Samarqan Davlat Universiteti
Yuridik fakulteti
Milliy g'oya ma'naviyat asoslari va huquq ta'limi
yo'nalishi
KURS IShI
Bajardi Odilov Toyir
Guruh 401
Fan Oila ma'naviyati
Tekshirdi
MUNDARIJA
Kirish..................................................................
| BOB. Ota-onaning oiladagi ruhiy muhitidagi roli va
ta'siri.........................................................................
1.1 Otaning oiladagi ruhiy muhitga ta'siri......................
1.2 Onaning oiladagi ruhiy muhitga ta'siri.....................
|| BOB. Bobo-buvi va qarindoshlarning farzandlarga bo'lgan ma'naviy tarbiyasi...............................................
1.1 Bobo va buvining farzand tarbiyasiga ta'siri .......
1.2 Qarindosh urug'larning farzand ruhiy tarbiyasiga bo'lgan ta'siri....................................................................
Xulosa...............................................................................
Foydanalilgan adabiyotlar...............................................
KIRISh
Oila jamiyatning bir bo'g'ini hisoblanib oiladagi
ruhiy muhit muhim bo'lib unda frazandlar tarbiya topadi va kelajakda ona yurtiga foydasi tegadigan farzand bo'lib kamol topadi.Muxtaram Birinchi Prezidentimiz I.Karimov Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir nomli asarida shunday deydi: ,,Odamzod dunyoda juda ko’p kasbu hunarning egasi bo’lishi mumkin. Quruvchi, dehqon, bog’bon, shoir, olim bo’lib nom qozonish, mol – mulk orttirish mumkin. Lekin, Alloh taolo insonga ato etgan eng katta boylik, eng ulug’ burch borki, uni dunyodagi hech bir narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi. Bu farzand ko’rib, ota bo’lish, ona bo’lish baxtidir. Bu faqatgina baxtu saodat emas, balki yaratganning oldida, elu yurt oldida juda katta mas’uliyat ham demakdir. Har bir oqil insonning va jamiyatimizning muqaddas vazifasi, aytish mumkinki, hayotining ma’nosi qobil farzandlar o’stirish, ularni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, kamolini ko’rish, ota – onasiga, vataniga sadoqatli kishilar etib voyaga etkazishdan iboratdir.Konustitutsiyada ham alohida bob oilaga alohida bo'lim akratilgan.Unda ,,Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo‘lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o‘qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarni rag‘batlantiradi" deb belgilab quyilgan.
__________________________
I.A.Karimov " Yuksak ma'naviyat yingilmas kuch,, ''O'zbekiston,, 2008 B-97
O'zbekiston Respublikasi Konisitutsiyasi 14 bob OILA 63-66 moddalar
| BOB. Ota-onaning oiladagi ruhiy muhitidagi roli va
ta'siri
1.1 Otaning oiladagi ruhiy muhitga ta'siri
Oilada otalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlar muammosi doimo bo'lib kelgan va undan uzoqlashishning iloji yo'q, turli avlodlar har doim hayotiy vaziyatlarga turlicha qarashadi. Ammo ilgari muammolar otaning bolalarga haddan tashqari kuchli ta'siridan kelib chiqqan bo'lsa, uning so'zi deyarli har qanday masalada hal qiluvchi bo'lgan bo'lsa, bugungi kunda oilada otaning obro'si yo'qoladi. Bu juda ko'p sabablarga ko'ra sodir bo'ladi, ularning asosiysi ayollarning emansipatsiyasi. Uning sharofati bilan oilaning patriarxal modeli yo'q qilindi va yangisi hali shakllanishiga ulgurmadi. Endi erkaklar oila uchun mas'uliyatni o'z zimmalariga olishga majbur emasliklariga ishonishadi - tenglik baribir va bolaning yonida chiyillash bilan o'tirish erkakning ishi emas. Oilalarning otalari endi ishda ko'proq pul sarflashadi va ular uyga kelganlarida, hech kim ularni, ayniqsa bolaning ahmoqona savollari bilan bezovta qilmasligini xohlashadi. Natijada, bolalar erkaklar ta'sirining etishmasligini boshdan kechirishadi, maktab buni bartaraf eta olmaydi - u erda ham o'qituvchilarning aksariyati ayollardir. Agar bola otasini ko'rmasa, ular hissiy aloqani o'rnatmaydilar, oqsoqolga hurmat hissi yo'q. Bola ulg‘aygach, otasi nega uning so‘zining bola uchun ahamiyati kam, nega bolalar o‘z muammolari, quvonchlari bilan onasiga qochib ketishadi, deb chin dildan hayron bo‘la boshlaydi. Ammo ta'limga bunday yondashuv boshqa ko'plab muammolarni keltirib chiqaradi - bolalar erkak o'zini qanday tutishi kerakligini bilishmaydi, ularda erkak xatti-harakatlar modelini idrok etish uchun hech qanday joy yo'q. Shuning uchun nafaqat to'liq oilada bolalarni tarbiyalash, balki otaning rolini pul topishga kamaytirmaslik ham muhimdir. Agar tenglik haqida gapiradigan bo'lsak, ikkala ota-onaning ham oila farovonligiga (ham moddiy, ham ma'naviy) hissasi teng bo'lishi kerak. Bolalar mehribonlikning ilk saboqlarini onadan oladi, u odamlarga nisbatan sezgirlik va mehr-oqibat, mehr-oqibatni qadrlash va uni boshqalarga berish kabi fazilatlarni rivojlantirishga hissa qo'shadi. Ona bolalarga g'amxo'rlik va insoniylikni o'rgatadi. Otasidan bolalar iroda kuchini, o'z nuqtai nazarini himoya qilish, kurashish va g'alaba qozonish qobiliyatini oladi. Ota jasorat va hayot qiyinchiliklariga chidamli bo'lishni o'rgatadi. Qanchalik mehribon ota, mard ona bo‘lmasin, ota-ona bitta bo‘lsa, bola baribir bir yoqlama tarbiya oladi. To'liq huquqli shaxs faqat ota va onaning ta'siri ostida shakllanishi mumkin.Oilada otaning o'rni qanday? Ko'rinib turibdiki, u nafaqat oilaning farovon yashashi uchun moliyaviy daromad keltiruvchi (garchi bu ham muhim bo'lsa ham). Biroq, o'z kasbiga bo'lgan ishtiyoqi va o'zini boyitish istagida otalar eng muhim insoniy qadriyatlardan birini unutishadi: o'z farzandini yaxshi tarbiyalash. Otaning o'ziga xos afzalligi shundaki, u onadan farqli ravishda bolaga nisbatan bajaradi. Ya'ni, ota ona qodir bo'lmagan narsani bolaga berishi mumkin. Bu aniq nima va qanday namoyon bo'ladi? Feminizatsiyaga yo'naltirilganlik, ya'ni ayolning hayotning barcha jabhalarida faol bo'lishga intilishi bugungi kunda zamonaviylikning o'ziga xos belgisiga aylandi. Bu ko'pincha erkaksiz qanday qilishni o'rganish zarurati bilan bog'liq. Bu yaxshimi? Ona va bolalarga yaxshi fazilatlarni singdira oladi - halollik, mehribonlik, odoblilik, olijanoblik, mehnatsevarlik va boshqalar. Biroq, bu otaning bolalarni tarbiyalashdagi rolini almashtirmaydi. Ayol erkak bo'la olmaydi - bu ikki xil narsa. Aynan ota bolalarni erkak nuqtai nazaridan tarbiyalashi va shu bilan oiladagi ta'lim jarayonini boyitishi mumkin. Ota ta’sirida o‘g‘il bolalar chinakam erkak bo‘lib, qizlar zamonaviy jamiyatda qat’iyat, matonat, mas’uliyat, qat’iyat kabi ajoyib va zarur fazilatlarni egallamoqda. Agar ota oilaviy tarbiyada faol ishtirok etsa, uning usullari mantiqiy va printsipialdir. Dadam ta'limda qat'iylik va o'ziga xoslikni to'g'ri qo'llaydi, onam esa bolalarga achinadi, hatto ular aybdor bo'lsa yoki ota-onalarning talablarini bajarmasa ham. Ko'pincha hissiylik va sezgirlikka asoslangan bunday onaning pozitsiyasi bolaning irodasi etishmasligini tarbiyalashga yordam beradi va umuman olganda, pedagogikaga yagona oilaviy yondashuvni buzadi. Dadam bunda muvozanatni saqlashga yordam beradi, lekin unga ko'p sabr va, albatta, vaqt kerak bo'ladi. Erkak band bo'lishiga qaramay, bolalarga yaqin bo'lishi, ularning muammolari va tashvishlarini o'rganishi, ular uchun qiyin hayotiy vaziyatlarni hal qilishga yordam berishi kerak. Umuman olganda, bolalar hayotidagi muhim daqiqalarni o'tkazib yubormaslikka harakat qiling.
_____________________
"Oilaviy munosabatlar madaniyati,, maqolalar to'plami
I.A.Karimon ,,Yuksak manaviyat yengilmas kuch" O'zbekiston 2008 B-87
Sh.M.Mirziyoyev ,,Buyuk kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz"
Qur’oni karimda ham er-xotinning yaqinlashuvidan asl muddao farzand o’tab qilish ekanligi «Baqara» surasining 223-oyatida maxsus ta’kidlangan: «Xotinlaringiz ziroatgohingizdir. Bas, ziroatgohingizga xoxlagan holatingizda yaqinlasvahering va o’zingiz uchun yaxshi amallar taqdim qiling!»1 Zero, farzand er va xotin munosabatlarini, demakki, oilani mustahkamlohchi ilohiy ne’matdir. Qizlarni chiqarayotganda keksalarning «Iloyo etagingdan ko’paygin, uvali-juvali bo’lgin» deya alqashlari ham Shundan qolgan. Farzandning dunyoga kelishi oilaninggina quhonchi emas, rost, bunda oila a’zolari ko’payadi, ammo hammadan ahval shu farzand mansub bo’lgan xalq, millat ko’payadi, jamiyat to’lisvadi. Shu ma’noda oilada qancha bola bo’lishi masalasi demografik siyosat asosini tashqil etadi. O’zbek xalqida esa qadimul ayyomdan ayolmandlik sharaf sanalib kelinadi. Zero, zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da farzand ko’rgan ayolni alqash, uni har gal bola tuqqanida bir tuya bilan rag’batlantirish qonuniylashtirilgan. aksinc va, balog’atga etib, qasddan turmush ko’rmayotgan qizni qopga solib 25 darra urish va yigitga tamg’a bosib, og’ir zanjirni beliga bog’lab yurishi bilan jazolash bu yurilgan. Aftidan, bu talablar izsiz ketmagan, bil’aks, xalqda ko’p farzandlilikka rag’bat uyg’otgan. Natijada «o’nta bo’lsa — o’rni boshka, qirqta bo’lsa — qilig’i» degan aqida o’zbek oilasidagi bolapar harlik ruhiyatini svakllantirgan. Shu boisdan o’zbeklarda tug’ilish nisbatan ko’proq ekan, bu xalqimizdagi bolaparharlik an’anasining ifodasi sanaladi.Biroq, Shuni ta’kidlash joizki, jaxrida ayni zamonda kec hayotgan demografik siyosat o’zbek oilasini ham befarq qoldirmayotir. Xususan, istiqlol tufayli kun tartibiga qo’yilgan sog’lom ahlod uchun kurash maqsadlari ishni sog’lom oiladan boshlashni taqozo eta boshladi.Islom Karimov: «Xalqimiz tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, eng qimmatli an’analar: halollik, rostgo’ylik, or-nomus, sharmu hayo, mehr- muxabbat, mehnatsevarlik kabi barcha insoniy fazilatlar, Eng ahvalo, oilada svakllanadi», deganida xuddi Shuni nazarda tutgan edi. Shu boisdan mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasida oila haq-huquqlariga alohida, bob bag’ishlanib, oilaning jamiyat negizi sifatida davlatning muhofazasida ekanligi qonun kuchiga kiritildi. Bozor iqtisodi sharoitida oilani mustahkamlash va iqtisodiy qo’llab-quhvatlashni ta’minlash maqsadida byudjet hisobida yashohchi oilalar maoshini muttasil oshirib borish haqidagi, Shuningdek, 1990 yilning 3-mayida qabul qilgan «Ko’p bolali oilalarda nafaqa miqdorini ko’paytirish to’g’risida»gi birinchi farmonidan tortib, 1994 yilning 16 i yulidagi ikkinchi Farmoni, qolahersa, keyingi «Kam ta’miilangan oilalarni qo’llab-quhvatlash chora-tadbirlari to’g’risida» (1994 yil 1 oktyabr), «16 Yoshgacva bolalari bo’lgan oilalarga nafaqalar tayinlash va to’lash to’g’risida nizom» (1996 yil 10 dekabr) hamda "Bolali oilalarni qo’llab-quhvatlash to’g’risida» (1997 yil 1 yan har), Shuningdek, keyingi yillarda qabul qilingan «Respublikada «Oila» ilmiy-amaliy Markazini tashkil etish to’g’risida», «Nikohgacva tibbiy ko’rikdan o’tkazishga oid yo’riqnomani tasdiqlash to’g’risida» va nihoyat, 2007 yilning 18 mayidagi «Yosh oilalarni moddiy va ma’naviy qo’llab-quhvatlashga doir qo’shimcva chora-tadbirlar to’g’risida»gi qator qaror va farmoyishlari oila qonunchiligi poydevorini yaratdi. Qolahersa, bu farmon va qarorlar oilaning jamiyat va davlat muhofazasida ekanligini jahon jamoatchiligi ko’zi o’ngida yaqqol tasdiqladi. Shu farmon va qarorlar asosida ko’p bolali oilalarni, kam ta’minlangan oilalarni, Yosh oilalarni moddiy jivatdan qo’llash imkoniyatlari asoslab berildi,
_____________________
,,Qur'oni Karim",, Baqara surasi" 223-oyat
,,Avesto" zardushtiylikning muqaddas kitobi
O'zekiston Respublikasi Konistitutsiyasi 14 bob ,,Oila " 63-66 moddalar
Yosh avlodning kamol topish s haroitlarini yaxshilash maqsadida onalarga beriladigan nafaqalar miqdori ko’paytirildi, ona va bola salomatligini muhofaza qilishga ayricva e’tibor berila boshlandi, ayollar o’rtasidagi ishsizlikni kamaytirish maqsadida kasanachilik harakati kuchaytirildi. Shunday tadbirlar natijasida, ayniqsa, onalar va bolalar o’limi oldini olishda muhim natijalarga erishildi.Bunday yuksak natijalarga erishishda, xususan, nikoh va oilaga, Shuningdek, bolalar huquqlariga daxldor qator jiddiy rasmiy hujjatlarning qabul qilinganligi muhim ijtimoiy-huquqiy zamin yaratdi. Bu jivatdan, ayniqsa, «O’zbekistan Respublikasining oila kodeksi» va «Bola huquqlarining kafolatlari to’g’risida»gi Qonun ahamiyatga ega bo’ldi. Dastlabki hujjatda «oila» so’zining «nikoh» so’ziga nisbatan kengroq ma’no anglatishi hisobga olingan holda amalda ko’llanib kelingan «Nikoh va oila» kodeksini yangilash, to’ldirish va mukamallashtirish asosida tartib berilib, Oliy Majlisning 10-sessiyasida birinchi o’qishda tasdiqlanib, umumxalq. muhokamasiga vahola etilgan edi. Nihoyat Oliy Majlisning 1998 yil 29 maydagi XI sessiyasida tushgan takliflar asosida tahrir etilib, ikkinchi o’qkishda qabul qilindi. Unga 2007 yilning 1 mayigacva yana bir qator o’zgartirish va qo’shimcvalar kiritildi. Albatta, bu kodeks avalgisidan ham hajm, ham mazmun jihatidan birmuncha farq qiladi va qator afzalliklarga ega. Aytalik, «Nikoh va oila» kodeksi 275 moddani o’z ichiga olgani holda olti bo’limdan iborat esa, «O’zbekistan Respublikasining Oila kodeksi» 238 moddani o’z ichiga olgan sakkiz bo’limdan iborat. Uning mazmunida xalqimiz milliy an’analariga kengroq e’tibor berilgani diqqatni tortadi. Chunonchi, «Umumiy qoidalar» deb ataluhchi bo’limi ikki bob va 12 moddadan iborat «Asosiy qoidalar» deb nomlangan birinchi bobining 8-moddasi «oilaviy munosabatlarda mavalliy urf-odat va an’analarning qo’llanilishi» haqida bo’lib, jumladan, bu masala Shunday ifodalangan: «Qonun hujjatlarida oilaviy munosabatlarni tartibga solishga oid tegishli normalar bo’lmagan taqdirda O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari tamoyillariga oid bo’lmagan mavalliy urf-odat va an’analar qo’llaniladi». Bunda o’zbek xalqida kelin-kuyohga eskicva nikoh o’qitish, Shuningdek, Respublikamizda yashohchi boshqa xalqlar, jumladan, ruslarda cherkohda nikoh o’qitish, turklarda esa nikoh to’yidan keyin hurmat belgisi sifatida kelin-kuyohning ma’lum muddat davomida oila a’zolari bilan gaplashmay yurishlari singari an’anaviy udumlar ko’zda tutilgan. Bo’limning ikkinchi bobi « oilaviy huquqlarni amalga oshirish va himoya qilish» masalalariga bag’ishlangan kodeksning ikkinchi bo’limi nikoh masalalariga bag’ishlangan bo’lib, 3, 4, 5, 6. 7, 8-boblardan tarkib topgan. Bu boblarning barc vasi 44 moddani qamrab olgan. Ularda nikohni tuzish tartibi va s hartlari, er va xotinning svaxsiy huquqlari va majburiyatlari, mulkiy huquqlari va majburiyatlari, ular mol-mulkining s hartnomahiy tartibi, nikohning tugatilishi va vaqiqiy emasligi holatlarini aks ettiradi. 17-moddada nikohdan o’tayotganlarning roziliklari bilan tibbiy ko’rikdan o’tishlari sog’lom va barkamol oila yaratishda muhim ekanligi uqtirildi, keyingi moddalarda er-xotinning nikohdan keyin orttirgan mulklari — ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanishi, biri uy-ro’zg’or ishlari va bolalar tarbiyasi bilan band bo’lganda yoki o’zo’ro sabablarga kura moddiy daromadga ega bo’lmagan taqdirda ham shu umumiy mulkka nisbatan barobar huquqda egaliklari va boshqa oilaviy mulkiy huquqlar asoslab berilgan. Uchinchi bo’limda qon-qarindoshlik, qayin-bo’yinchilik, quda-andachilik va bolalarning nasl-nasabini belgilash, to’rtinchi bo’limda esa ota-ona hamda hoyaga etmagan bolalarning huquq va majburiyatlari konstitutsiyamizning 64—65-moddalari mantig’idan kelib chiqqan holda qonunlashtirilgan. Shuningdek, unda qarindoshlik tushunc vasiga ham alohida to’xtalib, insonlarning bir-birlariga yaqinliklari to’la va to’la bo’lmagan qarindoshlik tarzida namoyon bo’lishi asoslab berilganki, bu, o’z nahbatida, meros masalalarini, Shuningdek, qondosh va o’gay aka-uka hamda opa-singillar munosabatlarini tartibga solishda jiddiy ahamiyatga ega. Beshinchi bo’limda oila a’zolarining va boshqa svaxslarning aliment xususidagi majburiyatlari, oltinchi bo’limda ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni joylashtirish s hartlari, ettinchi bo’limda fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish va nihoyat sakkizinchi bo’limda chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan svaxslar ishtirokida oilaviy munosabatlarni tartibga solish muammolaridan baxs etadi. Umuman, kodeksda oila davlatning moddiy va ma’naviy poydevori, jamiyat ustkurmalaridan biri sifatida qaralib, jamiyatning rivojlanishida asosiy rol o’ynashining qonuniy asoslari belgilab berilganligi bilan beqiyos ahamiyatga ega.
«Sharqda qadim-qadimdan oila muqaddas Vatan sanalgan, — degan edi Prezident Islom Karimov o'z asarida. Agar oila sog’lom va mustahkam bo’lsa, mavallada tinchlik va hamjivatlikka erishiladi. Binobarin, maxalla- Yurt mustahkam bo’lsagina, davlatda osoyishtalik va barqarorlik xukm suradi». Bu, o’z nahbatida, oilada svakllangan ma’naviy-axloqiy an’analar va Shu asosda kelib chiquhchi vazifalarning nechog’li ado qilinishiga uzhiy daxldordir. Sirasini aytganda, oila ma’naviy-axloqiy muhiti o’ziga xos svakllanish tarixiga ega, u oila tarixi qadar qadimiy yo’lni bosib o’tgan. Bu yo’lni Abdulla Qodiriy An har tilidan Ra’noga oila qurish to’g’ri keladi.
__________________________
I.A.K ,,Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir" ,,Ozbekiston" 1996
O'zbekiston Respublikasi ,,Oila kodekisi"
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlis qarorlari
1.2 Onaning oiladagi ruhiy muhitga ta'siri
Muqaddas islom dinimizda farzand - inson hayotining mazmuni, nasl - nasabini davom ettiruvchisi, oilaning mustahkam silsilasidir. Yaxshi, solih farzand – ota-onaning baxt-iqboli, ikki dunyo saodatiga yetkazuvchi dilbandidir. Oila va solih farzandlar ko‘rishni orzu qilmagan inson bo‘lmasa kerak.Farzandning yaxshi, odobli, mehnatsevar, sog‘lom bo‘lib o‘sishi ko‘p jihatdan onasiga bog‘liq bo‘ladi. Olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra, ona tarbiyasini olgan, uning g‘amxurligi, shafqatini har qadamda his etib turgan bolalar butunlay o‘zlarini jamoat ishlariga baxshida qilib, sog‘lom, aqlli, tarbiyali va ko‘ngilchang bo‘lib ulg‘ayishar ekan.Farzand tarbiyasida onaning muhim vazifasi farzandlariga mehribonlik ko‘rsatib, ularni turli aziyat beradigan narsalardan muhofaza qilgan holda vaqtida oziqlantirib, yuvib-tarab, toza kiyintirib, shamollab qolishiga yo‘l quymay, uni parvarish qilishga dangasalik qilmay doimo hushyor va undan xabardor bo‘lishi lozim. Oila davrasida qiladigan onaning har bir harakati, og‘zidan chiqadigan har bir so‘zi, farzandining tarbiyasiga va uning shaklanishiga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Har bir harakatidan o‘ziga nusxa olib, hali shakllanmagan so‘z zaxirasiga onaning so‘z boyligidan andoza oladi. Avvalambor, oilaning tinch-totuv, oila a'zolarining bir birlariga mehr-oqibatli bo‘lishlari farzand tarbiyasida muhim va munosib o‘rin egallaydi.Alloh taolo Qur'oni karimida:"Farzandlar dunyo hayotining ziynatidir" - deb, farzandlarni dunyo va oxirat saodati, ziynati qilib qo‘ygan. Ularni go‘zal xulqli, odob-axloqli qilib tarbiyalashda, suyukli Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi va sallamning xulqini namuna qilib olishimiz zarur. Rasululloh (s.a.v.) ni O‘z kalomi sharifida quyidagicha ta'riflagan:“(Ey, imon keltirganlar!) Sizlar uchun – Alloh va oxirat kunidan umidvor bo‘lgan hamda Allohni ko‘p yod qilgan kishilar uchun Allohning payg‘ambarida go‘zal namuna bordir” (Ahzob surasi, 21-oyat).
Haqiqatda, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning xulqlari Qur'on edi. Uni hayottimizning hamma jabhalarida namuna qilib olsak, hayotda o‘z o‘rnimizni topamiz. Bundan tashqari, Alloh taolo Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamni aynan xulq jihatidan ham go‘zal o‘rnak ekanliklarini maqtab:“Albatta, siz buyuk xulq uzradirsiz”, - deb marhamat qilgan (Qalam surasi 4-oyat). Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak hadislarida:"Kishining o‘z farzandini chiroyli odob axloq bilan tarbiyalashi ko‘p miqdordagi nafl sadaqa berishdan yaxshiroqdir" - deb marhamat qilgan (Imom Termiziy rivoyati).Bolaning tabiati, xulq-atvori oiladagi muhitga bog‘liq. Albatta, yaxshi farzandlar o‘z-o‘zidan voyaga yetmaydi, balki oilada ota-ona nazoratida tarbiyalanib ulg‘ayadi. Ulug‘larimiz tomonidan farzandni har tomonlama barkamol voyaga yetishi uchun bir-necha tavsiyalar berilgan. U “Islom, Ilm, diyonat, qanoat, intizom, vijdon va vatanparvarlik, adolat, iffat, sabr hamda to‘g‘riso‘zlik” kabi tavsiyalardan iborat bo‘lib, yoshlar odob-axloq sohibi bo‘lib shaklanishida muhum o‘rin tutadi.Payg‘ambarimiz alayhissalomning sunnatlariga, ulug‘larimizning bergan tavsiyalariga amal qilgan holda, ayniqsa shu kunlarda ta'lim muassasalarida o‘qishni tugatib, yozgi ta'tilga chiqish arafasida turgan farzandlarimizga e'tiborli bo‘lishimiz lozim.
_______________________
Qur'oni Karim Ahzob surasi 21-oyat
Ularning maroqli dam olishlariga qulay sharoitlar yaratib berib, farzandlarmizni ko‘cha kuyda behuda tentirab bo‘lmag‘ur, nojuya xatti-harakatlar qilishidan ularni saqlab, go‘zal xulq egasi bo‘lishiga chaqiraylik. Darhaqiqat, farzand tarbiyasi borasida oilada onaning o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. Farzandga mehr degan ulug‘ tuyg‘uni onadan boshqa hech kim bera olmaydi.Farzand tarbiyasini qachondan boshlamoq kerak?, degan savol ko'pchilikni o'ylantiradi. Ko'pchilik olimlar unga turlicha javob berib kelganlar. Xususan, Ibn Sino bola tarbiyasi bilan uning tug'ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq shug'ullanish lozim, deb javob bergan.
Oila, odob-axloq va ta'lim-tarbiyaga e'tibor qon-qonimizga singib ketgan burchlarimizdandir. “Bir bolaga yetti qo'shni ota-ona” degan ibratli maqol ham aynan xalqimizga xos. Mana shu maqolning o'zi ham farzand tarbiyasi, oilaparvarlik biz uchun nechog'lik muhim ekanini bildiradi. Mahalla ahli, ayniqsa keksalar ko'chada nobop ish qilayotgan bola oldidan hech qachon beparvo o'tib ketmagan, shu zahotiyoq tanbeh berib to'g'ri yo'lga chaqirgan. o, har tomonlama chiroyli, odobli, go'zal xulqli bo'lish, nafsni poklashga buyuruvchi muqaddas dinimiz oilaga katta ahamiyat beradi.Oiladagi muhit ota-ona o'z ma'suliyatlarini his qilishi bilan barqaror bo'ladi. Bolalarning odobli bo'lib ulg'ayishi uchun ota-ona bilan bir qatorda mahalla-kuy ham katta ibrat maktabidir. “Qush uyasida ko'rganini qiladi”, deb bejiz aytmagan xalqimiz.Farzand tarbiyalayotgan ota-ona har bir harakati, yurish turishi, muomalasi, boshqalar bilan o'zaro munosabatida olijanob fazilatlarni namoyon eta bilishi kerak. Chunki bola tabiatan nihoyatda taqlidchan va kuzatuvchan bo'ladi. Shuning uchun uning atrofdagilari o'z odatlari bilan ba'zan o'zlari sezmagan holda ularga ta'sir qiladilar. Oiladagi qo'pol munosabatlar, ko'p yolg'on gapirish, yoqimsiz xatti-harakat bola tarbiyasiga salbiy ta'sir qiladigan nosog'lom muhitni keltirib chiqaradi.Farzand tarbiyasida ota-onaning muomalasi muhim o'rin tutadi. Bola ota-ona tomonidan qo'pol, dag'al so'zlar eshitib, kaltak yeb katta bo'lsa, bu uning tabiatiga salbiy ta'sir qiladi. Bu esa o'z navbatida oiladagi nosog'lom muhitda tarbiyalanayotgan boladan “ma'naviy kasal” insonlar shakllanadi. Ular esa jamiyat ma'naviyatiga ham salbiy ta'sir ko'rsatadi. Oilada ota-onalar “ommaviy madaniyat” ta'siriga berilib ketishi oqibatida farzandlarning tarbiyasiga ham salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
|| BOB. Bobo-buvi va qarindoshlarning farzandlarga bo'lgan ma'naviy tarbiyasi
1.1 Bobo va buvining farzand tarbiyasiga ta'siri
Avvalo, bu ota-onamizning bolaga g'amxo'rlik qilishda ko'rsatayotgan ulkan yordami haqida gapirish kerak. Onam va dadam band bo'lganda, nabirasi bilan o'tirishga rozi bo'lgan buvilar yordamga keladi.Qisqichbaqa bobo va buvilarning tarbiyasida yana qanday afzalliklarni aniqlash mumkin?Yosh ota-onalar ko'pincha tajribasizlik tufayli qiyinchiliklarga duch kelishadi va ba'zida ular o'zlarining to'ng'ichlarini parvarish qilish va ularga g'amxo'rlik qilishda javobgarlikdan qo'rqishadi. Buvisi qutqarishga, o'z bolalarini o'stirishga va tarbiyalashga keladi. U sizga qarama-qarshi vaziyatda nima qilish kerakligini aytadi.Iste'fodagi bobo va buvilarimiz doimo band bo'lgan ota-onalarga qaraganda bolalarga ko'proq vaqt ajratishlari mumkin. Bundan tashqari, katta avlod bilim va ko'nikmalar ombori hisoblanadi. Kim bolalarning ufqlarini kengaytiradi, ertaklarni o'qiydi, yuradi va o'ynaydi, darslarda yordam beradi va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantiradi? Albatta, mening sevimli buvim.Yaqin qarindoshlar bilan o'zaro munosabat bolaning ijtimoiy aloqalarini sezilarli darajada kengaytiradi. U nafaqat tengdoshlari va qumli do'stlar bilan, balki kattalar bilan ham aloqa qilish tajribasiga ega.Nazarida bobolar va buvilarning bolalar tarbiyasiga ta'siri salbiy tomonlarni topish qiyin, ammo ular shunday. Bular o'ziga xos tuzoqdir, ular birinchi qarashda umuman ko'rinmaydi.
Ba'zida buvisi o'zining yangi dunyoviy roliga shunchalik “muvaffaqiyatli” o'rganib qolganki, u haqiqiy onani chetlab o'tishga qodir. Ba'zan bu o'z xohish-irodasi bilan yuz bermaydi, lekin bolalarning xususiyatlari tufayli - bolalar juda tez ular iliq va qulay odamga yopishib oladilar. Agar chaqaloq ota-onasini kamdan-kam ko'rsa, bunday vaziyatning xavfi ortadi.
Katta yoshli avlod orasida ko'pincha zerikarli va qiziquvchan tabiat bor, ular yangi qurilgan ota-onalarning barcha muammolaridan xabardor bo'lishga intilishadi. Yosh oilaga ta'sir qilish istagi bolani tarbiyalash bo'yicha doimiy tavsiyalarda namoyon bo'ladi. Ba'zan nabiralar sevilmaydigan oila a'zolariga qarshi vositaga aylanadi - kelin yoki kuyov.Ko'pgina ota-onalar buvalari va buvalari bolani "talon-taroj qilish" dan shikoyat qilishadi - barcha bolalarning xohish-istaklarini bajaradilar, har qanday qiyinchiliklardan himoya qiladilar, maqtashadi, hatto hech qanday dalda berishga hojat yo'q bo'lsa ham. Beixtiyor onadan tez-tez uchraydigan ibora: “Buvidan qaytib kelgandan so'ng, bolani tanib bo'lmaydi. U bo'shashib ketdi.Shunday qilib, siz bobo va buvilarga tashrif buyurganingizdan so'ng, bolalarning xatti-harakati yaxshi tomonga o'zgarmasligini payqadingiz. Jiddiy suhbatlashish kerak, lekin unutmang, buvalar nevaralarini xushnud etishining sababi ko'pincha buvisining samimiy sevgisi. Ota-onangiz bilan nimani muhokama qilishingiz kerak.Kattalar avlodidan boshlab chaqaloqqa mumkin bo'lgan ta'sir chegaralarini aniq ko'rsatish kerak. Siz bolangizning tarbiyasi uchun o'zingiz javobgarsiz va buvangiz va buvilaringiz sizning asosiy yordamchilaringizdir.
Bola rivojlanishidagi barcha qarama-qarshiliklar va tafovutlar bolaning yo'qligida muhokama qilinishi kerak. Bu barcha kattalar qarindoshlarining obro'sini saqlab qolishga yordam beradi, shuningdek, oilada kichik manipulyator xavfini kamaytiradi. Hech kimga sir emaski, ba'zi bolalar oila a'zolari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarda o'ynashni yaxshi ko'rishadi.
Sizning ota-onangizga bo'lgan munosabatingiz bolalar uchun namuna. Katta ehtimol bilan, katta bola sizga onangizga qanday muomala qilsa, sizga ham xuddi shunday munosabatda bo'ladi. Shu sababli, bolali buvisi uchun salbiy his-tuyg'ularni namoyish qilmaslik kerak.
O'z navbatida, katta avlod bolalarni tarbiyalashda kam tajribaga ega bo'lsa ham, bolalarni tinglashi kerak.
O'g'lingiz yoki qizingizga nabirangizni noto'g'ri tarbiyalashayotganini aytib berishning hojati yo'q. Bunday suhbatlar ko'proq janjallarga olib keladi. Onam va dadam bolalariga faqat yaxshilik tilashlarini unutmang, shuning uchun ularning ta'lim usullarini amalga oshirishda yordam bering.
Bolaning xatti-harakati va rivojlanishidagi muammolar haqida gapirish kerak, ammo ota-onalarni ayblash kerak emas. Sizning maqsadingiz - birlashtirilgan yondashuvni topish va chaqaloqning mumkin bo'lgan kamchiliklarini tuzatish.
Ba'zi onalar va otalar buvisining qimmatbaho sovg'alarini bolaning poraxo'rligi deb bilishadi. Shuning uchun, agar siz nabirangizga qimmatbaho narsalarni (kompyuter, kamera, telefon) berishga qaror qilsangiz, har safar ota-onasi bilan maslahatlashishni unutmang.Katta tajriba va bilim tufayli buvilar va buvilar o'quv jarayonining asosiy mutaxassislari sifatida tan olinadi. Biroq, bu ota-onalar farzandining tarbiyasini yo'q qilish degani emas - ular shunchaki xurmoga yo'l qo'yishadi.Bolalarning asosiy o'qituvchilari - ularning ota-onalari, ular strategiyani aniqlaydi va tarbiyalash qoidalarini o'rnatadi. Katta yoshli avlodning vazifasi bu ta'lim printsiplariga amal qilishdir.Tomonlar har bir xonadonning bola bilan o'zaro munosabati bo'yicha o'z nuqtai nazariga ega bo'lishiga qaror qilishdi. Ushbu parametr tenglik hukm suradigan va bolalarni tarbiyalash masalasida fundamental qarama-qarshiliklar mavjud bo'lmagan oilalar uchun mos keladi.Albatta, har xil vaziyatlar mavjud, masalan, ba'zi buvilar nabiralari bilan o'tirishni qat'iyan rad etishadi, ular bayramlarda va nodir uchrashuvlarda sovg'alar bilan cheklanib qolishadi. Ularni ayblash bunga loyiqmi? Albatta yo'q. Rasmiy ravishda, odatda nabiralar tarbiyasida qatnashish uchun bobo-buvilar talab qilinmaydi.Ammo, agar turli avlodlar o'rtasida ishonchli munosabatlar saqlanib qolsa, bolalarning rivojlanishiga bo'lgan qarashlardagi har qanday to'siqni engib o'tish mumkin.Eng muhim masalalarda murosaga kelish, o'z pozitsiyangizni isbotlash, boshqa tomonlarning fikrlarini o'rganish kerak.Shuni unutmangki, buvisining sevgisi o'ziga xosdir. Ta'limda asosiy rolni ota-onalar o'ynashsa-da, bobosi va buvisi tomonidan tarbiyalangan bolalar har tomonlama rivojlanib, mehr-muhabbatga va voyaga etishishga tayyor bo'ladilar.
__________________________
H.X.Jo'rayev ,,Oilada bobo buvini o'rni" 20
1.2 Qarindosh urug'larning farzand ruhiy tarbiyasiga bo'lgan ta'siri
Biror inson kishilar jamiyatidan ayrilib, o‘zicha yashay olmaydi. Inson zoti borki, boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabat o‘rnatishga, boshqalar bilan ahil, totuv yashashga majbur. Bu esa, kishilik jamiyatining ajralmas qonunidir. Insonni jamiyat bilan uzviy bog‘laydigan rishtalar juda ko‘p va turlichadir.Bularning ichida eng muhimi, eng kuchlisi qon va nasab qarindoshligidir. Yaqin qarindosh-urug‘lar o‘rtasidagi aloqa ham mana shu rishtalardan hisoblanadi. Inson bu rishtaga suyanadi, undan kuch va quvvat oladi. Hayot muammolarini yechishda unga tayanadi va shu narsa orqali inson hayoti tinch va osoyishta kechadi.Jamiyat saodati, qonuniy tartib va nizom mustahkamlanishida asosiy omil bo‘lgan qarindoshlik aloqalarining, ya’ni silai rahmning ahamiyati adolat, yaxshilik qilish va boshqa chiroyli amallar kabi muhimdir.Alloh taolo bu borada bunday marhamat etadi: “Albatta, Alloh adolatga, ezgu ishlarga va qarindoshga yaxshilik qilishga buyuradi hamda buzuqchilik, yovuz ishlar va zulmdan qaytaradi. Eslatma olursiz, deb U sizlarga doimo nasihat qilur”.Alloh taolo qarindoshchilik rishtalarini mahkam bog‘lashga chaqirar ekan, bunda qarindoshlarga va qarindosh qo‘shnilarga alohida e’tibor qaratishga buyuradi, hatto buni ibodat darajasiga ko‘taradi va ota-onaga yaxshilik qilish bilan tenglaydi:“Allohga ibodat qilingiz va Unga hech narsani sherik qilmangiz!
Ota-onalarga esa yaxshilik qilingiz! Shuningdek, qarindoshlar, yetimlar, miskinlar, qarindosh qo‘shniyu begona qo‘shni, yoningizdagi hamrohingiz, yo‘lovchi musofirga va qo‘l ostingizdagi qaramlarga ham yaxshilik qiling! Albatta, Alloh kibrli va maqtanchoq kishilarni sevmaydi”.Qarindoshlik aloqalarini mustahkamlash Islomda “silai rahm” deyiladi va dinimiz musulmonlarni doimiy ravishda silai rahmga buyurgan.Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom ham ummatlarini silai rahmga chaqirganlar va qarindoshlik aloqalarini uzganlarni oxiratda og‘ir azob-qiynoqlar kutayotgani haqida ogohlantirganlar.Rasululloh sollallohu alayhi vasallam marhamat qiladilar: “Silai rahm qilmagan, ya’ni qarindoshlaridan aloqani uzgan odam jannatga kirmaydi. Silai rahm doimiy bordi-keldi emas, balki uzoqlashib ketgan qarindosh holidan xabar olishdir”.Qarindoshchilik rishtalarini turli yo‘l va usullar bilan mustahkamlashga harakat qilish insonning rizqi va umriga baraka berishi haqida ham Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bashorat berib, bunday deganlar: “Kimni rizqi keng bo‘lishi va umri uzoq bo‘lishi xursand etsa, bas u silai rahm qilsin, ya’ni qarindoshlik rishtalarini mustahkamlasin”.Biron-bir kishi: “Men qarindoshlarimga silai rahm qilaman, lekin ular mendan uzilib ketadilar, qanchalik ularga yaxshilik qilsam, menga yomonlikni ravo ko‘radilar, ularga yaxshi muomalada bo‘lsam, buni aslo e’tiborga olmaydilar”, degan o‘yda silai rahmni uzib qo‘ymasin. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ba’zi sahobalar shunday shikoyat qilishgan vaqtda ularni yomonlikka yomonlik bilan javob berishdan qaytarganlar.“Qarindoshlariga oqibat qilmaydigan odam qarindosh emas, balki uzilib qolgan qarindoshlik aloqalarini tiklovchi odam qarindoshdir”.Shu bilan birga qarindoshlik rishtalarini uzish eng katta gunohlardan va yomon ishlardan bo‘lib, bemehrlik, toshbag‘irlik va hissiyotsizlik deb bilinadi. Bunday kimsadan biron bir yaxshilik kutilmaydi, undan rahm-shafqat umid qilinmaydi. Zero, odam o‘z yaqinlariga yaxshilik qilmasa, begonalardan butunlay chetda bo‘ladi. Uning qalbi o‘z tug‘ishganlariga nisbatan toshbag‘ir bo‘lsa, ulardan boshqalarga esa yanada qattiq va bemehr bo‘ladi. Islom ta’limoti bunday ishlardan qat’iy ogoh etadi. Chunki buning oqibati la’nat va gumrohlikdir.Alloh taolo aytadi: “Agar iymondan bosh tortsangiz, aniqki, sizlar yerda buzg‘unchilik qilarsizlar va qarindoshlaringiz bilan ham aloqalaringizni uzasiz, albatta. Unday kimsalarni Alloh la’natlagandir, bas, ularning quloqlarini kar, ko‘zlarini ko‘r qilib qo‘ygandir".Alloh taolo qarindoshlik aloqalarini mustahkamlashni O‘zi buyurgani, ammo shunga qaramay ayrimlar bu aloqalarni kesib, yer yuzida buzg‘unchilik qilishlarini qoralab, bunday deydi:“Bundaylar Alloh ahdini mahkam qilganidan keyin buzishadi, Alloh ulanishga buyurgan qarindoshlik rishtalarini kesishadi va yer yuzida buzg‘unchilik qilishadi, ana shular ziyonkorlardir”.Alloh taolo qarindoshlik aloqalarini ulashga buyurgani holda gumroh kimsalar xesh-aqrabolariga silai rahm qilmay, bu rishtalarni ham uzishadi. Oqibatda ular jannat yuzini ko‘rishmaydi.
XULOSA
Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada bo’lsagina, kutilgan natijalarga erishish mumkin. Oila tarbiyasida yutuqlarga erishish ota-onalarning pedagogik bilimlarga egaligi, Oila tarbiyasi bo’yicha tajribalar almashishi, ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga qizg’in jalb qilishga ham bog’liqdir. Har bir ota-ona oila tarbiyasida o’zlarining burch va masʼuliyatlarini chuqur anglashlari lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO'YXATI
1I.A.Karimov ,,Yuksak ma'naviyat yingilmas kuch'' Toshket 2008
2.Musurmonova .O ,,Oila ma'naviyati milliy g'urur" Toshkent 2002
3.Shayx Muhammad Sodiq ,,Baxtiyor oila "
4.Erkin Yusupov ,,Oila ma'nqviyat bulog'i" Toshkent 2003
Do'stlaringiz bilan baham: |