T irik organizmlarning xususiyatlari

T irik organizmlarning xususiyatlari

Inson organizmining ajoyib xususiyatlaridan biri - ko‘nikishdir (adaptatsiya).

   Ko‘nikish - bu kishi organizmining muayyan sharoitga moslashib olishidir.

 Biz doimo biror-bir sharoitga ko‘nikib yuramiz. Harorat ko‘tarilsa, biz terlay boshlaymiz. Ter chiqib tana haroratini sovutadi. Harorat pasaysa, organizmimiz ko‘proq issiqlik ishlab chiqarishni boshlaydi. Agarda bizga kislorod yetishmasa, tez-tez nafas olishni boshlaymiz. Bularning bari shuni anglatadiki, agarda biz ko‘nikish qobiliyatiga egaboimaganimizda edi, yashay olmagan bo`lardik.

  Ko‘nikish xususiyati nafaqat insonga, balki barcha tirik organizmga xosdir, bu esa turli ekologik guruhlar paydo boiishiga sababdir. Masalan, suv ko’p ichadigan yoki suvsizlikka chidaydigan o‘simliklar bor, salqinda yaxshi o‘sadigan va aksincha, quyoshga intiladigan o‘simliklar bor.

  Noxush sharoitlarga ko‘nikib ketish juda muhimdir. Shunisi qiziqki, hayvonlarning ko'nikishi turlichadir. Ko‘nikishning bir ko’rinishi - bu noxush sharoit yuzaga kelgan joyni tashlab ketish. Masalan qushlaming uchib ketishi, bug‘u va boshqa tuyoqli jonivorlarning emak izlab ко’chib yurishi, qor, tuproq va qumga ko‘milib olish va hokazolar.

  Ikkinchisi - anabioz holatiga o'tish, ya’ni hayot faoliyatini keskin susaytirish: masalan harorat pasayib ketganda ilon va boshqa sudralib yuruvchilar hamda ayrim sut emizuvchilar faoliyatini keskin susaytirib uyquga ketadi.

  Uchinchisi - noxush sharoitlarda yashash uchun tanani moslashtirish: masalan, havo sovuganda hayvonlarning teri ostidagi yog‘i yoki mo’ynasini qalinlashtirish, sahro jonivorlarining tanasida suvni tejash.

  O‘simliklar ildiz otgan joyidagi sharoitga ko’nikishga majbur. Shuning uchun ularda ko'nikishning faqat ikki turi boiishi mumkin. Ulardan biri - noqulay davrda hayotiy jarayonni susaytirish. Masalan, barg to‘kish, piyozi va ildizlari, shuningdek, u rug laming qish davrida uyquga ketishi.

  Boshqasi esa - noqulay omillarga chidamliligini oshirish.

  Hashoratlar har qanday sharoitga ko‘nikib ketishadi, ular 10-20 avlod davomida hatto yangi zaharli dorilar - insektitsidlarga ham ko‘nikib olishadi.

 Asrlar davomida insoniyat ko‘nikish jarayonini boshqarishga intilmoqda. Olimlar ko'nikish seleksiyasini amalga oshirishmoqda, ya’ni noxush ob-havo sharoitlari va kasalliklarga chidamli boigan madaniy o‘simliklar navi va qishloq xo‘jalikhayvonlarining nasllarini yaratishmoqda. Bunga yaqqol misol - Rossiyada kungaboqar yetishtirishdir. Ushbu о‘simlik Kolumb davrida manzarali o‘simlik sifatida Amerikadan olib kelingan edi. Asrlar davomida manzarali o‘simlikdan moy olinadigan madaniy qishloq xo‘jaligi o‘simligi yaratishga muvaffaq boidilar. Rossiyaliklar xorijdan keltirilgan narxi baland zaytun yogi o‘rniga kungaboqar yogidan foydalanadigan boiishdi. Kungaboqar uch marta turli kasalliklarga duch keldi: avval zang bosdi, keyin shumgiyohga uchradi va nihoyat, o‘simlik bitiga.

  Zararkunanda va kasalliklar har gal ekinni butunlay nobud qilishardi, biroq omoh qolgan o‘simliklardan chidamli nav yaratishga erishildi. Albatta, bu ishda muvaffaqiyatsizlik ham boigan. Sant-Matyu oroli (Bering dengizi)ga bug‘ularni olib kelish bunga misol bo’la oladi. Orolda bug’ular sonini tabiiy ravishda tartibga soladigan yirtqichlar yo’q edi. 1944-yilda orolga 29 bosh bug‘u keltirilgan bo`lsa, 1963-yilga borib ularning soni 6000ga yetdi. Natijada ular uchun Orolda o’t-oian qolmadi va bug‘ularning ко‘pi nobud boidi.

  Insoniyat rivojlanish va hayot faoliyatini yaxshilash jarayonida atrof-muhitga katta ta’sir ко‘rsatadi. U tabiat qonunlarini qo‘pol ravishda buzadi. Uni o‘zgartirib, o‘zi ham o‘zgaradi, lekin bu o‘zgarish hamisha yaxshi tomonga boimaydi.