Reja: Kirish. Umumiy tushinchalar

Ekоlogik monitoring fanining mazmuni, maqsadi, vazifalari va tuzilishi

Reja:

1. Kirish. Umumiy tushinchalar.
2. Ekоlogik monitoring mazmuni.
3. Ekоlogik monitoring vazifalari va tizimlari.
4. Atrof tabiiy muxitning boshkarish tizimi.
1.Monitoring deb, ma`lum vakt oraligida, kandaydir parametirni
uzgarishini kup marotaba ulchab kuzatishga aytiladi.
Monitoring - bu ob`ektni xolatini va uzgarishini uzok, muddatli kuzatishlar, baxolashlar, nazorat va bashorat kilish tizimidir.
Atrof muxit monitoringi deb, berilgan dastur asosida, tabiy muxitni, tabiy resurslarni, usimik va xayvonot dun¸sini, tabiy va astrologik faoliyat ta`sirida vujudga kelgan xolatlarni aniklash imkonini beruvchi, bir maromdagi kuzatishlarni bajarishga aytiladi.
Ekologik monitoring deganda, inson va biologik ob`ektlarni yashash muxitining ekologik xolatini (mikroorganizmlar, usimliklar va b.) doimiy baxolashni ta`minlovchi, ekotizimlarni xolatini va bir butunligin baxolashni, xamda talabdagi ekologik shartlar bajarilma¸tgan bulsa, ularni uzgartirish zaruratini aniklab beruvchi atrof tabiy muxiti tashkil etilgan monitoringi tushuniladi.

Ekologik monitoringni tuzilishi kuyidagicha:

- atrof tabiiy muxitdagi (a.t.m) fizik, kim¸viy va biologik

jara¸nlarni borishini atmosfera xavosini, tuprokni,
suvlar va boshka ob`ektlarni ifloslanish darajasini, xamda
buning okibatida xayvonot va usimlik dun¸siga bulgan
ta`sirlarni kuzatish;
- axolini a.t.m tugrisidagi kunlik va tezkoraxborot ta`minlashni tashkil etishi;
- a.t.m xolatini bashorat kilishi va ogox bulishi;
Ekalogik monitoringi (EM) asosiy maksadi kuydagilar:
- inson yashash muxiti va ekotizimlarni xolatini va yaxlitligini belgilovchi kursatkichlarni uzgarishlarini va uning okibatlarini anikdash;
- ekalogik shartlarbajarmasi, bu kursatkichlarni muvokdashtirish yullarini aniklash;
- yuzaga kelgan noxish xolatlarni tuzatish choralarini aniklash;
Ekologik monitoring ekotizimlar xolatini nazorat kdlishga, diagnostika va xoxish xodisalarni oldini olishga muljalangan.
1-rasm. ATMning EM ma`lumotlari ¸rdamidagi boshkarish tizimi. EM tizimi kuyidagi cheraraxar darajada kuriladi: ob`ekt (sanoat va b.) shaxar, tuman, viloyat, ulka, respublika, mintaka, davlat, kontinent, er shari.
Ob`ekt darajasiga o'arab, EM boshkarish tizimi xam uzgaradi. Masalan global EM maxsus tashkilot BMTning YuNEP orkali, Evropa kontinentida Evropa Ittifoqi direksiyasi orkali, Uzbekistonda esa tabiatni muxofaza kilishi kumitasi tomonidan boshkdriladi.

Boskichlarni bajarishni ketma-ketligi:

o'zgartirishga zarurat bulmasa monitoring k;ismlarining qaytarilishi; bitta uzgartirish bilan monitoring kismlarining k,aytarilishi.

2-rasm. EM tashkil etish va utkazish sxemasi.
Ob`ektni darajasiga karab, bu ob`ektdagi axborotlarin jamlash xarakteri va mexanizmi xam uzgaradi, ya`ni ekologik xolatni axborot portreti xam uzgaradi.
Ekologik xolatning axborot portreti, ma`lum xududning ekologik xolatini uning joyidagi kartografiyasi asosida xarakterlovchi ma`lum kenglikdagi ma`lumotlarning grafik tarzdagi ifodalarining
3. EMning asosiy vazifalari quydagilar;
- antropologik ta`sirlarining manbalari va omillarning kuzatishi;
- tabiy muxit xrlatini va undagi astralogik ta`sir natijasida ruy
berayotgan jarayonlarni kuzatish;
- tabiy muxitni bor xrlatini kuzatish;
- tabiy muxitni antralogik ta`sir natijasida uzgarishini bashorat
kilish;
- iste`molchini tabiatini muxrfaza k,mlish fvoliyati va ekalogik
xavfsizligi uchun uz vaktida axborot bilan ta`minlash va echimlarni qabul.
1 va 2 rasimlarda EM o'tkazilgandagi ma`lumotlar yordamida a.t.m. boshkarish tizimi, xdmda EM ni tashkil etish sxemasi kursatilgan. EM tizimida kuydagi ishlar amalga oshiriladi:
- kuzatish ob`ektami ajratib (anikdab) olish;
- ajratib olingan ob`ektni tekshirish;
- kuzatish ob`ektini tekshirish;
- kuzatish ob`ektini axborot modelini tuzish;
- ulchamlarini rejalashtirish;
- kuzatish ob`ektini xolatini baxolash va uni axborot modeliga
kiritish;
- kuzatish ob`ektinixrlatini uzgarishini bashorat kilish;
- axborotni iste`molchiga kulay shaklda etkazish.
yigindisiga aytiladi. Umuman olganda axborot portreti - bu berilgan ob`ekt yoki xududning ekologik geoaxborot tizimidir. Axborot portretining ishlash effekti unda yigilgan tizimni xarakterlovchi ichki va tashki parametrining soniga boglik buladi.

4.Atrof muxitning monitoring tizimiga kuyidagilar kiradi:

- Davlat EM tizimi (DEMT);
Radiosion xavfsizlikni nazorat kiladigan Davlat tizimi (RXNDT);
- Uzini ekologik komponentlarining uz ichiga oluvchi
tarmoklardagi EM;
- Urmon fondi va suv ob`ekti Davlat EM.
- Agrokimyoviy kuzatishlar xizmati va kishlok; xujalik
erlarini ifloslanishi EM.
- Inson yashash muxiti va uning salomatligi sanitar-gigiena
M. Davlat tizimi.
- Geologik muxit Davlat M.
- Er kadayri Davlat tizimi.
- Favkulotda xodisa axborot-boshkaruv tizimi.
Bu tarmoqlar M lari atrof muxitning aloxida komponentlari xolatini kuzatish va baxolashga karatilgan. (tabiiy resurslar). Ular ma`lum dasturlarga asosan amalga oshiriladi.
EM butun biosferani kamrab oladi.Ya`ni er planetasidagi atmasferani, gidrosfera va mitosferani yukrri kismini uz ichiga oladi.


Adabiyotlar:
1.N.N.Krupenio.Ekalogigikiy monitoring. Ucheb.posobi.Izd."Mashrut", M.2005Y
2.Uzb.R.da atrof tabiy muxit muxofazasi va tabiy resurslardan foydalanishning xrlati tugrisida milliy ma`ruza.T.2006y.