Reja: Aluminiy va uning minerallari

Mavzu: Aluminiy
Reja:
1 . Aluminiy va uning minerallari.
2 . Olinishi.
3 . Xossalari.
4 . Aluminiy birkmalari.

Alyuminiy (Aluminium), A1 -Mendeleyev davriy sistemasining III guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 13, atom massasi 26,9815; Aluminiy lot. alumen (achchiqtosh) soʻzidan kelib chiqqan. Tabiatda bitta barqaror izotop holida (AGʻ 100%) uchraydi, bir necha sun’iy radio-aktiv izotoplari bor, ular orasida eng ahamiyatlisi A12’ (yarim yemirilish dav-ri 7,4-105 yil). Aluminiy yer poʻstining ogʻirlik jihatdan 8,8%ini tashkil etadi, ya’ni u kislorod va kremniydan keyin uchinchi, metallar ichida esa birinchi oʻrinda turadi. Metall holidagi Aluminiyni birinchi marta 1825-yil Hans Christian Ørsted topgan. Aluminiy tabiatda sof holda uchramaydi, uning eng koʻp uchraydigan birikmalari: alyumosilikatlar (mas, tuproqning asosiy qismi boʻlgan alyumosilikat, kaolin, andaluzit, alunit minerali), korund (alyuminiy oksid) va boksit. Oʻzbekistonda shulardan kaolin (Toshkent viloyati) va boksit (Navoiy va Fargʻona viloyatlari) topilgan. Aluminiy giltuproq (A12O,)ni kriolit (Na3AlF6) bilan suyuqlantirib, elektroliz qilish yoʻli bilan olinadi.
Barqaror izotopining massa soni 27 (u tabiiy aluminiyning 100% ni tashkil etadi). Elektron konfiguratsiyasi KL3 3 .
Aluminiy tabiatda tarqalganligi jihatdan barcha metallar orasida birinchi, umumiy elementlar orasida uchinchi o’rinni egallaydi. Aluminiy tabiatda faqat birikmalar holida uchraydi. Uning 250 dan ortiq minerallari ma’lum; ularning 100 dan ortig’i aluminiyli silikatlardir. Aluminiyning muhim minerallari: dala shpati(ortoklaz) K[AlS ], natriyli dala shpati(al’bit) Na(AlSi ). Aluminiyning texnikada ahamiyatga ega bo’lgan minerallari: boksid A ; kriolit (hozirgi vaqtda kriolit sun’iy usulda olinadi). Bulardan tashqari, yana kaolinit ko’rinishida uchraydi.
Aluminiy tabiatda alumosiliktlardan tashqari boshqa minerallar- alunit [KAl( , kriolit ( , shpinel [ , oksidi va uning gidrati a-korund va boksid) holida uchraydi. Ulardan tashqari , erkin holda ma’lum bo’lmagan metaaluminiy kislota ( )ning Mg va Zn ionlari bilan hosil qilgan tutgan birikmalari -shpinellar kub panjara hosil qiladilar, ulardan kislorod atomlari tetraedr va oktaedr bo’shliqlar hosil qiladi. Tetraedr bo’shliqlarda oksidlanish darajasi +2 bo’lgan metall ionlari(masalan, magniy shpinelida magniy , rux shpinelida rux ionlari) oktaedrik bo’shliqlarda esa aluminiy atomlari joylashadi.