kompyuterli PT o‘zining ilmiy islanmasini kutayapti.
Axborotli texnologiya PTning tarkibiy qismi, texnik vositalarning mukammalasgan zamonaviy turi sifatida ta‘lim jarayonida qo‘llanila boslandi. Kelajakda iqtisodiy bo‘hronlar ortda qolib o‘quv yurtlari dasturli “masina” bilan yetarli darajada ta‘minlanadi. Sundagina axborotli texnologiya asosida o‘quvci (talaba)larning bilis faoliyatini taskil etis va bosqaris imkoniyati tug‘iladi va u o‘qituvcining yaqin ko‘makdosiga aylanadi yoki uning funktsiyalarini to‘liq bajarisi mumkin.


TA‘LIMNI TEXNOLOGIYALASTIRIS ob‘ektiv jarayon ekanligini, zamonaviyligi esa ilmiy-texnik taraqqiyot yo‘nalisi bilan belgtlanasini e‘tirof etgan holda PTning o‘ziga xos tomonlari va yaqin kelajakda u bilan bog‘liq vazifalarni quyidagica belgilas mumkin:
1) ko‘p bosqicli ta‘lim tizimida PTning o‘rnini asoslas va zaruriy tavsiyanomalar islab ciqis;
2) zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya kabi sohalar bilan PTlarni muntazam ravisda yangilab boris va tabaqalastirilgan yondasuv asosida ularni qo‘llas mezonlarini aniqlas;
3) istiqbolli o‘qitis vositalarini yaratis va ularga tayangan holda ilg‘or PTlarni loyihalas, amaliyotga joriy etis, ommalastiris va samarasini aniqlas;
4) tegisli bosqaruv organlari (Ta‘lim markazlari) tomonidan o‘quv muassasalari faoliyatida yangi PTlarni tatbiq etilis darajasini nazorat qilis va baholas;
5) respublikamizdagi oliy (o‘rta maxsus, kasb-hunar, maktab) ta‘lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan professor-o‘qituvcilarni malaka osiris va qayta tayyorlas kurslarida ilg‘or pedagog va axborot texnologiyalari bo‘yica yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirisni uzluksiz taskil etis;
6) oliy o‘quv yurtlari talabalari, ayniqsa mutaxassis-pedagog (iqtisodci-pedagog, huquqsunos-pedagog, muhandis-pedagog va bosqa)lar ucun 40 soat hajmida PT nazariyasi va amaliyoti bo‘yica maxsus kurs joriy etis;
7) respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan ijodkor o‘qituvcilar is uslublarini muntazam ravisda o‘rganib boris va ular tomonidan yaratilgan metodikalarni yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko‘taris borasidagi islarni amalga osiris;
8) o‘qituvci faoliyatini pedagogik texnologiya qonuniyatlariga moslastiris muammolari va bosqalar.
Ilg‘or pedagogik texnologiyalarni loyihalas va hayotga tatbiq etis muammosi mamlakatimizda ham rivojlangan davlatlar fatori yangi korxona – “Pedagogik texnologiya Davlat Markazi”ni tuzisni taqozo etadi. Agar sunday Markaz taskil etilsa, birinci navbatda “portlas effekti” sari yo‘lni qisqartirisga hissa qo‘sgan bo‘lardi. Ucinci ming yillikda ta‘lim taraqqiyotining haqqoniy dvigateli sifatida o‘qituvci faoliyatini yangilasga, ta‘lim-tarbiya jarayonini maqbul (optimal) qurisga, talaba yoslarda hurfikrlilik, bilimga canqoqlik, Vatanga sodiqlik, insonparvarlik tuyg‘ularini sakllantirisga ijobiy ta‘sir ko‘rsatar edi.


III. Yangi o‘zbek davlatciligining tamal tosi qo‘yilayapti: ijtimoiy, iqtisodiy, ma‘naviy, mavkuraviy sohalarda tub islohotlar amalga osirilmoqda. Ta‘lim-tarbiya sohasining isloh qilinisi pedagogika fanini rivojlantiris ucun qulay imkoniyatlar yaratib berdi. Endilikda kisilik jamiyati tomonidan uzoq yillar davomida yaratilgan tarbiya tajribalarini o‘rganis va tadqiq qilis islari keng qo‘yildi.
So‘rovlar tuzumi davrida barca ijtimoiy fanlar kabi pedagogika ham kommunistik mafkura qobig‘i bilan o‘ralgan, uning rivojlanis me‘yori ceklangan, ilg‘or cet el g‘oyalar esa burjua g‘oyalari, deb tanqid qilinar va rad etilar edi. Holbuki har qanday g‘oya ham o‘zida ma‘lum bir ijobiy jihatlarni mujassamlastirisi mukin, ularni amaliyotga joriy etis foydadan holi emas edi. Jumladan, pedagogik texnologiya (PT) ham burjua didaktikasiga tegisli yo‘nalis sifatida qarab kelindi va bu muammoni tadqiqot ob‘ektiga aylantirisning iloji yo‘q edi.
Bugun mamalakatimiz istiqloli sarofati tufayli barca fan sohalarini rivojlangan davlatlarda to‘plangan tajribalar asosida tahlil qilis va takomillastiris imkoniyatlari mavjud. Umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o‘rganis va hayotimizga tatbiq etis davri keldi. Milliy dasturda ta‘kidlanganidek, yaqin kelajakda “kadrlar tayyorlas sohasidagi hamkorlikning xalqaro huquqiy bazasi yaratiladi, xalqaro hamkorlikning ustuvor yo‘nalislari ro‘yobga ciqariladi, xalqaro ta‘lim tizimlari rivojlantiriladi”.
Endi pedagogik texnologiya nazariyasining vujudga kelisi va rivojlanisi tarixiga nazar taslaymiz.
30-yillarda “pedagogik texnika” tusuncasi maxsus adabiyotlarda paydo bo‘ldi va u o‘quv masg‘ulotlarini aniq va samarali taskil etisga yo‘naltirilgan usul va vositalar yig‘indisi sifatida qaraldi. Suningdek, bu davrda PT deb o‘quv va laboratoriya jihozlari bilan muaomala qilisni uddalas, ko‘rgazmali qurollardan foydalanis tusunildi.
40-50-yillarda o‘quv jarayoniga o‘qitisning texnik vositalarini joriy etis davri boslandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanis metodikasi PTga tenglastirildi.
60-yillarning o‘rtalarida bu tusunca mazmuni cet el pedagogik nasrlarda keng muhokamaga tortildi. 1961 yildan boslab AQSda “Pedagogik texnologiya”, 1964 yildan Angliyada “Pedagogik texnologiya va dasturli ta‘lim”, Yaponiyada esa 1965 yildan “Pedagogik texnologiya” jurnallari cop etila boslandi. 1971 yilda xuddi su nomli jurnal Italiyada ciqarila boslandi.
PT muammosining o‘ta dolzarbligi hisobga olinib, uning ilmiy asoslarini tadqiq qilis maqsadida maxsus korxonalar tuzildi. Misol ucun, 1967 yilda Angliyada pedagogik texnologiya Milliy Kengasi taskil etildi va 1970 yildan boslab “Pedagogik texnologiya” ciqa bosladi.
AQSH ning qator universitetlari va ilmiy markazlarida ham PT muammolariga jiddiy e‘tibor beriladi. 1971 yilda maxsus “Kommunikatsiya va texnologiya Assotsiya”si (Association for Educational Communications and Tecnology) faoliyat ko‘rsata bosladi. Hozirgi kunda bu taskilotning barca statlarda va Kanadada 50 dan ziyod filiallar islab turibdi.
Yaponiyada PT muammolari bilan to‘rtta ilmiy jamiyat sug‘ullanmoqda, faol harakatdagi pedagogik texnologiya Markaziy Kengasining 22 ta davlat universitetlarida markazlari mavjud. Har uc oyda yapon tilida ciqadigan “Pedagogik texnologiya sohasida tadqiqotlar” (Educational Tecnology Researc) jurnallarida yirik olimlarning ilmiy islari o‘z o‘rnini topmoqda. Yaqinda Umumyapon pedagogik texnologiya Markaziy Kengasi (Te Japanese Council of Tecnology Centers) tuzilib, bu sohada xalqaro aloqalar o‘rnatis islari bilan mashur.
Didaktikaning bu yunalisiga e‘tibor nihoyatda osib borisini 70-yillarda o‘tkazilgan qator xalqaro konferentsiyalar tasdiqlaydi. Sunday xalqaro konferentsiyalar 1966 yildan boslab har yili bahorda Angliyada o‘tkazilib kelinadi va anjuman materiallari “Pedagogik texnolgiya jihatlari” (Aspects of Educational Tecnology) nomida nasr qilinadi.
Shu kabi ma‘lumotlarni keltirisni g‘arb davlatlari misolida yana ham davom ettiris mumkin, biroq 1-cizma bunga ehtiyoj qoldirmaydi. Yuqoridagilarning o‘ziyoq PT pedagogika nazariyasi va amaliyoti sohasidagi alohida hodisa sifatida diqqat markazda turganligini, 60-yillardan boslab chet ellarda yangiyunalis sifatida sakillanganligini ta‘kitlab turibdi. Tahlillarning ko‘rsatisica, bu davrda PT ikki yo‘nalisda muhokama qilindi va rivojlantirildi: birincisi- o‘quv jarayoniga texnik vositalarini qo‘llas bilan bog‘liq bo‘lsa (su jumladan dasturli ta‘limning texnik vositalari), ikkincisi- o‘qitis texnologiyasi masalalarini, ya‘ni o‘quv materiallarni tahlil qilisdan tortib ta‘lim jarayonini turlica nasrli va texnik vositalardan jamuljam foydalangan holda tizimli taskil etisga qadar bo‘lgan keng doiradagi muammolarni qamrab oladi.
Shu yerda birinci konferensiya materiallari (1966 yil) to‘plamning kiris maqolasida yozilgan juda muhim dalilni keltiris o‘rinlidir: “pedagogika” va “texnologiya”larni qo‘sis mantiqi tortisuvlarga sabab bo‘lyapti. Cunki “texnologiya” so‘zi sinf xonasiga texnikani kiritis va“degumanizatsiya” (insonparvarlikdan voz kecis) g‘oyasi bilan tavsiflanisi pedagogik kasb vakillarini co‘citis mumkin”. Albatta, bu fikr ma‘lum darajada to‘g‘ri bo‘lisi mumkin. Biroq texnokratik fikrlas(texnikaning inson va uning qadryatlari ustidan ustunligi) fanda qoralanadi yoki inson hec qacon “temir masina”ga tobe bo‘lmaydi, balki uni o‘z aql-zakovati bilan yaratadi va bosqaradi. Bu muammoning psixologik jihatlari bo‘lib kam o‘rganilgan soha.
70-yillarntng bosiga kelib o‘quv jihozlarining turli xillarini va o‘qitisning predmetli vositalarini loyihalas va islab ciqisni yo‘lga qo‘yis zaruriy sartlardan biriga aylandi, ularsiz ilg‘or metodika va o‘qitis sakllari samarasiz bo‘lisi, ta‘lim sifatiga erisib bo‘lmasligi anglab yetildi. Su boisdan sotsialistik lagerdagi davlatlarda ham bu sohada ma‘lum hajmdagi islar amalga osirildi. Jumladan, 1965 yilda sobiq SSSR Pedagogika Fanlari Akademiyasida “O‘quv jihozlari va o‘qitisning texnik vositalari” ilmiy teksiris instituti taskil etildi va hozir ham Rossiya ta‘lim akademiyasi instituti sifatida faoliyat ko‘rsatayapti. 1973 yilda Vengriyada “O‘qis texnologiyasi Davlat Markazi” bevosita YuNYeSKO tasabbusi bilan dasturi asosida taskil etildi va uning asosiy vazifasi o‘qitis texnologiyasining yangi qirralarini kasf etis,mutaxassislar tayyorlas tizimini takomillastiris bo‘yica ilmiy tadqiqotlarni rivojlantiris kabi masalalardan iborat bo‘ldi.
YUNESKO insonparvar va taraqqiyparvar taskilot sifatida xalqaro muammolarni o‘rganis bilan muntazam sug‘ullanib kelmoqda. 1971 yilda YUNESKO sobiq bos direktori Rene Frantsiya Bos vaziri (ayni vaqtda Ta‘lim vaziri) Edgaro Foraga murojaat qilib maxsus guruhga rahbarlik qilisni, tezkor o‘zgarislar ro‘y berayotgan bir saroitda jahon ta‘limi oldiga qo‘yilgan maqsadni va uni amalga osiris ucun aqliy va moddiy vositalar miqdorini belgilab berisini iltimos qildi.
Sunday qilib, 1972 yilning kec kuzida Buyuk Britaniya va Frantsiya kitob do‘konlarida “Yasas ucun o‘qis. Dunyo tarbiyasi bugun va ertaga” (Learning to be Te world of edication today and tommorrow) kitobi paydo bo‘ldi. Bu voqeaga roppa-rosa 30 yil vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, ma‘ruzaning asosiy g‘oyalarini eslas foydadan xoli bo‘lmaydi. Boz ustiga bu kitob bosqalari kabi mamlakatimiz keng auditoriyasiga kirib kelmadi, kutubxonalarimiz boyligiga aylanmagan.
Komissiya tomonidan jahon ta‘limining joriy holati tahlil qilinib asosiy yo‘nalislari belgilandi. Komissiya milliy Kontseptsiya, suningdek maorif va tarbiyani rivojlantiris strategiyasini islab ciqis ucun o‘z tavsiyalarini ifoda etdi. Bu kontseptsiyaning bos g‘oyasi : inson butun hayoti davomida tiklanis holatida bo‘ladi, demak u o‘z potentsialini faqat uzluksiz ta‘lim jarayonidagina amalga osiradi – doimo yangiliklarni bilisga va mavjud tajribalarini faollastirisga intiladi. Su boisdan ma‘lumotlilik faqat ma‘lum hajmdagi bilimlarni uzatis bilan bog‘liq holda emas, inson o‘z hayoti davomida tiklanis jarayonining mantiqini aniqlaydigan omil sifatida tusunis kerak. Eng asosiysi, Edgaro Fora tomonidan “zamonaviy texnologiya ta‘limni modernizatsiyalasda harakatlanuvci kuc” ekanligi qayd etildi.
Bu davrda ta‘lim tizimidagi o‘zgarislar turli mamlakatlarda turlica kecdi : ba‘zi birlari amaliyotdagi mavjud ta‘limni takomillastirisni afzal ko‘rsalar, bosqalari o‘z oldilariga hozirgi ta‘lim tizimini yangisiga almastirisni maqsad qilib qo‘ydi. Nihoyat, ucincilari esa jamiyatni o‘zgarmasdan turib ta‘lim tizimini isloh qilis mumkin emasligini, vaqtni boy bermasdan yoslar bilan olib boriladigan ta‘lim – tarbiyaviy islarning yangi tizimini yaratisga kirisis kerakligini e‘tirof etadilar.


IV. Bugun O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati quris yo‘lidan izcil borayotganligi ucun kadrlar tayyorlas tizimi tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida saxs mafaati va ta‘lim ustuvorligi qaror topdi. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta‘minlas zarurati ham Kadrlar tayyorlas milliy dasturini ro‘yobga ciqaris sartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo‘lisi va rivojlanis jarayonini o‘rganisga tarixiy yondasmoqdamiz.
1977 yilda Budapestda o‘tkazilgan o‘qitis texnologiyasi bo‘yica Xalqaro semenarda ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni bilan bog‘liq omillar rus olimi S.G. Sapovalenko tomonidan quyidagica belgilanadi:
- texnikani bilis va mukammal egallas;
- audiovizual fondi bilan tanis bo‘lis;
- texnik vositalardan foydalanis metodikasini egallas.
Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yaqqol ko‘zga taslanadi. Undan farqli o‘laroq g‘oyalar su seminar istirokcilari tomonidan aytildi. Misol ucun venger olimi L. Salai o‘qitis texnologiyasi doirasini bir munca kengaytirisga urinadi: rejalastiris, maqsad tahlili, o‘quv-tarbiyaviy jarayonini ilmiy asosda taskil etis, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar, vositalar va materiallarni tanlas bevosita PTni loyihalasdagi o‘qituvci faoliyatiga xosligini ta‘kitlaydi. Sunga yaqin fikrlar, ya‘ni o‘qitis texnologiyasi o‘zida yordamci vosita va yangi tizimni qamrab olgan holda o‘quv jarayonini rivojlantirisga, uning taskiliy sakllarini, metodlarini, mazmunini o‘zgartirgan holda o‘qituvci va o‘qituvcilarning pedagogik tafakkurlanisiga ta‘sir ko‘rsatisi J. Tseller tomonidan ta‘kidlandi. Bu ma‘lumotlar sundan dalolat beradiki, 70-yillar oxiriga kelib cet ellarda texnika rivoji va ta‘limni kompyuterlas darajasiga bog‘liq holda PTning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko‘rsatilgan va tadqiq qilingan: I) o‘quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etis; 2) amaliy masalalar yecimini topisda bilimlar tizimidan foydalanis. Misol ucun, Yaponiyada bu davrda olib borilgan tadqiqotlar o‘quv jarayonini texnologiyalastirisning birinci yunalisi, ya‘ni ta‘limning yangi texnik vositalarni yaratis va o‘quv jarayoniga qo‘llas vilan bog‘liq bo‘lgan (Nosinisono arou, Edicational Tecnology in Japan, Audio sal Instruction, November, 1979).
Bunday holat bosqa qator davlatlar ucun ham xarakterli bo‘lib, PTning ikkinci yo‘nalisi – nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning bosida AQS va Angliyada tadqiqot ob‘ektiga aylandi. Cunki “texnologiya” so‘zi keng ma‘noda nazariy bilimlarni amaliyot maqsadida ko‘ciris, bu ko‘cirisning aniq yo‘llarini islab ciqis zarurati e‘tirof etildi.
Sunday qilib, 80-yillarda PTning mohiyatini oydinlastirga bo‘lgan urinislar yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham jalb eta bosladi. PTning rivojlanis tarixi T.A.Ilinaning ilmiy maqolalarida burjua didaktikasining yo‘nalisi sifatida talqin etilsada, u birincilar qatorida o‘z hamkasbalarini bu muammo bilan sug‘ullanisga da‘vat etadi va cet el maktablari va pedagogikasida bu sohadagi yangi va qiziqarli nasrlarning barcasini kuzatis foydali ekanligini alohida ta‘kidlaydi. Su boisdan 80-yillarning oxiri, 90-yillarda PTning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilis Rossiyada keng yo‘lga qo‘yildi. Akademik V.P.Bespalkoning 1989 yilda nasr etilgan “Slagaeme pedagogiceskoy texnologii” kitobi bu sohadagi yirik tadqiqotlarning natijasi hisoblanadi. O‘rni kelganda ta‘kidlas joizki, 80-yillardayoq Vladimir Pavlovic tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan edi va kitob muallifi ham su dargohda taxsil olganligini alohida faxr bilan tilga oladi: Ustoz g‘oyasi: “PT- amaliyotga joriy etiladigan ma‘lum pedagogik tizim loyihasidir”. Bugungi kunda ana su kontseptsiya pedagogik jamiyat tomonidan tan olindi va olimlar tomonidan ta‘limiy texnologiyalarni loyihalas va rivojlantirida foydalanib kelinmoqda. Fikrimizning dalili sifatida “Pedagogika” jurnalida cop etilayotgan qator maqolalarni keltiris mumkin.
Xo‘s, PT mamlakatimiz ta‘lim tizimida, qolaversa, pedagogik nasrlarda ilmiy tusunca tarzda qacon paydo bo‘ldi? Subhasiz, yangi soha 1997 yilda Kadrlar tayyorlas milliy dasturida dolzabr tadqiqot ob‘ekti darajasiga ko‘tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib ciqdi. Su bilan birgalikda mustaqilikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo‘l urildi, aniqrog‘i 1993 yilda “Xalq ta‘limi” jurnalida cop etilgan maqolada birinci marta PT tusuncasi mohiyati, uning ta‘rifi va ma‘lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi.
Bugun esa PT mavzusi bo‘yica mamlakatimizda nazariy va amaliy konferentsiyalarni uyustiris, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko‘zga taslanib turisi ijtimoiy voqelikka aylanib borayotganligi quvonclidir. 1997 yil may oyida Samarqand Davlat universittetida o‘tkazilgan “Oliy ta‘limning hozirgi dolzabr muammolari” Oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-metodik konferentsiyaning yalpi yig‘ilisida “Pedagogik texnologiya: kontseptual tahlil” mavzusida ma‘ruza qilindi. Ma‘ruzada ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni ijtimoiy byuurtma mavjudligi e‘tirof etildi, PT ta‘rifi, mohiyati va tarixi hamda zamonaviy loyihasi metodologik yondasuvlar asosida tahlil qilindi.
PT muammolariga oid olimlarning fikrlari vaqtli nasrlarda, “Ma‘rifat”, “Ucitel Uzbekistana” kabi ro‘znomalarda muntazam ravisda yoritilib boradi. Demak,bu mavzu nazariyasi va amaliyoti ko‘p ming sonli auditoriyaga kirib borayapti, o‘qituvcilar kunlik faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi ma‘lum.
G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodik asar – o‘quv qo‘llanma yaratildi va unda pedagogik texnologiyalar tasnifi keltiriladi. Olim PTlarni o‘n ikki turga ajratadi:

1. Qo‘llanis darajasi bo‘yica (umumpedagogik; xususiy predmetli; lokalli, modulli, tor pedagogik).

   
   

2. Falsafiy asos bo‘yica (materializm, idealizm, dialektik, metafizik, insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm, ekzistentsializm, stsionizm).

   
   

3. \Ruhiy rivojlantirisning yetakci omillari bo‘yica (biogenli, sotsiogenli, psixogenli, idealistik).

   
   

4. O‘zlastiris kontseptsiyasi bo‘yica (assotsativ – reflektorli, rivojlantiruvci, bexevioristik, gestalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik).

   
   

5. Saxs tuzilmasiga yo‘naltirilganlik bo‘yica (informatsion, operatsion, hayajonli – badiiy, hayajonli – ahloqiy, o‘z – o‘zini rivojlantiruvci, evristik va amaliy).

   
   

6. Mazmuni va tuzilis xarakteri bo‘yica(ta‘limiy va tarbiyaviy, dunyoviy va diniy, umumta‘lim va kasbga yo‘naltirilgan,gumanitar va texnokratik, turlica sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda mono texnologiyalar, poli texnologiyalar).

   
   

7. Taskiliy sakllar bo‘yica (sinf – dars, muqobilli, akademik, yakka tartibli, guruhli, jamoa bo‘lib o‘qis usullari, tabaqalastirilgan ta‘lim).

   
   

8. Bilis faoliyatini taskil etis va bosqaris turi bo‘yica (ma‘ruzali klassik o‘qitis; audiovizualli texnik vositalar yordamida o‘qitis; “maslahatci tizim”; kitob yordamida o‘qitis; “kicik guruh” tizimi; kompyuterli o‘qitis; “repititor” tizimi; “dasturli ta‘lim” – V.P.Bespalko).

   
   

9. Bolaga yondasis bo‘yica (avtoritar, didaktotsentrik, saxsga yo‘nalgan texnologiyalar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbiyalas texnologiyasi, ezoterik texnologiyalar).

   
   

10. Ustuvor metodlar bo‘yica (reproduktiv, tusuntiris – ko‘rsatis, rivojlantiruvci ta‘lim, muammoli ta‘lim, ijodiy; dasturli ta‘lim, dialogli, o‘yinli ta‘lim, o‘z-o‘zini o‘qitis ta‘limi, informatsion ta‘lim).

    
    

11. Mavjud an‘anaviy tizimlarni yanligas yo‘nalislari bo‘yica (munosabatlarani insonparvarlastiris va demokratlastiris asosida; bolalar faoliyatini faollastiris va jadallastiris asosida; taskillastiris va bosqaris samaradorligi asosida; o‘quv materiallarni metodik va didaktik rekonstruktsiyalas asosida; tabiatan monandlik, muqobillik texnologiyalari; mualliflik maktabining yagona texnologiyasi).

    
    

12. Taxsil oluvsilar toifasi bo‘yica (ommaviy texnologiya, olg‘a odimlovci ta‘lim, to‘ldiruvci; o‘zlastirmovcilar bilan islas texnologiyalari, iqtidorlilar bilan islas texnologiyalari).

    
    

Sunday qilib, PT kontseptsiyasining rivojlanis tarixini kuzatis natijalari asosida bu sohadi sermasaqqat izlanislarni olib borayotgan tadqiqotcilarni faoliyat darajalariga bog‘liq holda sartli uc guruhga ajratis mumkin:
1. Ba‘zi “jonkuyar” olimlarning PTni pedagogikadagi zamonaviy yo‘nalisi, deb an‘anaviy yondasislari va o‘z imkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor qo‘l urislari. Ular “tasodifiy ” guruh vakillaridir.
2. Ta‘limning bugungi axvoliga qayg‘uradiganlar va uni inqirozdan qutqaruvci kuc texnologiyalastiris, deb qaraydigan “qisman ijodkor” guruhiga mansub tadqiqotcilar.
3. Bu guruh a‘zolari texnologiyalastirisni ob‘ektiv jarayon, deb xisoblaydilar va yangi sifatiy muammolarni yecis ucun ta‘limni evolyutsion jarayonga ko‘taris sartlaridan biri ekanligini e‘tirof etgan holda ijod qilmoqdalar. Ular “ilmiy” guruhni taskil etadilar.