Sintaksis predmeti

Sintaksis. So’z birikmasi sintaksisi
Reja:

1. 
   Tilning grammatik qurilishi.
   
2. 
   Morfologiya va sintaksisning tekshirish ob’ekti.
   
3. 
   Birikma va uning turlari.
   
4. 
   Sintaktik qurilma va uning turlari.
   
5. 
   Tilshunoslikning boshqa sathlari bilan sintaksisning aloqasi.
   
6. 
   So’z birikmasi sintaksisi
   

Grammatika so’z va gap tuzilishini o’rgatadigan fandir. Har bir tilning negizini uning grammatik qurilishini va leksikasi tashkil etadi. Shuning uchun grammatik qurilish tilning asoslaridan biridir.

Grammatika morfologiya (grekcha: morfe-shakl va logos-so’z, ta`limot) va sintaksis-tuzish, qurish)ni o’z ichiga oladi.
Morfologiya so’zining tuzilishini, so’z shakllarini, ularni hosil bo’lish yo’llarini, so’zning nutqda o’zgarish qoidalarini belgilaydi – so’zlarning morfema tarkibini, leksik-grammatik kategoriyalarini, so’z turkumlarini o’rgatadi. Bundan tashqari, so’z yasalishi masalalarini ham tekshiradi.
Sintaksis – sintaktik qurilmalar va ularni hosil qiluvchi sintaktik aloqalarni o’rganuvchi bo’limdir. Sintaktik qurilmalarning so’z, so’z birikmasi, gap va matn ko’rinishida namoyon bo’lishini o’rganadi. Sintaktik qurilmalarda birikish, boglanish, tartiblanish-qurilish qonuniyatlarini tekshiradi.
Sintaktik aloqalarning ifodalanish yo’llari: grammatik vositalar, yordamchi so’zlar, so’zlar tartibi, intonatsiya.
Sintaktik munosabatlar va uning sifatlovchilik (atributiv), qarashlilik, ob`ektli va reliyativ (nisbatlanish) kabi turlarini o’rganadi.
Masalan, kelishik affikslari morfologiyada so’zning turli shakllari sifatida o’rganiladi, sintiksisda esa bu shakllarning so’z birikmasi va gapdagi vazifasi tekshiriladi, ular sintaktik munosabatning vositasi sifatida qaraladi. So’zning har bir aniq shakli butun tizimnnig bir ko’rinishidir. Har bir gapda ma`lum vazifani bajaruvchi so’z har gal shu ayrim shaklga ega bo’ladi. Tilning fikr bayon qilish tizimida so’z biror grammatik vazifani bajaradi. Demak, morfologiyadagi so’z turkumlari nutqda ma`lum gap bo’laklari vazifasini bajaradi.
V.A.Bogorodickiy aytadi: «Morfologiya ayrim kategoriyalar (so’z kategoriyalari) va ularning shakllari inventaridan iborat, sintaksis esa, bu so’z va shakllarning hammasini harakatda va hayotda, nutq tarkibida ko’rsatadi». Demak, morfologiyada so’zlarning tuzilishi o’rganiladi, sintaksisda ularning aloqasi, bog’lanishi, birikishi, qushilish yo’llari va vositalari tekshiriladi. Lekin ba`zi hodisalar (-chi, -dosh, -la kabi yasovchi affikslar) morfologiyaga xos bo’lib, sintaksisda o’rganilmaydi. Sintaksisning ba`zi hodisalari (so’z tartibi, intonaciya) morfologiyada o’rganilmaydi.
Sintaksis so’z qo’shishning yo’llarini, birikmaning maketlarini tasvirlaydi.
So’zlarning leksik-grammatik aloqaga kirishuvidan birikma hosil bo’ladi. Ular o’z xarakteriga ko’ra o’z navbatida qo’yidagi tiplarga ajratiladi.
A) qo’shma so’zlar: belbog’, qulqop, beshariq, Qoradaryo, ish haqi, ish rejasi.
B) juft so’zlar: og’a-ini, gap-so’z, ikir-chikir, osh-posh, non-pon, ot-pot.
V) murakkab so’zlar: O’bekiston Respublikasi Oliy Kengashi, Samarqand davlat universiteti, O’zbekiston Davlat nashriyoti.
G) Frazeologik birikmalar? Qovog’idan qor yog’moq, mum tishlamoq, suyagi yuq.
Bu leksik birliklar sintaktik qurilma hisoblanmaydi. Bundan tashqari, ba`zi analitik shakllari ham sintaktik qurilma sanalmaydi: sen uchun, oy kabi, dadam bilan.
Sintaksisning tekshirish ob`ekti har qanday birikma emas, balki sintiaktik qurilmadir.
Ma`lum grammatik qoidalar asosida hosil bo’lgan birikmalargina sintaktik qurilma sanaladi: baland uy, vatanni sevmoq, Zarafshonning shamoli. Paxta ochildi, ug’lim-talaba.
Sintaktik qurilmalar tuzilishiga ko’ra uch tipga bo’linadi: 1) bir so’zli qurilmalar; 2) ikki so’zli qurilmalar; 3) ko’p so’zli qurilmalar.
Bir so’zli sintaktik qurilmalar birigina mustaqil ma`noli so’z bilan shakllanadi va so’z-gap, bir so’z shaklidagi nominativ, vokativ, atov gaplarni, shuningdek, kelaman tipidagi bir tartibili gaplarni o’z ichiga oladi.
Ikki so’zli sintaktik qurilma o’z xarakteriga ko’ra: sodda so’z birikmasidan (Gulnoraning kitobi, Ma`rifatning rasmi) va sodda yig’iq gapdan (Gulnora o’qidi, Ma`rifat keldi) tashkil topadi.
Ko’p so’zli sintaktik qurilmalar ikkidan mustaqil so’zning birikishidan iborat bo’ladi: Guj bo’lib turgan ettita xira yulduz (murakkab birikma). Halol mehnat qilish eng yaxshi odat (yoyiq gap).
Sintaktik qurilmalar mazmuni va fikriy tugalligiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) nomustaqil yoki ochiq qurilma: uning qizi, kanalning qazilishi, kitobni o’qimokq. 2) mustaqil yoki yopiq qurilma: Uning qizi gapirdi. Kanal qazidi. Sintaktik qurilmalarning bu xususiyatlarini ikki aspekt – so’z birikmasi va gap sintaksisi aspektida tekshirishni taqozo etadi. Sintaksis predmeti yuzasidan tilshunoslikda xilma-xil qarashlar mavjud. O’zbek tili sintaksisiga doir barcha adabiyotlarda sintaksisning ikki biriligi: so’z birikmasi va gap haqida so’z yuritiladi. Ayrim ishlarda sintaksis uch birlik: so’z birikmasi, gap va qo’shma gap haqidagi ta`limot ekanligi ta`kidlanadi.
Hozirgi kunda sintaksis urganish ob`ektiga ko’ra to’rtga ajratilmoqda: 1) so’z birikmasi sintaksisi; 2) gap sintaksisi; 3) qo’shma gap sintaksisi; 4) matn sintaksisi.
Nutqning ayrimlikka, o’zicha tugallikka ega bo’lgan parchasi gapdir. So’z birikmasi bunday xususiyatga ega emas, u gap tuzish vositasidir. Shuning uchun sintaksisning asosiy o’rganish ob`ekti gapdir. Gap fikrni ifoda kiluvchi nutq birligidir. Sintaksis tilshunoslikning barcha sathlari – fonetika, morfologiya, leksikologiya bilan teng huquqli bo’lib, ular bilan aloqadordir. Bu sohalar bir-birisiz yashay olmaydi. Tilning yaxlit sistemaligi ham ana shunda namoyon bo’ladi.
Morfologiya va sintaksis bir-birini to’ldiradi. Sintaktik kategoriyalar bilan bog’liq holda o’rganilad. Masalan, sodda gaplar paradigmasi morfologik kategoriyalar asosida bayon qilinadi.
Ba`zan til hodisalari (kelishiklar, yordamchi so’zlar) ham morfologiyada, ham sintaksisda o’rganiladi.
So’zning gap ichida haqiqiy hayotga ega bo’lishi, nutq ichida qo’llanishini nazarda tutgan. Bunda sintaksisining leksika bilan ham bog’liq ekanligi anglashiladi. Gapning zarur belgilaridan biri intonaciya sintaksisning fonetika bilan ham bog’liqligini ko’rsatadi.
Sintaksis bog’li nutqni tekshiradi. Bog’li nutqni bo’laklarga ajratib, uning tarkibiy qismlari orasidagi har xil munosabatlarni aniqlash muxim nazariy-uslubiy ahamiyatga egadir.