Professor Hakimov M. H

Professor Hakimov M.H.

12-mavzu. ZAIF VA KUCHLI MOHIYATLAR
REJA:

1. Tayanch iboralar.

2. 
   Zaif va kuchli mohiyatlar.
   
3. 
   Bir va ko'p qiymatli atributlar.
   
4. 
   Mohiyatlarning ostki va ustki turlari.
   
5. 
   Atribut domeni.
   
6. 
   Talabalar o'quv loyihasini modellashtirish.
   

Tayanch iboralar: ER diagrammalari, sarlavha, tana, atribut qiymati, relatsion beril­ ganlar bazasi, relatsion berilganlar bazasining chizmasi, relatsion berilganlar bazasi chizmasining nusxasi, n- darajali munosabat, munosabat quvvati (kardinalligi), ustun, maydon, mantiqiy kalit, fizik kalit, superkalit, nomzod kalit, tashqi kalit, majburiy aloqa, aloqaning darajasi.
Zaif va kuchli mohiyatlar
«Mohiyat-aloqa» modelida mohiyatning ikkita maxsus turi aniqlangan bo'lib, ulardan biri zaif mohiyat (weak entity) deb ataladi. Zaif mohiyatlarga, mavjudligi boshqa mohiyatlarga mantiqan bog' liq bo'lgan mohiyat kiradi. Mavjudligi boshqa mohiyat turiga bog' liq bo'lmagan mohiyat turi, kuchli mohiyat (strong entity) deb ataladi.

Zaif mohiyatlarga qanday mohiyatlar kirishini aniqlashtirish uchun XODIM va TOBE_XODIM mohiyatlar sinflaridan tuzilgan berilganlar bazasini ko'raylik.

Paraz qilaylik, o'matilgan ish tartibiga mos ravishda XODIM mohiyat nusxasi TOBE_XODIM sinfidagi hech bir mohiyat bilan aloqa o'rnatmagan holda mavjud bo'lishi mumkin, lekin TOBE_XODIM mohiyati esa XODIM sinfidagi mohiyatlar bilan aloqasiz mavjud bo'lishi mumkin emas. U holda, TOBE_XODIM mohiyati zaif bo'ladi. Bu esa, TOBE_XODIM mohiyatiga tegishli bo'lgan berilganlar bazasida, ushbu mohiyat faqatgina XODIM sinfidagi birorta mohiyat bilan aloqasi bo'lsagina, paydo bo'lishi mumkinligini bildi­ radi.

ba Cadres

· ·
family otpusk

data_ uvln pr_uv_n pr_uv_d n_strah foto

inn

d_n

'1'fl Inde>-:es: tabn

mi

1L!ll

aa

l:l

attest

prot_n prot_d

....

::: Fields: tabn rodstvo f io god_r

Im!Inde>:es:

tabn
SI kmnd

·--

_tabn ....

data vid vido nomer n_per k per

--

data data_n data_ k otdel

name

Wil boln staz

proc_pos rd_opl summa prim data_.:

vid_b l:lllndexes:

d_name

nom_uch na1men tab_n_rab nachalnik

osnova

nde>

-
pov_kval uchre.:d doc_n doc_sn

doc_data



=
Eail prof _prp

\\ spec

doc_data

uchastok

name

tabn

mes god dl d2

d3

osnova l1ndexes: tabn

_I osnova

l _ c:ilIndexes:

tabn

mesto ^d4

prof_dolz ^d5

l:ll1 ndexes: ^d6

tabn

7.10-rasm.

7.11-rasmda ana shu vaziyat keltirilgan bo'lib, zaif mohiyat burchaklari yassilangan to'rtburchakda tasvirlangan.

7.11-rasm.

( \

...................,... TOBE XODIM

Mohiyatni zaiflar toifasiga kiritish uchun, u mantiqan boshqa mohiyatga bog'liq bo'lishi kerak. Ayrim holatlarda USTOZ va TALABA mohiyatlar orasidagi aloqadan kelib chiqqan holda, TALABA mohiyati zaif deb hisoblanadi, chunki talabaning ustozi bo'lishi kerak va u berilganlar bazasiga faqat USTOZ sinfiga tegishli mohiyatlardan biri bilan aloqada bo'lishi kerak, deb yuritiladi. Lekin talaba fizik va mantiqiy jihatdan ham ustozi bilan bog'lanmagan, shuning uchun ham TALABA mohiyati kuchli mohiyat hisoblanadi. Talaba ish tartibi yo'l qo'ymasa ham, mantiqiy jihatdan ustozsiz ham mavjud bo'lishi mumkin.

Ushbu tasdiqni yanada yaxshi namoyish qilish uchun bir nechta misollami ko'ramiz. Paraz qilaylik, ta'limga oid berilganlar bazasi FAN_NOMI va REYTING_BALI mohiyatlarini o'z

ichiga olgan bo'lsin va ular orasida aloqa o'matilgan bo'lsin (7.12-rasm). REYTING_BALI mohiyatining ixtiyoriy nusxasi FAN_NOMI sinfidagi mohiyat bilan albatta aloqada bo'lishi mantiqan shart, chunki reyting bah o'z holicha mavjud bo'la olmaydi, lekin ixtiyoriy fan reyting balisiz ham mayjud. Demak, FAN_NOMI mohiyati kuchli, REYTING_BALI mohiyati esa zaif mohiyat.

FAN NOMI

1 ;:----.;mi ---•( REITING_BALl )

7.12-rasm.

Endi BEMOR va RETSEPT mohiyatlari orasidagi 7.13-rasmdagi diagrammaga e'tibor beraylik. Retsept bemorsiz mantiqan mavjud emas. RETSEPT mohiyatining minimal kardinal soni birga teng bo'lsa ham, u BEMOR mohiyatisiz mavjud bo'la olmaydi. Demak, RETSEPT zaif, BEMOR esa kuchli mohiyat.

BEMOR	I.

(

IIBTSEPT

\.. .)
7.13-rasm.
BUYURTMA va SOTUVCHI mohiyatlari orasidagi aloqani ko'rib chiqaylik (7.14-rasm). SOTUVCHI mohiyatining minimal kardinalligi 1, bu mantiqiy zaruratdan emas, balki ish tarti­ bidan kelib chiqqan holda shunday bo'ladi. Buyurtmani huquqiy shaxs ham berishi mumkin. Shunday ekan, demak, BUYURTMA mohiyati SOTUVCHI mohiyatisiz ham mavjud bo'lishi mumkin. Xulosa, BUYURTMA va SOTUVCHI mohiyatlarining ikkalasi ham kuchli.


7.14-rasm.
Zaif mohiyatlami ba'zan voris, bog 'liq yoki tobe mohzyat, kuchli tur-

dagi mohiyatlami esa ajdod, ega-mohzyat yoki dominant mohzyat deb atashadi.

«Mohiyat-aloqa» modelida zaif mohiyatlaming o'zi alohida turga ega, ulami

identifikatsiyalangan bog 'liq mohiyatlar (ID dependent entities) deb atashadi. Bular shunday

mohiyatlarki, ularning identifikatorlari boshqa mohiyatni identifikatorlarini saqlaydi. Masalan, ko'p qavatli uylardagi UY va XONADON mohiyatlari orasidagi aloqani ko'rib chiqaylik (7.15-rasm).

= ( XONADON J
7.15-rasm.
UY mohiyatining identifikatori Uy_raqami atributi bo'lsa, XONADON mohiyatining tarkibli identifikatori esa (Uy_raqami, Xonadon_raqami) atributlaridan iborat bo'ladi. XONADON mohiyatining identifikatori UY mohiyatini identifikatoridan (Uy_raqami) iborat bo'lgani uchun, XONADON mohiyati UY mohiyatiga identfikatsiyalash bo'yicha bog'liq. Boshqacha aytganda, XONADON mohiyati ham mantiqiy, ham fizik jihatdan uysiz mayjud bo'la olmaydi.

Xuddi shunday tarzda, Talabalar uyi bilan xonalar orasidagi aloqada ham, xonalar Tala­ balar uyiga identifikatsiyalangan tarzda bog'liq.

Bir va ko'p qiymatli atributlar
Bir qiymatli atribut deganda, ma'lum bir turdagi mohiyat nusxasining bitta qiymatini saqlovchi atribut tushuniladi. Ko'pgina atributlar bir qiymatli bo'ladi. OLUVCHI mohiyati­ ning har bir alohida nusxasi uchun doimiy ravishda Oluvchi_raqami atributida yagona qiymat mavjud, masalan X004. Shuning uchun Oluvchi_raqami atributi bir qiymatli bo'ladi.

Ko 'p qiymatli atribut deganda, ma'lum bir turdagi mohiyat nusxasining bir nechta qiyma­ tini saqlovchi atribut tushuniladi. Ba'zi bir atributlar mohiyatning har bir nusxasi uchun bir nechta atributdan iborat bo'lishi mumkin. Masalan, OLUVCHI mohiyatida Telefon_raqami atributining bir nechta raqami bo'lishi mumkin. Oluvchi_raqami atributidagi X004 raqamli mahsulot oluvchida 233-45-55, 233-45-56 va 233-25-39 raqamli telefonlar bo'lishi mumkin. Demak, Telefon_raqami atributi ko'p qiymatli bo'ladi. Ko'p qiymatli atributlardagi qiymatlar soni albatta ikki tomondan chegaralangan bo'lishi shart.
Mohiyatlarning ostki va ustki turlari
Ayrim mohiyatlarda zarur bo'lmagan atributlar ham bo'ladi, bunday mohiyatlar ostki tur­ lar (subtypes) orqali ifodalanadi. Masalan, Mjoz_ra-qami, Mjoz_nomi va To'lov_miqdori atributlariga ega bo'lgan MIJOZ mohiyatini ko'rib chiqaylik. Paraz qilaylik, mijoz fizik shaxs,

jamiyat yoki vazirlik va bu mijozlaming turiga nisbatan ba'zi bir qo'shimcha ma'lumotlami ko'rsatish zarur bo'lsin. Bu ma'lumotlar quyidagicha bo'lsin:

JISMONIY_SHAXS -Familiya_Ism, Soliq_to'lovchining_shaxsiy _ raqami, Manzili JAMIYAT -Nomi, Hisob_ raqami, Soliq_to'lovchining_shax-siy _raqami, Manzili VAZIRLIK -Nomi, Hisob_ raqami, Soliq_to'lovchining_shax-siy_raqami, Manzili.

Keltirilgan atributlami hammasini MIJOZ mohiyati tarkibiga kiritilgandan keyingi atributlar tarkibi 7.16-rasmda keltirilgan: