So'fi Olloyor, Huvaydo hayot ijodi (1634-1721) Reja

So'fi Olloyor, Huvaydo hayot ijodi
(1634-1721)


Reja:

1. 
   So’fi Olloyor haqida
   
2. 
   Uning ijodiy merosi
   
3. 
   Huvaydo hayoti va ijodi
   
4. 
   Adib asarlari haqida (“Rohati dil” dostoni)
   

So'fi Olloyor o'zbek xalqining o'tarchi urug'iga mansub edi:

Garchi Olloyor o'tarchidir, erur ul ham yomon,
Oning ham qadri o'tar bir nechaga o'lgan zamon.
So'fi Olloyoming hayoti oson kechgan emas. U hayotning ko'plab qiyinchiliklariga, taqdirning sonsiz-sanoqsiz sinovlariga duch keladi. To'ng'ich o'g'lining bevaqt vafoti, akasi Farhodbiyning Buxoro hukmdori Abulfayzxon qo'lida katta amaldorlardan biri bo'lishiga qaramay, qatl etilishi ana shunday og'ir sinovlardan edi.
Adib ikki tilda — o'zbek va fors-tojik tillarida asarlar yozgan. «Maslak ul-muttaqiyn» («Taqvodorlar maslagi») fors-tojik tilida yozilgan. Adib ayni shu g'oyalarni turkiy tilda yoritish zaruratini sezganligi uchun ham asarni «Sabot ul-ojizin» («Ojizlar saboti») nomi bilan boshqatdan yaratadi. Uning «Maxzan ul-muteyin» va «Murod ul-orifin» asarlari ham mavjud.
«Maslak ul-muttaqiyn» fiqh, shariat ahkomlari, ma'naviyat, axloq qoidalari haqida bahs yuritadi. Asar forsiy til bilan she'riy shaklda — masnaviy tarzida yozilgan. Uning umumiy hajmi o'n ikki ming baytdan ko'proqdir. Qiyoslash uchun eslatish mumkinki, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asari 6500 baytdan ortiqroq edi.
So'fi Olloyor asarlaridagi asosiy g'oya diniy-tasavvufiy, ma'rifiy fikr va e'tiqodni omma orasiga tarqatishdan, yoyishdan iborat edi. Bu maqsad yo'lida u turkiy til imkoniyatlaridan juda unumli foydalandi. Bu yo'lda unga Ahmad Yassaviy hamda Sulaymon Boqirg'oniylar tajribasi juda qo'l keldi.


So’fi Olloyor
So'fi Olloyor 1620-yili Samarqandning Minglar qishlog'ida Olloquli ismli taqvodor kishi oilasida tug'ildi. U boshlang'ich ma'lumotni uyda va masjid huzuridagi maktabda oldi. So'fi Olloyor o'n yoshlarida Buxoroga borib, o'n besh yillar mobaynida Jo'ybor shayxlaridan ilm o'rgandi, kasb-hunar orltirdi. Buxoroda oila qurib, Muhammadsodiq, Amina, Halima ismli farzandlar ko'rdi.
Olloyor yigirma besh yoshida Buxoro bojxonasida ishlay boshladi. Lekin ko'p o'tmay, bojgirlikni tark etib, tariqat yo'liga kirib, shayx Habibullo huzurida o'n ikki yil tahsil ko'rdi. Tahsil va tariqat riyozatlari natijasida So'fi Olloyor ma'naviy komil Inson, alloma, karomatgo'y avliyo sifatida yetildi. U islom aqidalari, tasavvuf ta'limoti, ma'naviy kamolot muammolarini yoritgan «Maslak ul-muttaqin», «Siroj ul-ojizin», «Sabot ul-ojizin», «Murod ul-orifin», «Mazxan ul-mute'in», «Najot ul-tolibin» singari asarlari orqali dunyoga tanildi.
So'fi Olloyorning qabri Surxondaryo viloyatining Denov tumani yaqinidagi qishloqlardan birida joylashgan. Ammo vafot etgan yili va unga taalluqli boshqa tafsilotlar noma'lum.
So'fi Olloyor diniy adabiyotning yirik namoyandasidir. Uning butun ijodiyoti islomiy ma'rifat bilan sug'orilgan. U o'zi sevgan tasavvuf ta'limotini o'zbekona sodda so'zlarda ifodalashga juda mohir. So'fi Olloyor Yassaviy va Mashrab singari o'ziga xos dunyoqarashga ega bo'lgan faylasuf allomadir. Shoir dunyoni islom nuri hamda tasavvuf timsollari ko'zgusida ko'radi va u orqali badiiy aks ettiradi.
Shoir nazmida inson ma'naviy kamolotining asosiy omili sifatida muhabbat tasvirlanadi. Uning nazarida muhabbat har qanday ezgulikning elchisi, muhabbatsizlik esa har qanday yovuzlikning doyasidir. Bu — Ollohga muhabbatdir. Zotan, Ollohga muhabbatdan e'tiqod, muhabbatsizlikdan esa e'tiqodsizlik tug'iladi:
Kel, ey tolib, ko'zing ibrat bilan och, Muhabbatsiz kishidin qush bo'lib qoch.
Muhabbat ahlining jo'yoni bo'lg'ul, O'shalkim uchradi, qurboni bo'lg'ul. Kishining ko'nglikim begona bo'lsa,
Erur dushman agar hamxona bo'lsa. Muhabbatsizki bo'ldi har qayu zot,
Agar farzandi shirindur, erur yot.
Ushbu sodda va samimiy misralar falsafiy fikrlarning hayoti tajribadan o'tib quyulgan badiiy umumlashmasidir.
Ma'naviy kamolotning asosiy sharti o'zlikni anglamoqdir. O'zlikni anglamoqlikning birlamchi belgisi esa Haqni tanimoqdir:
Nedur qulluq, aning mushtoqi bo'lmoq,
O'zidin foniy, Haqg'a boqiy bo'lmoq.
Tanimoq Tangrini — tonmoq havodin,
Keyin turmoq fi'oli noravodin.
Olloyorning fikricha, o'zlikdan kechish, o'zlik g'umrini tark etib, Haqning inon-ixtiyoriga o'tish abadiylik saodatidir. Kibru havodan, manmanlik mag'rurligidan voz kechish Tangrini tanishdan boshlanadi. Tangrini tanigan o'zligini anglaydi va noravo faoliyatdan, insoniylikka nomunosib xatti-harakatlardan albatta tiyiladi.
Insonning ma'naviy faoliyatini lining ruhiyati boshqaradi. Ruhning mazhari esa ko'ngil. Shunday ekan, odam faqat yaxshi faoliyat bilan shug'ullanishi uchun lining ruhiyati musaffo ko'ngli pok bo'lishi kerak. Bu haqda Olloyor quyidagicha badiiy talqin beradi:
Hama a'zo raiyatur, ko'ngil shoh,
Amonlig' bo'lg'usi shoh adlidin roh.
Agar sulton o'zi qilsa yomonlig',
Qachon bo'lg'ay raiyatda amonlig'?!
Shoir inson vujudini harakatdagi bir jamiyatga o'xshatadi. Vujudning barcha a'zolarini xalqqa, ko'ngilni esa xalqni boshqaruvchi shohga qiyoslaydi. Agar shoh adolatli bo'lsa, xaloyiqni to'g'ri yoiga boshlaydi, davlat va jamiyat ravnaq topadi. Agar shohning o'zi adolatsiz bo'lsa, fuqaroni noto'g'ri yo'lga yo'naltiradi, davlat va jamiyat tanazzulga uchraydi.
Demak, ezgu faoliyat ko'ngilni poklashni taqozo etadi. Ko'ngilni poklash esa uzluksiz riyozatni talab qiladigan hayotiy jarayon. Ma'naviy kamolotni orzulagan inson, qanchalar mashaqqatli bo'lmasin, riyozatni ixtiyor etadi. Chunki riyozat, oxir-oqibatda, inson ruhiga rohat-farog'at yetkazadi. So'fi Olloyor ushbu falsafiy fikrni badiiy libosda hadya etadi:
Riyozat mevasidir misli yang'oq,
Agarchi zohiri shax, botini yog'.
Maishat zohiri narm, oxiri qahr,
Yilonni toshi yumshoqdur, ichi zahr.
Shoirning ajoyib o'xshatishicha, riyozatning mevasi bamisli yong'oqdir. Riyozatning tashqi ko'rinishi mashaqqat, ammo ichki mohiyati rohat bo'lganidek, yong'oqning po'chog'i qattiq, ammo mag'zi yog'day yumshoq va yoqimlidir. Aysh-ishrat esa ilonga o'xshatiladi. Maishatning tashqi manzarasi yoqimli, dilkash, biroq oqibati qahr-g'azab, mast-alastlik mojarolari bilan yakunlanadi. Ilonning ham badani yumshoq va chiroyli, ichi esa to'la zahar. Shuning uchun shoir riyozat tuprog'iga har kun bosh qo'yishga — ibodat qilishga chorlaydi:
Riyozat xokig'a har kecha ur bosh,
Yurak qon bog'lasa, la'l otanur tosh.
Zotan, muhabbat dardida riyozat chekkan yurak qon bog'lab, la'l toshidek qip-qizil tus oladi. Ko'ngil mulki dard mazhargohiga aylangach, insonning hamma uzvi poklanishga kirishadi. Shoir shuni tilab munojot etadi:
Yomon ishdin hama uzvimni pok et,
Ko'ngil mulkin maqomi dardnok et.
So'fi Olloyorning aksariyat she'rlari sermag'iz yong'oqqa o'xshaydi. Ularda mag'zi to'q hayotiy, falsafiy fikrlar nasihat tarzida lo'nda ifodalangan. Bu nasihatlar ma'naviy barkamol insonni kamol toptirishga qaratilgan. Xususan, sharqona odob, nutq va muomala madaniyati alohida o'rin tutadi:
Agar bo'lmasa sanda so'zg'a yetmak,
Na davlatdur sukut etmak, eshitmak.
Eshit, ammo qayu so'z bo'lsa behroq,
Qulog'ingga ani halqa qilib toq.
Ushbu baytlarda nutq odobining go'zal sabog'i mujassam. Shoirning fikricha, davrada yoxud anjumanda so'zlashga fursat yo navbat yetmasa, sukut saqlab tinglamoqlik ham katta davlat ekan. Darvoqe, suhbatdoshni tinglay bilish, muhim gapni nomuhimidan ayirib o'zlashtira olish ham zarur qobiliyat. Buning uchun sabr-toqat, fahm-farosat kerak. Hamma gapni xotiraga joylab olish shart emas, lekin eng muhim gapni uqib, doimiy hamroh halqadek quloqqa «taqib» olish muhimdir.
Kerak joyda so'zdan saqlanish nutq madaniyati bo'lgani singari, kamgaplik, me'yorida so'zlash ham nutq odobidir:
Kalidi ganji ma'nikim, «zabon»dur,
Anga bir nuqta ko'b bo'lsa, «ziyon»dur.
Til ma'no xazinasining kalitidur. Lekin, arabiy yozuvdagi «zabon» so'ziga ortiqcha bir nuqta qo'yilishi bilan u «ziyon»ga aylanadi. Nutq, suhbat, munozaradagi ortiqcha gap- so'zlar ham faqat ziyon keltiradi.
Badmuomalalik, sanchib-sanchib gapirish kishini eldan chiqaradi, el undan yuz o'giradi:
Kishi sanchiq so'z aytsa, san chiq ondin,
Yomondin qoch, yomondin qoch, yomondin.
Olloyor sabog'icha, xushmuomalalilik do'stlikning eng muhim shartlaridandir. Shoir bu boradagi har bir pandini noyob badiiy tamsillar bilan izohlaydi:
Kulub mehmon qoshig'a chiqg'il, ey qui,
Shajar mevadin oldin ko'rsatur gul.
Mehmon kutar ekansiz, mehmondorchilikdan awal unga peshvoz chiqib, tabassum hadya eting. Avval xushmuomala izhor eting, keyin taom va nozu ne'matlar torting. Zotan, tabiatdan o'rnak oladigan bo'lsak, daraxt meva berishdan avval gul ochadi.
Xushmuomalalik mo'min-musulmonlik madaniyatidir: Yamon til shumlig'iki, jong'a urg'ay. Gahe jondin o'tub unong'a urg'ay. Musulmon o'g'lig'a yaxshi qiliq qil, Tilingni xush, chiroyingni iliq qil», — deydi Olloyor.
Uzoq muddat arazlab yurmoq, kina tutmoq musulmonlik odobidan emas:
Yomonlarning ishidur kina tutmoq,
Musulmonlik — yomonlikni unutmoq.
Otang yerdur, sanam yerdek qiliq qil,
Yomonlig' aylaganga yaxshilik qil.
Bular So'fi Olloyorning shohbaytlaridir. Ular sharqona insonparvarlikning So'fi Olloyorona oliy ifodalaridir. So'fi Olloyor saboqlarini ma'naviyatimizga singdirish komil inson bo'lishning garovidir.
So'fi Olloyor
So'fi Olloyor 1620-yili Samarqandning Minglar qishlog'ida Olloquli ismli taqvodor kishi oilasida tug'ildi. U boshlang'ich ma'lumotni uyda va masjid huzuridagi maktabda oldi. So'fi Olloyor o'n yoshlarida Buxoroga borib, o'n besh yillar mobaynida Jo'ybor shayxlaridan ilm o'rgandi, kasb-hunar orttirdi. Buxoroda oila qurib, Muhammadsodiq, Amina, Halima ismli farzandlar ko'rdi. Olloyor yigirma besh yoshida Buxoro bojxonasida ishlay boshladi. Lekin ko'p o'tmay, bojgirlikni tark etib, tariqat yo'liga kirib, shayx Habibullo huzurida o'n ikki yil tahsil ko'rdi. Tahsil va tariqat riyozatlari natijasida So'fi Olloyor ma'naviy komil inson, alloma, karomatgo'y avliyo sifatida yetildi. U islom aqidalari, tasavvuf ta'limoti, ma'naviy kamolot muammolarini yoritgan «Maslak ul-muttaqin», «Siroj ul-ojizin», «Sabot ul- ojizin», «Murod ul-orifin», «Mazxan ul-mute'in», «Najot ul- tolibin» singari asarlari orqali dunyoga tanildi. So'fi Olloyorning qabri Surxondaryo viloyatining Denov tumani yaqinidagi qishloqlardan birida joylashgan. Ammo vafot yili va unga taalluqli boshqa tafsilotlar noma'lum.
So'fi Olloyor diniy adabiyotning yirik namoyandasidir. Uning butun ijodiyoti islomiy ma'rifat bilan sug'orilgan. U o'zi sevgan tasavvuf ta'limotini o'zbekona sodda so'zlarda ifodalashga juda mohir. So'fi Olloyor Yassaviy va Mashrab singari o'ziga xos dunyoqarashga ega bo'lgan faylasuf allomadir. Shoir dunyoni islom nuri hamda tasavvuf timsollari ko'zgusida ko'radi va u orqali badiiy aks ettiradi. Shoir nazmida inson ma'naviy kamolotining asosiy omili sifatida muhabbat tasvirlanadi. Uning nazarida muhabbat har qanday ezgulikning elchisi, muhabbatsizlik esa har qanday yovuzlikning doyasidir. Bu — Ollohga muhabbatdir.
Zotan, Ollohga muhabbatdan e'tiqod, muhabbatsizlikdan esa e'tiqodsizlik tug'iladi: Kel, ey tolib, ko'zing ibrat bilan och, Muhabbatsiz kishidin qush bo'lib qoch. Muhabbat ahlining jo'yoni bo'lg'ul, O'shalkim uchradi, qurboni bo'lg'ul. Kishining ko'nglikim begona bo'lsa, Erur dushman agar hamxona bo'lsa. Muhabbatsizki bo'ldi har qayu zot, Agar farzandi shirindur, erur yot. Ushbu sodda va samimiy misralar falsafiy fikrlarning hayoti tajribadan o'tib quyulgan badiiy umumlashmasidir. Ma'naviy kamolotning asosiy sharti o'zlikni anglamoqdir.O'zlikni anglamoqlikning birlamchi belgisi esa Haqni tanimoqdir: Nedur qulluq, aning mushtoqi bo'lmoq, O'zidin foniy, Haqg'a boqiy bo'lmoq. Tanimoq Tangrini — tonmoq havodin, Keyin turmoq fi'oli noravodin. Olloyorning fikricha, o'zlikdan kechish, o'zlik g'ururini tark etib, Haqning inon-ixtiyoriga o'tish abadiylik saodatidir. Kibru havodan, manmanlik mag'rurligidan voz kechish Tangrini tanishdan boshlanadi.
Tangrini tanigan o'zligini anglaydi va noravo faoliyatdan, insoniylikka nomunosib xatti-harakatlardan albatta tiyiladi. Insonning ma'naviy faoliyatini uning ruhiyati boshqaradi. Ruhning mazhari esa ko'ngil. Shunday ekan, odam faqat yaxshi faoliyat bilan shug'ullanishi uchun uning ruhiyati musaffo, ko'ngli pok bo'lishi kerak. Bu haqda Olloyor quyidagicha badiiy talqin beradi: Hama a'zo raiyatur, ko'ngil shoh, Amonlig' bo'lg'usi shoh adlidin roh. Agar sulton o'zi qilsa yomonlig', Qachon bo'lg'ay raiyatda amonlig'?! Shoir inson vujudini harakatdagi bir jamiyatga o'xshatadi. Vujudning barcha a'zolarini xalqqa, ko'ngilni esa xalqni boshqaruvchi shohga qiyoslaydi. Agar shoh adolatli bo'lsa, xaloyiqni to'g'ri yo'lga boshlaydi_, davlat va jamiyat ravnaqtopadi. Agar shohning o'zi adolatsiz bo'lsa, fuqaroni noto'g'ri yo'lga yo'naltiradi, davlat va jamiyat tanazzulga uchraydi. Demak, ezgu faoliyat ko'ngilni poklashni taqozo etadi. ko'ngilni poklash esa uzluksiz riyozatni talab qiladigan hayotiy jarayon. Ma'naviy kamolotni orzulagan inson, qanchalar mashaqqatli bo'lmasin, riyozatni ixtiyor etadi. Chunki riyozat, oxir-oqibatda, inson ruhiga rohat-farog'at yetkazadi.
So'fi Olloyor ushbu falsafiy fikrni badiiy libosda hadya etadi: Riyozat mevasidir misli yang'oq, Agarchi zohiri shax, botini yog'. Maishat zohiri narm, oxiri qahr, Yilonni toshi yumshoqdur, ichi zahr. Shoirning ajoyib o'xshatishicha, riyozatning mevasi bamisli yong'oqdir. Riyozatning tashqi ko'rinishi mashaqqat, ammo ichki mohiyati rohat bo'lganidek, yong'oqning po'chog'i qattiq, ammo mag'zi yog'day yumshoq va yoqimlidir. Aysh-ishrat esa ilonga o'xshatiladi. Maishatning tashqi manzarasi yoqimli, dilkash, biroq oqibati qahr-g'azab, mast-alastlik mojarolari bilan yakunlanadi. llonning ham badani yumshoq va chiroyli, ichi esa to'la zahar. Shuning uchun shoir riyozat tuprog'iga har kun bosh qo'yishga — ibodat qilishga chorlaydi: Riyozat xokig'a har kecha ur bosh, Yurak qon bog'lasa, la'l otanur tosh. Zotan, muhabbat dardida riyozat chekkan yurak qon bog'- lab, la'l toshidek qip-qizil tus oladi. Ko'ngil mulki dard mazhargohiga aylangach, insonning hamma uzvi poklanishga kirishadi. Shoir shuni tilab munojot etadi: Yomon ishdin hama uzvimni pok et, Ko'ngil mulkin maqomi dardnok et. So'fi Olloyorning aksariyat she'rlari sermag'iz yong'oqqa o'xshaydi. Ularda mag'zi to'q hayotiy, falsafiy fikrlar nasihat tarzida lo'nda ifodalangan. Bu nasihatlar ma'naviy barkamol insonni kamol toptirishga qaratilgan. Xususan, sharqona odob, nutq va muomala madaniyati alohida o'rin tutadi: Agar bo'lmasa sanda so'zg'a yetmak, Na davlatdur sukut etmak, eshitmak. Eshit, ammo qayu so'z bo'lsa behroq, Qulog'ingga ani halqa qilib toq. Ushbu baytlarda nutq odobining go'zal sabog'i mujassam. Shoirning fikricha, davrada yoxud anjumanda so'zlashga fursat yo navbat yetmasa, sukut saqlab tinglamoqlik ham katta davlat ekan. Darvoqe, suhbatdoshni tinglay bilish, muhim gapni nomuhimidan ayirib o'zlashtira olish ham zarur qobiliyat. Buning uchun sabr-toqat, fahm-farosat kerak. Hamma gapni xotiraga joylab olish shart emas, lekin eng muhim gapni uqib, doimiy hamroh halqadek quloqqa «taqib» olish muhimdir. Kerak joyda so'zdan saqlanish nutq madaniyati bo'lgani singari, kamgaplik, me'yorida so'zlash ham nutq odobidir: Kalidi ganji ma'nikim, «zabon»dur, Anga bir nuqta ko'b bo'lsa, «ziyon»dur. Til ma'no xazinasining kalitidur. Lekin, arabiy yozuvdagi «zabon» so'ziga ortiqcha bir nuqta qo'yilishi bilan u «ziyon»ga aylanadi (ouj-oUj). Nutq, suhbat, munozaradagi ortiqcha gap- so'zlar ham faqat ziyon keltiradi. Badmuomalalik, sanchib-sanchib gapirish kishini eldan chiqaradi, el undan yuz o'giradi: Kishi sanchiq so'z aytsa, san chiq ondin, Yomondin qoch, yomondin qoch, yomondin.
Olloyor sabog'icha, xushmuomalalilik do'stlikning eng muhim shartlaridandir. Shoir bu boradagi har bir pandini noyob badiiy tamsillar bilan izohlaydi: Kulub' mehmon qoshig'a chiqg'il, ey qul, Shajar mevadin oldin ko'rsatur gul. Mehmon kutar ekansiz, mehmondorchilikdan avval unga peshvoz chiqib, tabassum hadya eting. Avval xushmuomala izhor eting, keyin taom va nozu ne'matlar torting. Zotan, tabiatdan o'rnak oladigan bo'lsak, daraxt meva berishdan avval gul ochadi. Xushmuomalalik mo'min-musulmonlik madaniyatidir: Yamon til shumlig'iki, jong'a urg'ay. Gahe jondin o'tub imong'a urg'ay. Musulmon o'g'Iig'a yaxshi qiliq qil, Tilingni xush, chiroyingni iliq qil», — deydi Olloyor. Uzoq muddat arazlab yurmoq, kina tutmoq musulmonlik odobidan emas: Yomonlarning ishidur kina tutmoq, Musulmonlik — yomonlikni unutmoq. Otang yerdur, sanam yerdek qiliq qil, Yomonlig' aylaganga yaxshilik qil. Bular So'fi Olloyorning shohbaytlaridir. Ular sharqona insonparvarlikning So'fi Olloyorona oliy ifodalaridir. So'fi Olloyor saboqlarini ma'naviyatimizga singdirish komil inson bo'lishning garovidir.