Qaraqalpaq tilinde affiksoidlar

Qaraqalpaq tilinde affiksoidlar.
Qaraqalpaq tilinde basqa tillerden, atap aytqanda, arab-parsi tillerinen, orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden ózlestirilgen sózler kóp.
Máselen, televidenie, mıyman, oramal, respublika, nákás hám t. b. Olardı qaraqalpaq tilinde morfemalarǵa bóliwge bolmaydı, bıraq, olar óz tap erkin tillerinde morfemalarǵa ajıratıladı. Biy, na, ná prefiksleri qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerine jalǵana almaydı. Sonlıqtan olardı qaraqalpaq tiliniń prefiksleri sıpatında qaray almaymiz. Olar tek bir topar sózler menen kirgen: biyaqıl, namaqul, biyádep, námárt, t. b. sıyaqlı sózlerde jumsaladı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde jaǵımlı, barǵist, aldm, jıldam, hám t. b. túbirler de bar. Olardıń eki morfemadan turatuǵını anıq sezilip turadı, biraq olardı házirgi qaraqalpaq tilinde morfemalarǵa bóliwge bolmaydı. Bunday túbirlerdegi morfemalar bir-birine sińisip ketken.
Afflks morfemalar.
Afftks morfemalar túbir morfemalardan bir qatar ózgesheliklerge iye. Birinshiden, túbir morfemalar leksikalıq - semantikalıq máni bildiredi, al affiks morfemalar tek grammatikalıq mánige iye boladı. Máselen, oqıwshı degen sózdi alıp qarayıq. Bul sóz ol esh morfemadan ibarat: oqı-w-shı. Birinshi morfema (oqı) túbir morfema. Ol tilimizde háreket mánisin payda etedi. Bul onıń materiallıq mánisi bolıp tabıladı. O1 eginwi (w) hám úshinshi (shi) morfemalar materialhq mánige iye bolmaydi. Alar tek sóz qunhsinda kelip túb ir morfemaǵa h a 'r qiyh grammatikalıq m án iler qosadi.
Eginshiden, affiks morfemalardiń túbir morfemalardan ózgesheligi — alardiń qollamliw múmkinshiliginde. Túbir morfemalar bólek tunp ta, sóz qurtlisinda affiks morfemalar menen qosilip ta qollamla aladi. affiks morfemalar jeke halda qollamlmaydi, tek sóz qunhsinda túbir morfemalar menen qollamladi. Usilardan juwmaq júdá kóprip, affiks morfema degende jeke tunp qollamla almaytuǵin, leksikaliq mánige iye emes, túbir morfemalarǵa qosilip oniń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri meneitbaylamsh shókkishn hár qiyh mánilerdi bildiriwge xizmet etetuǵm morfeijalardi túsinemiz.
Affms morfemalar til biliminde affiksler dep te ataladı. Alar mánisi menen xizmeti jaǵinan hár qiyli bolip keledi. Ayrım affiksler túbir morfemalarǵa jalǵanip, alardiń leksikaliq mánisin ózgertedi. Máselen, aqil-h, bil-gish, siz-ǵish, qaraqalpaq-sha, balıq-shi sózlerindegi -li,-gish,-ǵish,-sha,-shi affiksleri jańa sóz jasaw xizmetin atqarip tur. A1 kel- gen qızıl -iraq, bar-ǵay, búk-le siyaqli sózierdegi -gen,-iraq,-ǵay,- le affiksleri forma jasaw, kitab-im, keldi-k, kitap-tiń siyaqh sózlerdegi -lm,-k,-tiń affiksleri sóz ózgertiw xizmetin atqarip tur.
Qaraqalpaq tilindegi affiks m orfem alardi so 'z jasawshi affiks morfeitelar, forma jasawshi affiks morfemalar hám sóz ózgertiwshi affiks morfeisalar dep ol 'sh taparǵa bólip ol 'yreniw teoriyahq jaqtan de, ámeliy jaqtan de duns baladı. Sebebi, affiks morfemalardiń úsh túri arasinda mánilik jaqtan de, xizmeti jaghnan de ayırmashiliqlar bar. Sanda biz affiks morfemalardiń túrierin duns h ám hár tárepleme tereń úyre-niwge múmkinshilik alamiz.
Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalar sózlerdiń qurılisindaǵi mina qaray suffiks, postfiks, prefiks (yamasa pristavka), jalǵaw siyaqli túrlerge bolınedi. Suffiks degenimiz túbir morfemaǵa tikkeley jalǵanǵan sóz jasawshi affiksler. Máselen, balıqshi, aqilh, qaraqalpaqsha, birle siyaqh sózlerde -shi,-h,-sha,-le morfemalan suffiks xizmetin atqanp tur. Postfiks degenimiz sóz ózgertiwshi affikslerden soń jalǵanǵan sóz jasawshi affiksler bolip esaplanadi. Máselen, úydegi, qaladaǵ ı, qaharmanlarsha sózlerindegi -gi,-ǵi,-sha affiksleri túbir morfemalarǵa sóz o 'zgertiwshi affikslerden keyin jalǵamp tur. Biraq qaraqalpaq tilinde postfikslerdiń sam sheklengen. Tek -ǵi/-gi,-qi/-ki,-sha/-she affiksleri postfiks xizmetinde jumsala aladi.
Qazaq ilimpazi A. Junisbekov affiks morfemalarǵa aynqsha itibar berip, «buwinnan kisi morfema bolmaydi» degen pikirdi ortaǵa qoydi.
Eger oniń pikirin basshiliqqa alsaq, qaraqalpaq tilindegi affiks morfema -lardiń dawissiz fonemadan ibarat variantlarin morfema dep sanawǵa bolmaydi. Máselen,-lm,-im,-m tartim affiksleriniń variantlan bolsa, solardan m variantı aldmda dawish kelgende ǵana (um. úm, em, t. b.) affiks morfema dep qaralmawi kerek. Solay etip, affiks morfemalardm' tek dawissizdan turatuǵin variantı bolmaydi. Bul kózqarastan qamsaq, biz házir ayinm sózlerdi morfemaǵa qáte ajiratip júigen balamız. Máselen, elek, gúrek sózlerin ele-k, gúre-k hám inim, jilawiq sózlerin ini-m, jila-wiq dep ajiratamiz. Usinnan affiks morfemalardiń dawissizdan ibarat variantı payda baladı. Biraq, tuTkiy tillerde, sanıń ishmde qara -qalpaq tiiinde dawish fonemalar qabatlasip Katar jumsalmaytughnin hám dawisli fonemalar Katara qabatlasip kelgen jaǵdayda de alardm' aldmǵismiń túsip qalıwin esapqa alsaq, másele anıq baladı.
Sanda ele+ek = el, xalıq (e) ek, gúre+ek = gúr (e) ek, ini+im = ın (i) im, jila+awiq = jil (a) awiq bohp morfemalarǵa ajiraladi.
Katar kelgen dawisli fonemalardm' aldinǵisi yamasa sońǵsi túsip qalatugımın tap 'mendegi til faktleri tastiyqlaydi: je ti + ew = jetew, altaw + aw = altaw, qara + ózek = qarózek keledi + eken = keledeken hám t. b.
Sózlerdiń qunlisinda birde affiks, birde m ánili sóz sipatmda jumsalatugın elementler de baladı. Máselen, Berdaqtamw, ruxsatnama, sińtxor, Sánemjan, Barliqbay hám t. b. sózlerdiń qurılısındaġı tamw, nama, qor, jan, bay boTekler affiks xizmetinde jumsahp tur. Alar óz aldina jıra mánili sózler retinde de jumsala aladi. Bunday birde affiks, birde mánili sóz sipatinda jumsalatuǵm til elementleri affiksoidlar dep ataladı.
Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardiń túbir morfemalarǵa jalǵamıp keliwiniń ózine tán mzamliliǵi bar. Birinshi gezekte túbir morfemaǵa sóz jasawshi morfemalar jalǵanadi. Eger alar ekew yamasa onnan de kóp bolsa izbe-ız jalǵana beredi. Sóz jasawshi morfemalardan soń forma jasawshi morfemalar jalǵanadi. Onnan keyin sóz ózgertiwshi morfemalar jalǵanadi. Eger sóz ózgertiwshi morfemalar hár qiyh bolsa, dáslep kópshiligilik, onnan keyin qızǵa beriletuǵın dúńyalıq affiksleri jalǵanadi. Máselen, balıqshilanmizdansiz, pillekeshlerimiz, qaraqalpaqstanlilardanbiz hám t. b.
Biraq ayinm tuwisqanhqti bildiriwshi sózlerge kómekshi morfemalardıń jalǵaniwinda kórseti! gen mzamlihq buzihwi múmkin: apamlarda, ol 'kemlerden hám t. b. Bul tildiń tariyxiy rawajlamwi bansinda qáliplesken nizamhhq bolıp tabiladi.