Qabıllaǵan: Najimova Aysara Tema: Sóz shaqabın úyretiwge tiyisli ádebiyatlar dizimin dúziw

Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik

Pedagogikalıq Institutı

Baslawshıw tálim fakulteti

Baslawish tálim hám sport tárbiyaliq isi

tálim baǵdarı

3- b kurs talabası Ábdinayimova Dilfuzanıń

Ana tilin oqıtıw metodikasi páninen

Óz betinshe jumısı

Qabıllaǵan: Najimova Aysara

Tema: Sóz shaqabın úyretiwge tiyisli ádebiyatlar

dizimin dúziw

Reje:

1) Kirisiw
2) Tiykarǵi bólim

a) Atlıq sóz shaqabın úyretiwde qollanılatuǵın usıllar

hám ádebiyatlar.

b) Kelbetlik, sanlıq sóz shaqabin úyretiwde

qollanılatuǵın usıllar hám ádebiyatlar.

s) Feyil sóz shaqabın úyretiwde

qollanılatuǵın usıllar hám ádebiyatlar.

d) Ráwish, almasıq sóz shaqabın úyretiwde

qollanılatuǵın usıllar hám ádebiyaylar

3) Juwmaqlaw

4 ) Paydalanǵan ádebiyatlar

Baslawish klaslarda atliqti oqitiwǵa jeterli dárejede saat ajiratiladi. Sebebi, atliq basqa sóz shaqaplarina qaraǵanda leksikaliq mánisi jaǵinan da, hár qiyli grammatikaliq belgisi jaǵinan da keń, qospali kategoriyalarǵa iye.

Bul basqa sóz shaqaplari menen baylanisli hám izbe-izli túrde, jeńilden awirǵa qaray degen tiykarǵi printsipte oqitiladi.

Baslawish klaslarda atliqti oqitiwdiń tiykarǵi waziypasi: 1) atliq boyinsha oqiwshilardiń leksika-grammatikaliq túsinigin qáliplestiriw, 2) menshikli hám ǵalabaliq atliqlardi mánisine qaray bir-birinen ayira biliw, 3) menshikli atliqlardi qollanǵanda bas háripti paydalana biliw, 4) atliqlardi birlik, kóplik sanda qollana biliw, 5) atliqlardiń keynine tartim, seplik, betlik jalǵawlariniń qosilip jaziliwina kónliktiriwin qáliplestiriw, olardi bir-birinen ayira biliwge úyretiw, 6) atliqlar menen oqiwshilardiń sóz bayliǵin rawajlandirip otiriw, 7) analiz, salistiriw, gruppalaw hám juwmaqqa kele aliw jumislarin isley biliw kónlikpelerin qáliplestiriw.

Atliq sóz shaqaplariniń ishinde leksikaliq mánisi jaǵinan hár qiyli, grammatikaliq belgisi jaǵinan qospali kategoriyaǵa jatadi. Sebebi, leksikaliq mánisi tiykarinan zatliq mánige baylanisli bolip, júdá hár qiyli. Máselen, kitap, dápter usaǵan aniq zatlar, qurt-qumirisqaday janli jánlikler, samal, boranday tábiyat qubilislari t.b. kózge kórinetuǵin, kórinbey sezim arqali túsiniletuǵin túsiniklerdiń bárine zat dep túsinemiz. Bulardiń hár qaysisina tiyisli atama bar.

Al atliqtiń grammatikaliq belgisi bolsa, atliq birlik, kóplik sanda, tartim, betlew, seplik jalǵawlari menen túrlenedi. O`zine tán bolǵan suffikslerine iye, gáp ishinde baslawish, qollaniliwina qaray aniqlawish, toliqlawish, pisiqlawish, geyde bayanlawish bolip keledi.

Sonliqtan da, atliqtiń leksikaliq hám grammatikaliq belgileri jaǵinan qospali, qiyin dep qaralip, baslawish klaslarda bulardiń tiykarǵi belgilerin ápiwayilastirip, ámeliy jumislardiń barisinda úyretilip bariladi.

Birinshi klassta muǵallimniń aldindaǵi tiykarǵi waziypa - oqiwshilarǵa sózlerge kim, ne degen sorawdi duris qoya biliwge úyretiw. Suwretlerge qarap olardiń atlarin - Bul kim, Bul ne degen sorawlarǵa juwap bere biliw.

Bul dáwirde minaday ámeliy jumislar ústinde islese boladi:

1. Tómende berilgen sózlerden atliq sózlerdi terip jaziń hám sorawlarin qoyip shiǵiń.

2. O`zleriń baqshada ósetuǵin, baǵda ósetuǵin, úy quslarin, haywanlardi t.b. bólip dizip jaziń.

3. Berilgen gáp ishindegi kóp noqat qoyilǵan orinlarǵa tiyisli atliqlardi qoyip kóshirip, sorawlarin qoyiń.

4. Berilgen menshikli atliqlardi bólip jaziń.

Muǵallim bunday misallardi hám bunnan basqa da misallar berip atliq, atliqtiń seplew jalǵawlari menen tanistiriwda hám ol boyinsha alǵan bilimlerin ámeliy jumis islew dáwirinde, izbe-izlikke saliw barisinda qollanilatuǵin kesteden paydalanip otiriwina boladi.

Bunday bir neshe shiniǵiw jumislari arqali atliq tuwrali bilgenlerin izbe-izlikke salip hám burinǵi bilimlerin bekkemlep, keyin atliqtiń betleniwi, tartimlaniwi, sepleniwi kategoriyalari boyinsha jumis islenedi.

3. Atlıqlardıń betleniwi menen o`zgeriwin úyreniw. Atliqtiń betleniwi oqiwshilardiń sóylew tilinde kóp qollanilatuǵin kategoriya. Mánilik jaqtan da, formasi boyinsha da oqiwshilar ushin qiyinshiliq tuwdirmaydi. Bul jerde oqiwshilar termin ústinde qiynaladi. Sonliqtan bir qansha ámeliy jumis islewdiń barisinda tartim-zattiń kimge tiyisli ekenligin kórsetetuǵin formaniń atamasi ekenligin, al birinshi bet-birinshi táreptegi adam, ekinshi bet-ekinshi táreptegi adam, úshinshi bet-úshinshi táreptegi adam ekenligin oqiwshilardi qatnastiriw arqali kórgizbeli túrde misallar boyinsha túsindiriw menen birge kesteni qosip, tartimniń qosimtalari menen tanistiriwǵa boladi.

Bunday tartim kategoriyasi menen oqiwshilardiń birinshi ret ushirasiwi bir qansha qiyin bolǵani menen, balalar buni mánisi hám formasi arqali tez úyrenip aliwina múmkinshilik bar. Atliqtiń kategoriyalari oqiwshilarǵa bir-biri menen baylanisli túrde alip barilǵan jaǵdayda ǵana tez meńgeriwine jaǵday tuwiladi.

Bet	Birlik		Kóplik
	Daraliq	Sheriklik		Daraliq	Sheriklik
I	-m, -im, -im	-miz, -miz -imiz, -imiz		-lar -im -ler -im	-lar -imiz -ler -imiz
II	-ń, -iń, -iń	-ńiz, -ńiz -ińiz, -ińiz		-lar -iń -ler -iń	-lar -ińiz -ler -ińiz
III	-si, -si	-i -i		-lar -i -ler -i	-lar -i -ler –i

Bunnan keyin: 1) atliqlarǵa tartim jalǵawlarin qosiw, 2) gáp ishinde atliqlardi tawip, ondaǵi tartim qosimtalarin ayirip, qosip úyreniw, 3) tartimniń birlik, kóplik, sheriklik túrlerin bir-birinen ayira biliw, 4) gáp ishinde tartimli atliqlardiń mánilik ózgesheligin túsiniw, 5) atliq sózlerdi berip, oǵan tiyisli tartim qosimtasin qosip qollana biliw, 6) ayirim atliq sózlerge tartim qosimtasiniń qosiliwi arqali «q» sesiniń «ǵ» sesine (p-b, k-g) ózgeriwindegi zańliliqlardi misallar ústinde kóriw arqali qollanip, oniń ne ushin solay ekenligin dálilley biliwge kónliktiriw, 7) tartim kategoriyasin sóylew barisinda qollana biliw usaǵan shiniǵiw jumislari ústinde islese oqiwshilardiń kónligiwi tez qáliplesedi.

4. Atlıqtıń sepleniwi menen túrleniwin úyretiw. Bul ushin dáslep oqiwshilar menen bir neshe shiniǵiw jumislari islenip, seplik jalǵawlari menen túrleniwindegi ózgerislerdi baqlawdan baslaw kerek. Muǵallim tayarlanip qoyilǵan keste arqali seplik hám oniń atamalari, sorawlari menen tanistiradi. Bul jerde oqiwshilarǵa sepliktiń sorawlarin feyil sózler menen yamasa atliq penen qatar qoyip tanistiriw, oqiwshilardi sózlerge soraw qoyiw, oǵan juwap taba biliwge tez úyretedi. Baslawish klastaǵi tiykarǵi waziypa sózlerdiń ózgeriwine baylanisli olardiń mánisiniń ózgeriwi hám sorawiniń ózgeriwi, túbirge qosimtaniń qosiliw normalarin duris meńgeriw, sol arqali tiliniń rawajlaniwi, oy-órisiniń ósiwine erisiw bolip esaplanadi. Álbette, baslawish klass balalari ushin seplik jalǵawlarin meńgerip aliw qiyin. Sonliqtan muǵallim hár bir seplikke toqtaǵanda: 1) mánisine, 2) sol seplewdegi atliqtiń sorawina, 3) gáp ishindegi atqaratuǵin xizmetine toqtaw arqali úyretiwdi názerde tutiw kerek.

Bul ushin birinshi basqishta, oqiwshilardi sepliktiń ne ekenligi menen ámeliy jumis ústinde tanistiriliwi, ekinshi basqishta, sepliktiń atamalari, sorawlari menen atma-at tanistiriliwi, úshinshi basqishta bul boyinsha hár qiyli ámeliy jumislar islenip kóriliwi, misallardi balalar atliqti hár qiyli seplik túrinde keltirip, olardiń sorawlarin qoydirip úáretiliwi, tórtinshi basqishta, hár bir seplik jalǵawlari menen menen birim-birim tanisip, ol ústinde jumis islep úyreniw, besinshi basqishta, seplik jalǵawlariniń jaziliw normalarin úyretiw, altinshi basqishta, tákirarlaw arqali oqiwshilardiń alǵan bilimin, kónligiwin izbe-izlikke saliw usaǵan basqishlar boyinsha úyretiw talap etiledi. Ásirese, oqiwshilardiń ámeliy jaqtan qollanip úyreniwine, oqiwina kóbirek itibar berip bariw kerek.

Baslawısh klaslarda kelbetlik penen sawat ashıw dáwirinen baslap-aq tanısadı. Biraq bul dáwirde kelbetlikler oqıwshılardıń tilin ósiriw retinde paydalanıladı. Bul boyınsha dáslepki jumıs 1-klasta islenip, oqıwshılar zattıń túr-túsin bildiretuǵın sózlerge sorawlar qoyıp úyrenedi. (Qanday, qaysı) Bul boyınsha ápiwayı mısallar ústinde isleydi. Kelbetlik atlıqtan keyingi eń bir kóp gezlesetuǵın sóz shaqabı. Sebebi, kelbetlik tikkeley atlıqqa baylanıslı. Sonlıqtan oqıwshılarǵa ápiwayı zatlardıń ózin yamasa súwretin kórsetip, olardıń belgileri ústinde jumıs islewden baslanadı. Máselen, oqıwshılarǵa toptı kórsetip, qanday top-degen soraw taslanadı. Oqıwshılar oǵan qarap turıp onıń belgisin - qızıl, domalaq, kishkene, ǵarbızdıń súwretin kórsetip, qanday ǵarbız - domalaq, kók, mazalı, úlken. Bunday etip, zatlardıń túrine, kólemine, dámine, sapasına baylanıslı sózler ústinde, hár qıylı mısallar ústinde islesedi. Bunnan keyin ǵana birinshi klass balalarına qısqa zattıń túr túsin bildiretuǵın sózler qanday degen sorawǵa juwap beredi degen juwmaq beriledi. Bunı mısallar menen dálilleydi.

2-klasta kelbetlik boyınsha bir qansha tolıǵıraq maǵlıwmat aladı. Sonlıqtan, kelbetlik boyınsha beriletuǵın maǵlıwmatlar úsh basqısh boyınsha úyretiliwi tiyis` birinshi basqıshta, kelbetlik bolıp turǵan sózler boyınsha qadaǵalaw, sózlerdiń leksikalıq mánisi, sorawları ústinde jumıs islew. Zattıń belgisi hár qıylı boladı. Sonlıqtan, dáslep oqıwshılarǵa tanıs bolǵan zatlar hám onıń belgisin bildiretuǵın sózler menen islesiw. Bul dáwirde kóbinese, atlıqqa baylanıstırıp úyreniw, gáp quraw, gáp ishinde sorawına qaray otırıp tiyisli sózlerdi tawıp qoyıw, súwret, zatlardıń ózine qaray otırıp tekstler dúziw, onda kelbetlik sózlerdi qollana biliw t.b. boyınsha jumıslar islew oqıwshılardıń qadaǵalawshılıǵın, sóz mánisin tolıq túsine biliwshiligin, olardı ornında qollana biliwshiligin oy-órisin, sóylewin rawajlandırıw usaǵan oqıw barısındaǵı baslı máselelerdi sheship barıwǵa jaǵdaylar payda etedi.

Kelbetlik boyınsha jumıs islewdiń ekinshi basqıshında -kelbetlik boyınsha alǵan bilimin qeliplestiriw, olardı tiyisli orınlarında sóylew, jazba tilinde qollana biliw, kelbetliklerdi durıs oqıp, jazıp úyreniw máselelerin sheshiw ústinde jumıs islenedi.

Oqıwshılardı kelbetlik boyınsha túsinigin qáliplestiriwde sózlerdi klassifikatsiya jasap úyretiw jaqsı nátiyje beredi. Máselen,

1. Zattıń túr-túsin bildiretuǵın sózler-aq, qara, qızıl

2. Zattıń dámin bildiretuǵın sózler-mazalı, ashshı, shiyrin

3. Zattıń iyisin bildiretuǵın sózler-sasıq, iyisli

4. Zattıń kólemin bildiretuǵın sózler-dóńgelek, úlken, ushqırlı

5. Zattıń salmaǵın bildiretuǵın sózler-awır, jeńil, zildey

6. Zattıń sapasın bildiretuǵın sózler-jańa, góne, taza

7. Bir nárseniń neden islengenin bildiretuǵın sózler-aǵash jay,

temir qapı, altın saat t.b

Bunnan basqada mısallar islewdiń nátiyjesinde oqıwshılar kelbetlik boyınsha bir juwmaqqa kelip, kelbetlik bolatuǵın sózler zattıń qanday bolmasın bir belgisin bildiredi, olar qanday degen sorawǵa juwap beredi, barlıq waqıtta atlıq penen baylanıslı boladı, degen oy juwmaǵına keledi.

Kelbetlik boyınsha jumıs islewdiń úshinshi basqıshında bunnan burınǵı basqıshlarda islengen jumıslar dawam etilip, solardıń tiykarında kelbetliktiń sóz shaqabınıń biri ekenligi tuwralı túsinigin qáliplestirip barıw, kelbetlik sózlerdiń leksikalıq mánisi, onıń atlıq penen baylanısı, ayrım grammatikalıq túrleri basqa sóz shaqaplarınan geypara ózgeshelikleri, kelbetliklerdi sóylew, jazba tillerinde qollana biliw, bul boyınsha hár qıylı bekkemlew jumısları islenedi.

Baslawısh klaslarda atlıqtı oqıtıw qanday áhmiyetke iye bolsa, kelbetlik te sonday áhmiyetke iye. Biraq soǵan qaramay kelbetlik boyınsha programmalıq materiallar júdá az kólemde usınılǵan. Álbette, bunnan kelbetlik boyınsha bar materialdıń barlıǵın oqıtıw kerek degen túsinik kelip shıqpawı tiyis. Kelbetlik sózler oqıwshılardıń tilinde kóplep qollanıladı.

Kelbetlik boyınsha oqıwshılardan 1-2-klaslarda úyrengenlerin izbe-izlikke salıw ushın tákirarlaw sabaqlarınıń áhmiyeti ullı. Oqıwshılar bul dáwirde baǵdarlamaǵa sáykes kelbetlik degen ne, sózdiń mánisi neni bildiredi, qanday sorawlarǵa juwap beredi, qaysı sóz shaqabı menen baylanıslı qollanıladı, qosımtaları bar ma, kelbetliklerdiń jazılıw normaların bileseń be t.b. sorawlar ústinde jumıs islew usınıladı. Tákirarlaw dáwirinde tallaw jumısına ayrıqsha itibar berip barıw kerek. Onı mınaday etiptalap etse boladı. 1….bul kelbetlik. 2. Gapte …. atlıq penen baylanıslı,onın` túr, túsinbildiredi. 3….máni an`ǵartadı. 4….sorawǵa juwap beredi. Dáslepki túbiri…..eger jazılıwında belgili bir qaǵıydaǵa sáykes bolsa onı da dálillew kerek.

Geypara orınlarda sinonimin, antonimin ayttırıwǵa da boladı. Sonıń menen birge kelbetliktiń mánisi, atqaratuǵın xızmeti jaqlarınan atlıqtan qanday ózgeshelikleri bar ekenligin biliwi shárt. Bul keleshektegi sóz shaqaplarınıń bir-birinen qanday parqı barlıǵın úyrenip barıwına sebepshi boladı.

Oqıtıwshı oqıwshılardıń tájiriybesiniń azlıǵın esapqa ala otırıp ápiwayı jumıs islewden baslaw kerek. Balalardıń turmısına baylanıslı zattıń sanın bildiretuǵın sózler ústinde gúrrińlesiwden baslaw orınlı. Bul gúrriń dáslep oqıwshılardıń zattıń atın úyrengen bilimi, zattıń túr-túsi boyınsha úyrengenleriniń tiykarında baslanıwı tiyis. Durıs, balalar sandı biledi, biraq onıń mánisi, qollanıwı, qaysı sóz benen baylanısı, kelbetlik penen usas ekenligin ele ayıra almaydı. Sonlıqtan, sanlıqtı úyreniw atlıq, kelbetlik penen baylanıslı analiz, sintez, salıstırıw, juwmaq jolları menen úyretiw metodikalıq jaqtan talapqa juwap beredi.

Baslawısh klass balaları sanlıqtıń mánilik, ayırım morfologiyalıq belgisi, durıs jazılıwı, durıs oqılıwı, óz turmısında qollana biliwi usaǵan wazıypalardı óz aldına maqset etip qoyıwı kerek.

Oqıwshılardıń turmısına baylanıslı bolǵan maǵlıwmatlardan baslaw talapqa juwap beredi. Balalar qıylanbay orınlaydı. Mısalı - Azat, partańda neshe bala otırsız? Klasta qansha bala bar? Úyińde neshe adam turadı? Neshinshi klasta oqıysız? Ajaǵań ya ajapań neshinshi klasta oqıydı? Qaysı kóshede turasań? Neshinshi jayda turasań? hán t.b. Sonday-aq zatlardı, súwretlerdi kórsetip olardıń sanı boyınsha sóylesiw múmkin. Onnan keyin mánisin analiz etiw, qaysı sózdiń sanın bildirip turǵanlıǵı hám t.b. boyınsha sóylesiw menen bul sózlerdi taqtaǵa jazıp, bulardı zattıń sanın bildiretuǵınına juwmaq beriwge boladı.

Bunnan keyin II klastıń sabaqlıǵında berilgen mısallardıń ishinen alǵa qoyılǵan sabaqtıń maqsetine baylanıslı jumıs isley beriwge boladı.

Tilimizdegi tiykarǵı sanlar bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız (onlıqlar) on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, jetpis, seksen, toqsan, júz, mıń (júzlikler) usaǵan jigiema túbirden turıp, cifr hám sóz túrinde ushırasadı. Basqa qospa sanlardı qollanıw ushın sanlar, yamasa túbirdi qosıp aytıwǵa tuwra keledi. III klass oqıwshıları sannıń usı sırların úyreniw boyınsha jumıs alıp barıwı kerek, sonıń menen birge oqıwshılardıń bul dáwirde bir qansha ámeliy jaqtan kónlikpesi de payda boladı. Sonlıqtan, sanlıqtı úyreniwdiń maqsetin aytıw menen, tekst ishinde sanlardıń qollanılıwına qadaǵalaw jasaw barısınan sabaqtı baqlasa boladı. Analiz etiw dáwirinde dáslep atlıqlardı tabıwdan baslap, onıń sorawın anıqlaǵannan keyin, atlıqqa baylanıstırıp onıń sanın bildiretuǵın sózlerdi ańsat taptırıwǵa boladı. Onnan keyin onıń mánisi, sorawları, qalay qollanılıp turǵanı, túbiri boyınsha analiz gúrrińin ótkeriwge boladı. Bunday analizdiń barısında kelbetlik penen salıstırıp qarawǵa da boladı. Sebebi, kelbetlik penen atlıq arasında jaqınlıq ta, ayırmashılıq ta (kelbetlik zattıń belgisin bildirse, sanlıq zattıń sanın bildiredi) bar yamasa kelbetlik penen atlıq berilip, kelbetliktiń ornına sanlıqtı qoyıp tekserip kóriwge de boladı. Bul dáwirde tek túbir sanlar ústinde islep, sanlıq tuwralı oqıwshılardıń bilimin qáliplestirip alıw kerek.

Keyingi jumıslar balalardıń bilim, kónlikpesin rawajlandırıw menen alıp barıladı.

Keyin sanaq sanlıq penen qatarlıq sanlıq boyınsha jumıs islenip, sanaq sandı qatarlıq sanǵa aylandırǵanda ondaǵı mánilik, formalıq, sorawındaǵı ózgerislerdi oqıwshılar qadaǵalaw jumıs islewdiń barısında ózlestirip úyrenip baradı. Bunda sanaq sanlıq penen qatarlıq sanlıqtı salıstırıp úyretiwge boladı. Mısalı, eki parta degen menen ekinshi parta degendegi, bes oqıwshı keldi, besinshi oqıwshı keldi degen mısaldaǵı eki-ekinshi, bes-besinshi degen sanlıqtaǵı ayırmashılıqlar qanday dep bular arasındaǵı mánilik ayırmashılıq, sorawındaǵı ayırmashılıqlardı balalar túsinedi de, olardı bir-birinen ayıra aladı. Hár túrli mısallar islew arqalı alǵan bilimlerin bekkemlew kerek.

Túsindiriw, bekkemlew dáwirinde mınaday kestelerden paydalansa boladı.