Reja 1 Litosfera to’g’risida umumiy tushuncha 2

Litosfera plitalari va
uning harakati
Qurolov Abrorbek
Reja
1

• Litosfera to’g’risida umumiy tushuncha

2

• Litosferaning tarkibiy qismi

3

• Endogen va Ekzogen morfolgenetik jarayonlar

4

• Materik yer po’stining asosiy tuzilishi

Litosfera haqida umumiy tushuncha
Litosfera yunoncha “qattiq tosh” degan ma’noni anglatadi. U o’z ichiga yer po’stini va yuqori mantiyani astenosferagacha bo’lgan qismni, taxminan 250-300km chuqurlikgacha davom etadi.
Litosfera uzoq davom etgan geologik jarayonlar ta’sirida vujudga kelgan magmatic, cho’kindi, metamorfik jinslarning yig’indisidan tashkil topgan.
Litosferaning tarkibiy tuzilishi
Materik
Okean
Oraliq
Yer po’sti tuzilishiga ko’ra 3 turga bo’linadi
Materik yer po’sti asosan quruqlikda tarqalgan va uchta qismdan iborat:

• Cho’kindi qatlam qalinligi 10kmdan iborat
• Grantli qatlam qalinligi 10-15 kmdan iborat
• Bazalt qatlam qalinligi 15-35 kmdan iborat

Materik yer po’stining o’rtacha qalinligi 15-35 km, tog’li o’lkalarda esa 70-80 kmni tashkil etadi.

Endogen va Ekzogen morfogenetik jarayonlar
Xozirgi davrda Shimoliy Amerika plitasi Yevraosiyo plitasiga nisbatan asta-sekin g’arbga siljimoqda. Ushbu ikkita litosfera plitalari orasiudagi chegara bo’lib Atlantika okeanidagi o’rtaokean tizmasi sanaladi. Yangi ocean po’sti o’rtaokean tizmasi zonasida deyarli uzluksiz xosil bo’lmoqda. O’rta okean tizmasi Atlantika okeanida Islandiyani qirqib o’tadi. Islandiyaning g’arbiy qismi shimoliy Amerika plitasiga, sharqiy qismi esa Yevraosiyo plitasiga kiradi. Bu plitalar bir-biridan uzoqlashayotganligi uchun Islandiyaning o’lchami yiliga 2 smga oshyapti.
Litosfera plitalari tektonikasi-litosferaning harakati haqidagi zamonaviy geologik nazariyaga muvofiq yer po’sti nisbatan yaxlit bloklardan litosfera plityalaridan tuzilgan va ular bir-biriga nisbatan doimiy harakatda bo’ladi.
Litosfera plitalari harakatining oqibatlari
Agar kelajakda ham Afrika va Somali plitalari qarama-qarshi tomonga xarakatlarini davom etirsa ularning orasida yangi ocean vujudga keladi.
Plitalar tektonikasining rekonstrusiya qilish uchunn paleomagnit tadqiqotlarninmg natijalari kata axamiyatga ega. Ba’zi minerallar o’zida xosil qilish vaqtidagi magnit maydonining mo’ljali to’g’risida malumotlarga ega bo’ladi. Ushbu minerallarning magnitlanganligini o’rganib, ular qaysi kengliklarda xosil bo’lganini aniqlash mumkin.
Yer yuzasininng 90% dan ortiqrog’ini 8 ta ulkan litosfera plitalari tashkil etadi.
1.

• Hindiston plitasi

2.

• Tinch okeani plitasi

3.

• Shimoliy Amerika plitasi

4.

• Janubiy Amerika plitasi

Avstraliya plitasi
Antarktida plitasi
Afrika plitasi
Yevrosiyo plitasi