Seminar Yatrokimyo, metallurgiya va texnokimyoning shakllanish bosqichlari. Reja

Seminar 4.

Yatrokimyo, metallurgiya va texnokimyoning shakllanish

bosqichlari.

Reja:

1. 
   Yevropada uyg‘onish davri
   
2. 
   Texnik kimyoning vujudga kelishi
   
3. 
   Metallurgiyaning rivojlanishi va metallarga ishlov berish
   
4. 
   Yatrokimyoning shakllanishi
   

O‘rta asrlarda ham metallar eskicha usullar bilan qazib olingan. Rangli metallarni ajratish usullari ham rivojlanmagan edi. XVI asr o‘rtalarida dastlabki kimyogar texnologlar shakllana boshlagan. Qurol aslaha, to‘plar yasash, texnik mexanizmlar Yevropaning barcha shaharlarida rivojlandi. Shu davrda konchilar, metallurg va metall quyish ustalari tomonidan metallarni ajratib olish va ishlov berish texnologik jihatdan mukammallashdi.

Ilmiy yutuqlar va kashfiyotlar texnik kimyoga ta’sir kilmay qolmadi. Uning elementlari va muhim yo‘nalishlari XVI-XVII asrlarda paydo bo‘la boshladi.

Bu ikki asr mobaynida ma’lum usullar faqatgina ommalashtirilibgina qolmay yangilari germetik (xech kim tushunmaydigan) yoki fantastik (fantaniya-xayollar) tilda emas ko‘pchilikka mo‘ljallangan ravon tilda yozilib, ifodalanib tarqatila boshlandi. Kitob nashr qilishning kashf kilinishi (Gugenberg kashfiyoti) g‘oyalarning keng tarqalishiga, ommalashishiga keng yo‘l ochdi. Kulolchilik tog‘ va metallurgiya, bo‘yash sanoati, shisha pishirishlarga bag‘ishlangan maxsus kitoblar yozilib nashr qilindi. Demak, texnik kimyoning tegishli sohalarida kimyoviy adabiyotning yaratilishiga asos solina boshladi. Bunday asarlarning mualliflari alkimyo g‘oyalaridan holi bo‘lgan, mustaqil fikrlovchi bilimli kishilar edilarki, ular amaliy kimyoning yuzaga kelishiga va rivojlanishiga sababchi bo‘ldilar.

Sopol, chinni buyumlar ishlab chiqarish ravnaq topdi.

Ilmiy yutuklar va kashfiyotlar texnik kimyoga ta’sir kilmay kolmadi. Uning elementlari va muxim yo‘nalishlari XVI-XVII asrlarda paydo bo‘la boshladi.

Yutuqlar sir tutilmadi, balki aksincha o‘rtoqlasha boshlandi. 1530-1550 yillar mobaynida birgina Fayensa shahrida. 30 dan ortiq fayans (chinni) fabrikasi tuzildi, Fayans so‘zi (italyancha- fayenza) shu Fayensadan kelib chikqan. 1710 yilda Drezden yaqinidagi Meyssenda 1769 yilda Fransiyada farfor manufakturalari tuzildi. Bo‘yash sanoati to‘g‘risida J. V. Rossettining kitobi 1540 yildayok Veniniyada nashr qilindi. Kitob muallifi Rossetti — texnik, bo‘yash sanoatining mashxur ustasi edi. Qog‘oz ishlab chiqarish Yevropada XII asrdan boshlab rivojlana boshladi. XV-XVI asrga kelib keng rivojlandi. U o‘sha paytda zig‘irpoya poyasini maydalab olinar edi. XIV asrdayoq charxpalak yordamida ishlaydigan maydalagich kashf kilingan edi. Uzluksiz ishlaydigan qog‘oz mashinasi Lui Nikola Rober tomonidan 1798 yilda yaratildi.

Gollandiyaliklar 1670 yilda barabanli maydalagich ixtiro qildilar. Gollander yoki roll —mashina deb atalgan bu mashina tolalardan tashkil topgan materiallarni rezervuar ichiga o‘rnatilgan aylanuvchi barabanga maxkamlangan pichoqlar yordamida kesib maydalashga asoslangan edi.

Spirtga bo‘lgan extiyoj rektifikatsiya (xaydash) texnikasining rivojlanishiga olib keldi.

XVI asrga kelib sovun (yog‘+ishqor) ishlab chiqarish ham kengaydi.

Texnik kimyoning rivojlanishi tayyor mahsulotlarnigina emas, boshlang‘ich xom-ashyoni ham analiz, qilish extiyojini qondirdi. Texnik kimyogar Bernar Palissi (1510-1589 y) XVI asrda Fransiyaning mashhur kimyogari, keramist rassomi, tabiatshunos olim, texnik kimyogari. Keramika san’ati bo‘yicha ulkan cho‘qqilarga erishgan. U oddiy kulolchilikdan sopol buyumlar sirtiga sir berish bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan. Bo‘yoqlar va sir beruvchi eritmalar tarkibiga mis, qalay, qo‘rg‘oshin, temir, surma oksidlar qum, potash qo‘shilishini aytsa ham aniq retseptini oshkor etmagan.

MetallurgiyaO‘rta asrlarda metall ishlab chiqarish texnologiyasi deyarli o‘zgarmadi. XIII asrdan boshlab Yevropaliklar kumushni polimetall ma’danlardan qo‘rg‘oshin yordamida ajratib olishgan. Bu davrda oltin, qalay, vismut, surma, mishyak iz miqdorda ishlab chiqarilar edi. Metallarga ishlov berish keyinchalik rivojlandi. Uyg‘inish davrida konchilik, metallurg va metall quyish ustalari metallarni ajartib olish, ularga ishlov berish XV asrda keng taraqiy etdi.

Vannochcho Biringuchcho (1480-1539 y) Metallurgiya nazariyotchisi «Pirotexniya» asarini yozgan. Bu asr 10 ta kitobdan iborat, kimyoviy va texnologik jarayonlarni bayon qilishga bag‘ishlangan. Bu kitob konlar haqida, minerallarni ajratish, metallarni suyuqlantirib olish va ularning qotishmalarini tayyorlash, haydashusullari, haydashning nozik tomonlari harbiy san’ati, mushakbozlik haqida mukammal ma’lumotlar bergan. Kumushni tozalash ishlari, mina tayyorlash va artilleriyaning texnik normalarini ishlab chiqqan. Simob, surma, oltingugurt, achchiqtoshlar haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. 1529 yilda Florensiyada uzunligi 6.7 m va og‘irligi 6 t keladigan ulkan to‘p quydi. Olimlar orasida birinchi Biringuchcho metallar ochiq havoda kuydirilganda ularning og‘irligi ortishini aniqlaydi.

GЕORGIUS AGRIKOLA ( 1494-155 y.) Agrikol nomi bilan (lotin tilidan tarjima qilinganda, “dehqon” degan ma’noni bildiradi) mashhur bo‘lgan Bauer mineralogiya va uning meditsina bilan bog‘lanishi mumkin bo‘lgan tomonlarini o‘rganishga qiziqdi. Bunday bog‘lanishni uchratish (vrach-minerolog kabi) o‘sha davr va keyingi 2 yarim yuz yillikdagi kimyo uchun xarakterlidir. 1556 yilda nashr qilingan “Metallurgiya haqida” (“De Re Metallice”) kitobida Agrikola o‘sha davrdagi konchilardan bilib olgan bilimlarini sistemaga soldi.

Ravon (sodda, tushunarli) tilda yozilgan, shaxta uskunalarining rasmlari chiroyli ilovalangan bu kitob, tezda mashhur bo‘lib ketdi va bizning davrimizda ham klassik asarlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu asar kimyoviy texnologiya bo‘yicha, 1700 yilgacha paydo bo‘lgan eng muhim ahamiyatga ega bo‘lgan asar hisoblanadi. Bu kitob nashr qilingan davrdan boshlab mineralogiya fan sifatida tan olindi. (Metallurgiya va amaliy kimyodan, Agrikologacha yozilgan eng noyob kitob sifatida, taxminan X asrda yashagan grek monaxi Teofilning asarlari hisoblanar edi).

Agrikola “...kimyoning vazifasi – kimyoviy texnologiyalarni rivojlantirish kerak”, -degan xulosa chiqaradi. Iogann Glauber (1604-1668 y) Kimyoning yangi yo‘nalishida ko‘proq tanilgan vakillaridan biri nemis kimyogari va vrachi Iogann Glauber kimyoviy moddalarning olish usullarini taqqoslash va qaytadan ishlab chiqish bilan shug‘ullangan. Glauber osh tuziga sulfat kislota ta’sir ettirib xlorid kislota olish usulini yaratdi. U kislotalar haydalgandan so‘ng qolgan qoldiqni sinchiklab o‘rgandi va u kuchli ich yumshatuvchi ta’sirga ega ekanligini aniqladi. Bu moddani “ajoyib tuz” deb atadi. Glauber zamondoshlari esa bu tuzni “Glauber tuzi” deb atashdi. 1648 yildan boshlab bu tuz shu nom bilan ataladi.

Yatrokimyo

Alkimyogarlar barcha kasalliklardan forig‘ qiluvchi eliksir yaratishda tinmay izlanishlar olib borishgan. Klavdiy Galеn (er.av.201-131 y) qadimgi rim shifokori, jarroh va faylasuf antik tibbiyot davrining GIPPOKRATdan keyingi yorqin tibbiyot asoschisi 450 dan ortiq asarlar muallifi, ilmiy tibbiyot asoschisi qon tomirlarning 27 xil ko‘rinishda bo‘lishini aniqlab, bemorlarga tashxis qo‘yishda qo‘llagan. GALЕN bir qancha dorilar tayyorlash usullarini (eritish, bug‘latish, ekstraksiyalash) batafsil keltirilgan. U 304 dorivor o‘simlik, 80 xil hayvonlar va 60 xil minerallardan dorilar tayyorlash imkoniyatlarini yozib qoldirgan.

Galen ishlaridan so‘ng XVI asrnigng birinchi yarmida yashagan shveysariyalik nemis vrachi kimyogari Parasеls kimyoga asoslangan tibbiyot fanini namoyon qildi Yatrokimyoga asos soldi. U «kimyoning asosiy vazifasi oltin tayyorlash emas, dorilar tayyorlashdan iboratdir» degan edi. U meditsina bilan kimyoni ko‘shib yatrokimyoni yaratmoqchi bo‘lgan. Organizmda bo‘ladigan o‘zgarishlarda kimyoviy moddalarning roli muhimdir deb hisoblagan. «Kimyo meditsina bilan bog‘langan kelishgan holda olg‘a yurishi kerak» degan edi Parsels. Barcha yatrokimyogarlar «meditsina bilan kimyoning ittifoq ikkala fanni ham porloq kelajakka olib chiqadi» deb xisoblar edilar.

Paratselsning birinchi ustozi uning otasi bo‘lib, unga tabiblik asoslarini o‘rgatgan. Alkimyo bilan shug‘ullangan otasining vrachlik faoliyatini tanqid qilib, o‘z bilimini oshirish uchun uydan chiqib ketadi. Shu maqsadda 1517 yilda u Fransiya, Angliya, Shotlandiya, Ispaniya, Portugaliya, Skandinaviya mamlakatlari, Polsha, Litva, Prussiya, Vengriya, Valaxiya, Apennin, yarimoroli, shimoliy Afrika, Falastin, Konstantinopol, Moskva va Tatar yerlarida bo‘ldi degan ma’lumotlar ham bor.sayohati davomida universitet va tibbiyot maktablarida dars tinglash bilan birga kasalliklarni dovolash uchun xalq tabobatini ham o‘rganadi, eng kuchli ta’sir qiluvchi dorilar haqida ma’lumot yig‘adi.

1523 yilda o‘z yurtiga mashhur vrach sifatida qaytib kelib, Bazel senati universitetning tabiatshunoslik tarixi va tabobat kafedrasini boshqarishga olimni taklif etadi.

Parasеls yevropa olimlarining muqaddas an’analarini buzib, lotin tili o‘rniga nemis tilida ma’ruza o‘qiy boshlaydi. Birinchi ma’ruzasidayoq o‘zidan oldingi Galen va Ibn Sinoning asarlarini yoqib tashlaydi.va “...tibbiyotda mening boshmoqimning poshnasi ulardan ko‘proq bilimga ega”, -deydi.tez orada xudbinligi, baland parvoz gaplari va injiqligilari bilan professor-o‘qituvchilar bilangina emas, hatto shahar sudyalari bilan urishib chiqadi. Oqibatda maqtanchoqligi va birovlarni mensimasligi uchun ishdan haydaladi.ayni bir paytda kimyo va tabobat bilan shug‘ullangani uchun o‘zini yatrokimyogar (iatros-vrach) deb atay boshladi. «Men tabobat va kimyoni yaxshi bilganim uchun o‘zimni yatroximik hisoblayman” deb aytgan. Organizm a’zolarini davolashda simob, surma, mishyak, mis kuporosi, qo‘rg‘oshin qandi kabi kuchli ta’sir etuvchi preparatlarni ko‘p tavsiya etgan. O‘simlik va ma’danlardan oladigan “kvintessensiya” dorisini juda qadrlagan. Og‘ir kasalliklarni davolashda “oltin tinkur” dorisini ishlatgan. Paratsels maqtanchoq va xudbin bo‘lishiga qaramasdan zamondoshlari orasida tabobat va kimyoni yaxshi bilgan.o‘z asrlarida kimyoviy moddalar va tajribalar haqida, achchiqtosh va kuporoslar farqi haqida, rux metali va uning xossalari haqida ma’lumotlar keltirilgan. U dori tayorlashda har doim tarozidan keng foydalangan. Paratselsning qarashlari Paratsels tirik organizmning funksiyalarini kimyoviy jarayon deb qaradi va alkimyogarning vazifasi oltin va kumushni ishlab chiqarish emas, balki odamlarga shifo berdigan dorilarni tayyorlash deb hisoblaydi. U tirik organizmlar tabiatdagi barcha jismlar kabi simob, otingugurt va tuzlardan tashkil topgan deb ta’lim bergan. Uning fikricha odam xudo tomonidan butun bir dunyoning asosiy mag‘zidan xuddi ulkan bir kimyoviy laboratoriyada yaratiladi va yaratuvchining siymosini tashib yuradi. Odam uchun man qilingan biror bir ilm yoki va nafaqat tabiatdagi barcha hodisalarni balki uning tashqarisidagi narsalarni o‘rganishi ham lozim. Uni bu narsalarning g‘ayritabiiyligi dovdiratib qo‘ymasligi lozim, negaki xudo uchun ilojsiz narsaning o‘zi yoki bu mazmun-mohiyat esa uning qudratining isbotidir.

Paratselsning yatrokimyoga asos solgan asarlari «Tartratdan kelib chiqadigan kasalliklar haqida», «Minerallar haqida», «Oliy tibbiyot fani», «Tabiiy jismlarning o‘zgarishi haqida to‘rta fan ustunlarini ifodalovchi fikrlarning oliy mag‘zi», «Tabiiy jismlarning kelib chiqishi», «Vositalar va tarkiblar haqida» va h.

Yatrokimyogarlar Daniil Zennert (1572-1637 y)

Anjelo Sala (1576-1637 y)

Fransua Deleboe Silviy (1614-1672 y)

Otto Taxeniy (1620-1699 y)

Yatrokimyo davri XVI dan XVIII asrning yarmigacha davom etdi. Bu davrda kimyo bilan tibbiyot yaiinlashdi. Yatrokimyo davrida kimyoviy bilimlar chegarasi kengayib rivojlandi. Bu davrda kimyo fani eksperimental tajribalarining mohiyati va uning kimyoviy taqlil rivoji, qamda murakkab moddalarning tarkibiy qismlarini aniqlash borasidagi xizmatlari katta bo‘ldi. Yatrokimyo asosida farmasеvtik kimyo vujudga keldi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Umarov B.B., Niyazxonov T.N. Kimyo tarixi.-Toshkent,Navro‘z, 2015,576 b.

2. Levchenkov S.I. Kratkiy ocherk istorii ximii. Izd. RGU. 2006.

3. Mittova I.Ya., Smaylov A.M. Istorii ximii drevneyshix vremen do konsa XX veka T 1 -2009, T 2 -2012.

4. Shtrube V. Puti razvitiya ximii. T.1,2 –Moskva: Mir.1984.

5. Azimov A. Kratkaya istoriya ximii. -Moskva: Mir.1982.

6. M. Djua. Istoriya ximii. –Moskva: Mir.1975.