So`ylew texnikasi

So`ylew texnikasi.
Oqiwshilar ta`repinene oqiw materialin duris ha`m jaqsi tu`sinip aliw protsessi oqitiwshi so`zinin` (nutq) aniqlig`ina, ko`rkemligine baylanisli. A`sirese oqiwshilar mug`allimnin` so`ylew sheberligi, qa`bileti qay da`rejede ekenligine tez itibar beredi. Mug`allim ta`repinen ayirim so`zler, dawislar qa`te aytilsa oqiwshilar arasinda ku`lki, mazaqlaw payda boladi. Sonday-aq bir tonda so`ylew oqiwshilardi
zeriktiredi, kerisinshe ko`terin`ki ruwxta so`ylep, shawqim saliw oqiwshilarg`a o`tiriktey tu`yilip, mug`allimge degen isenimsizlik payda boladi.
Ayirim adamlar, so`z ha`m onin` o`zine ta`n qa`siyetleri (tembr, diktsiya) insang`a ta`biyiy berilgen na`rse dep esaplaydi. Biraq zamanago`y fiziologik ilimiy ta`jiriybe hawaz sipatin tu`binen o`zgertiw mu`mkin ekenligin da`liyleydi.Ko`pshilik oqitiwshilar ortasinda ta`biyiy dawisqa, jag`imli hawazg`a iye bolg`anlardi ushiratiw mu`mkin. Biraq ta`biyiy hawazda waqti menen o`z ku`shin joytadi, o`zgeredi. Yag`niy soni aytiw kerek,ha`r bir insan hawazi ku`shli,o`zgeriwshen` ha`m jag`imli boliwi mu`mkin.Qa`niygelerdin` o`tkizgen arnawli ilimiy-ta`jiriybe isleri soni ko`rsetedi, barliq waqit so`ylew menen baylanisli bolg`an ka`sip iyeleri arasinda dawis organlarinin` keselleniwi ju`da` ko`p. Dawis buziliwinin` sebepleri ha`r tu`rli. A`sirese to`rtewi ju`da` ko`p ushiraydi.
-ha`r ku`ni dawisqa beriletug`in artiqsha ha`reket, nagruzka;
-dawistan duris paydalanbasliq ;
-dawis gigenasina a`mel qilmasliq ;
-dawis orgaanlari ku`shinin` tuwma pa`sligi.
Diktsiya- bul barliq so`z, buwin ha`m seslerdin` aniq aytiliwi.
Ritmika- dawis tezligi yamasa salmaqlilig`i.
Ayirim so`zler-din`,buwinlardin` aniqlig`i, olardin` tezligi so`ylewdin` tempin payda etedi. Bir tonda so`ylew zeriktiredi,qizig`iw ha`m diqqatti pa`sen`letedi.
Oqiw materiallarinin` qiyin jerlerin mug`allim dawisin pa`seytip tu`sindirip, qalg`an waqitta tezirek so`ylewi mu`mkin. A`sirese tema tiykarinda bir sheshimge kelgende, yag`niy qag`iyda, nizam, aniqlamalardi tu`sindirgende dawis tezligin pa`seytiw kerek.

Ha`mmemizge belgili,til insannin` aqiliy xizmetinin` en` joqarg`i ha`m tiykarg`i qurali bolip esaplanadi.Sebebi insandi basqa janzatlardan ajiratip turatug`inda bul-til. Solay eken,insannin` aqiliy xizmetinin` en` joqarg`i na`tiyjeleri oylaw da`rejesi de til ha`m so`ylew arqali ju`zege shig`adi. Ertedegi Shig`is pedagogikasinin` a`jayip shig`armalarinda til ha`m so`ylewge u`lken itibar qaratqan. Misali: Ha`mme o`nerler ishinde so`z o`neri- sheshenlikti joqari bahalaydi. Sonin` ushin adam so`zge sheber ha`m sheshen boliwi kerek.

Tildin` barliq imkaniyatlari so`ylew protsessinde ashiladi. «Til sonsha qudireti menen so`ylewdin` qurali. Eger so`ylew nasaz bolip shiqsa, tildin` apati». Eger til oq bolsa, so`ylew komandir. Oqtin` qu`direti komandirdin` qa`biletine baylanisli. Sonin` ushinda aniq, mazmunli, bay, ta`sirli so`ylew, onin` kim boliwina qaramastan insannin` nuri bolip esaplanadi. So`ylew ma`deniyati ju`da` u`lken ha`m ken` taraw bolip, ol balanin` ku`ndelikli a`piwayi sa`lemlesiwinen baslap, kimge neni, qashan, qay jerde ha`m qalay so`ylew kerekligin o`z ishine alatug`in
so`ylew protsessi. So`ylew ma`deniyati tek so`ylewdi u`yreniw jollarin emes, al onnan paydalaniw ma`deniyatinda ta`rbiyalaydi. So`ylew ma`deniyati oqiwshilarda do`retiwshilik, erkin pikirlew, o`zinin` oylag`an na`rselerin,aytilajaq pikirlerin duris, aniq ta`riyplep beriw, ko`nlikpelerdi qa`liplestiri ha`m rawajlandiriw, til seziwlerin ta`rbiyalawg`a xizmet qiliwi lazim.
Mug`allimnin` so`ylewi (so`zi) oqiwshilardin` oqiw ta`rbiya ma`selelerinin` orinlaniwinin` ta`miyinlewi kerek, sonin` ushin uliwma ma`deniyatliliqtan basqa so`ylewge ka`siplik, pedagogikaliq talaplarda qoyiliwi sha`rt. Mug`allim o`zinin` so`ylewinin` mazmunina , sapasina ha`m onin` na`tiyjesine juwapker boladi. Mine sonliqtanda mug`allimnirn` so`ylew sheberligi pedagogik sheberliktin` a`hmiyeti
retinde qaraladi. Jas a`wlad ja`miyet, ta`biyattin` rawajlaniw nizamliliqlarin, adamgershilik sirlarin, o`zin qorshag`an zatlar ha`m tag`i basqa haqqindag`i ilimiy bilimlerdin` ko`pshilik bo`legin mug`allimnin` so`zi arqali iyeleydi. Ha`r bir adam o`z mug`alliminin` janli so`zlerin ba`rha` eslep ju`redi. Sol janli so`zler ha`r bir insang`a bilim, ilim sirlarin teren` sin`dirip, o`mir kompasi xizmetin atqarip atirg`anina biz kewil bo`le bermeymiz. Mug`allimnin` aytqan so`zleri, janli dawisi, bergen sawallari, so`ylesiw arqali oqiwshig`a qatnasi -bunin` barlig`i ta`rbiya bulag`i.

A`sirler boyi mug`allimshilik ka`sibi so`z benen ta`rbiyalaw ma`selesinde u`lken

jetiskenliklerge eristi. Degen menen bul tarawda aytarliqtay kemshiliklerde jetkilikli. Son`g`i waqitlari mug`allimnin` kommunikativlik minez-qulqinda: qatti, turpayi so`ylew, o`zin u`stem tutiw, qopal talap etiw, buyriq penen orinlatiw, ma`nissiz eskertiwler beriw h.t.b. unamsiz ta`sir etiw usillari orin alip atir.
Mug`allimnin` so`zi degende biz onin` awiz-eki so`ylewin na`zerde tutamiz. Awiz-eki so`ylew ekige bo`linedi: monolog ha`m dialog. Mug`allimnin` monologiyaliq so`ylewine-gu`rrin`, mektep lektsiyasi, bilimdi bahalawi, o`zi sawal berip o`zi juwap beriw tu`rinde ko`rinedi. Dialogiyaliq so`ylesiw-bul eki yamsa birneshe adamlardin` o`z-ara so`ylesiwi. Ol ko`binese soraw-juwap formasinda boladi. Oqiwshilar ta`repinen oqiw materialin duris, jaqsi tu`sinip aliw protsessi oqitiwshi so`zinin` aniqlilig`ina baylanisli. A`dette oqiwshilar mug`allimnin` so`ylew sheberligi, qa`bileti qay da`rejede ekenligine tez itibar beredi. Mug`allim ta`repinen ayirim so`zlerdin`, seslerdin` natuwri aytiliwi oqiwshilar arasinda ku`lkini, mazaqlawdi payda etedi. Sonday-aq bir tonda so`ylew oqiwshilardi
zeriktiredi, eger mug`allim aytilajaq pikirin tez-tez bayanlasa balalardi sharshatadi.
Mug`allimnin` duris so`ylewi onin` normativliligin ta`miyinlewi kerek, yag`niy so`ylewdin` a`debiy til normalarina -aktsentologiyaliq, orfoepiyaliq, grammatikaliq ha`m basqada so`zlerdin` aniq aytiliwina;so`zlerdin` ko`rkemliligine-onin` obrazlilig`ina, suliwlig`ina, ayqinlig`ina juwap beriwi kerek.
Solay etip mug`allim so`zinin` usinday kommunikativlik sapasi-so`zlerdin` durislig`i, aniqlig`i, orinlilig`i, leksikaliq jaqtan baylig`i, iqshamlilig`i ha`m tazalig`i mug`allimnin` so`ylew ma`deniyatinin` joqari ekenin an`latadi.
Oqiwshi mug`allimnin` ga`pin tin`lay otirip, esitip atirg`an xabardi konkretlestirip o`z qiyalinda oni ko`z aldina keltiredi. Buring`i bilgen na`rseleri menen salistiradi, yadlap qaladi. Mug`allimnin`so`zinin` logikaliq baylanisin, pikirdin` rawajlaniwin sezedi ha`m baqlap baradi. Oqiwshinin` bul quramali tin`law protsessin mug`allim ba`rha` esapqa alip, o`z so`zinin` mazmunin, tempin, ritmin, logikaliq baylanisin, tu`sinikliligin ta`miyinlewi lazim. (temp-dawistin` pa`ti, ritm-bir tegisliligi, izbe-
izligi) Mug`allimnin` so`ylew tempinin` optimallig`i og`ada a`hmiyetli.Sebebi balalardin` jas o`zgesheliklerine baylanisli informatsiyani qabillaw mu`mkinshilikleri de ha`r qiyli. Misali: Baslawish
klass oqiwshilari mug`allim tez so`ylegen waqitlari qabillang`an informatsiyanin` 14,2 % in, ortasha tezlikte so`ylegeninde 42, 8% al a`ste aqirin aytqanda 70% in qayta aytip bere aladi. Demek mug`allimnin` so`ylew tempi ha`m ritmi awditoriyanin` mu`mkinshiliklerin esapqa alg`an jag`dayda g`an o`z na`tiyjesin beredi.
Awiz-eki so`ylew improvizatorliq ha`rakterge iye. (Improvizatsiya- birden oylap tabiw, bul jerde adamg`a so`ylep turg`an waqitta og`an jan`adan oy pikirlerdin` izbe-iz ag`ip keliwi). Sheber mug`allimler jan`a materialdi tu`sindiriw barisinda tayarlag`an konspektisinen yamasa kitaptan paydalanbay sabaqti sonday qizg`in aytip bere aladi. Oqiwshilar oni tin`lap otirip so`zlerdin` sonday u`ylesimli, orinli, izbe-iz, konstruktsiyalang`an halda aytilip atirg`anlig`inin` gu`wasi boladi. Bunday jag`dayda mug`allim o`zi aytip atirg`an na`rsesinin` mazmunina, ishine o`zi kirip, aralasip obrazg`a kirgenligin sezbey qaladi. Al balalar bolsa bunday so`ylemdi emin- erkin qabillaydi.
Improvizatsiyaliq so`ylew-ba`rha` yadtan shig`arip so`ylew degendi an`latpaydi. Bul aldin-ala tayarlanilg`an, konstruktsiyalang`an, leykin tap ha`zir payda bolg`anday, mug`allimnin` sol momentte yadinan shig`arip atirg`anday etip so`ylewi.