Pedagogika nazariyasi va tarixi

1 

 

 

O‘ZBEKISTON  RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA  

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI  

TOShKENT DAVLAT ShARQShUNOSLIK  INSTITUTI 

 

 

PEDAGOGIKA NAZARIYASI VA TARIXI  

 

fanidan 

 

REFERAT 

 

 

 

 

 

 

 

Bajardi: Mamatoxunova A. 

 

 

 

 

 

 

 

Toshkent -2014

2 

 

 AL-XORAZMIY DIDAKTIKASI

 

 

Reja: 

Kirish. 

1. Buyuk olim Al-Xorazmiyning xayoti va ijodi, fan olamiga kushgan xissasi 

2. Olimning ijtimoiy-falsafiy karashlari 

3.Fanlarni tavsiflash xakidagi koidalari 

Xulosa 

Foydalangan adabiyotlar

3 

 

MUXAMMAD IBN AL-XORAZMIY (783-850) 

 

 

Jahon ilm-ma’riffatining buyuk nomoyondasi Muxammad ibn Muso al-

Xorazmiy taxminan 783 yilda Xorazmiyda dunyoga kelib, 847-850 yillar oraligida 

Bogddodda vafot etgan. 

 

Xorazmiy tugilib voyaga yetayotgan davrda Mavarounnaxr yirik madaniy va 

savdo markazlaridan biri edi. 

 

Olimning tulik ismi Abu Abdullax Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy Al-

Majusiydir, "Abu-Abdullox Muxammad" Islomga utganlarga beriladigan 

an’anaviy ism bulgan. Xorazmiyning avlodlari majmusiy koxinlaridan, ya’ni 

"Mugullar" dan bulib, islomni otasi kabul kilgan bulishi kerak. Ilmiy 

adabiyotlarida yozilishiga kura Xorazmiy boshlangich ma’lumotni uz uyida olgan, 

chunki uning otasi adimiy diniy xamda dunyoviy bilimlardan xabardor bulgan. Shu 

tufayli al-Xorazmiy bolaligidanok bu ilmiy manbalardan urganish imkoniyatiga 

ega bulgan. Muxammad Xorazmiy matematika bilan juda berilib shugullangan, bu 

soxaga oid barcha asarlarni kunt bilan urgangan, Arab, fors, xind, yunon tillarini 

xam urganib, bu tilda yaratilgana asarlarni xam ukiy oladigan buladi. Lekin 

Xorazmiyning vatanidan setda yashaganligini turlicha sharxlashadi. Chunonchi 

otasi madusiy koxinlardan bulganligi uchun xam arab mutassabbilari uni ta’kib 

kilganligi sababli u Xorazmiy tashlab ketishga majbur bulgan degan fikrlar xam 

mavjud. 

 Xorazmiyshunos 

olim 

A.Axmedov xalifa Xorun ar-Rashidning ugli 

Ma’mun-ar Rashid Marvda xalifa noibi turganla sarayida juda kup olimlarni 

tuplagan, sung xalifa bulib kutarilgach ularni xam Bogdodda olib ketganini 

ta’kidlaydi. 

 

Biz A.Axmedovning fikriga kushilgan xolda yana kuyidagilarni xam bayon 

etmokchimiz. 

 

Buning sabablari -birinchilardan, usha davrda barcha ilmga intilgan olimlar 

ma’lum fanlarni egallab olganda sung ilm-fan markazlariga safar kilganlar va u 

yerda yetuk olimlar bilan mulokotda bulib, turli fanlar buyicha baxs-munozara 

yuritganlar maxsus sayyorgarlikdan va sinovlardan utganlar, uzlarini fan olamida 

4 

 

sinab kurganlar. Ikkinchidan xalifalikda ilm markazi sanalgan Damashk va 

Bogdodda ilm-fanning tarakkiy etganligi va shaxsan xalifaklarning ilm-fan 

tarakkiyotiga xomiylik kilganligi xam olimlarni jalb etgan. 

 

"Baytul Xikma" da matematika, geodeziya, geografiya falankkiyot va 

boshka soxalar buyicha tadkikotlar olib borildi va al-Xorazmiy makzabi yaratiladi. 

Olimning ayniksa, matematikaga oid ilmiy merosi jaxon axamiyatiga ega buldi. 

 

Xalifa al-Ma’mun xatto Muxammad al-Xorazmiy boshchiligida Xindiston 

va Rum (Vizantiya) Xazariya (Volganing kuyi okimidagi) gi ulka 

ga bir necha marta ilmiy safarlar uyushtiradi. 

 

Olim insonning kamolga yetishi va insoniy munosabatlarda ilm-fanning 

muximligi goyasini ilgari surgan xolda pedagogik fikr tarakkiyotida xam munosib 

urin egallaydi. Xorazmiy matematika, geografiya, geodeziya, falakkiyot soxalarida 

 

yirik tadkikotlar olib borgan. Lekin u matematika soxasidagi yangilik 

yaratgan nazariyotchi xamda pedagog-uslubiyatchi olim sifatida tarixda kolgan. 

 

2) Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga uzining ulkan xossasini 

kushdi. "Al kitob al muxtasarfi xisob aljabro va mukobala " asarida ("Aljabr va al 

mukoballa xisobi xakida kiskacha kitob") sonli kvadrat va chizikli tenglamalar 

ularni yechish yullarni baen etadi. 

 

Risola uch kismdan iborat bulib, birinchisi-algebraik kism uning oxirida 

savdo muomlasiga oid kichik bir bulim keltiriladi. Ikkinchi - geometrik kism 

algebraik usul kullab ulchashlar xakida, uchinchi kism vasiyatlar xakida bulib, 

muallif unar "Vasiyatlar kitobi" deb ataydi. 

 

Al-Xorazmiy matematika fanida abstraksiya (mavxumiylik) tushunchasini 

kengaytirdi. Induksiya yuli bilan umumiy  yechish  usullarini xal etdi, deduksiya 

yuli bilan umumiy usullar yordamida turli xususiya masalalarni yechdi. 

 

"Al-Jabr va mukobala" asari bilan xam matematika fanini rivojlantirib 

uzidan avvalgi bilimlarni urgandi va ularni sintezlashtirish xamda amalda kullash 

usullarini baen etdi. 

 

Shu asar tufayli  "Al-Xorazmiy" nomli lotincha transkripsiyada "Algoritm" 

shaklini oldi, keyinchalik xozirgi zamon xisoblash matematikasining asosiy 

5 

 

tushunchasi algoritm algorifmga aylandi. U matematikaning  nazariy rivojlanishi 

bilan birga, undan turmushda foydalanish yullarini xam berdi, meros taksim 

kilishda vasiyatnomalarni tuzishda, mol taksim etishda odamlarga kerak buladigan 

amaliy ishlarga zarur bulgan xisoblarni takdim etdi. 

 

Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi "Xind arifmetikasi xakida 

kitob" ("Xisob al xind")dir. Asar unlik tizimi rakamlari (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) ga 

bagishlangan. 

 

Xorazmiy xindlarning falakkiyot va matematikaga oid "Sindixind" nomli 

kullanmasini ukib, uning yangilish va kiyin tomonlarini kayta ishlab yangi boblar 

kushdi va unli "Kiskargan sindixind" ("Algoritm xind xisobi xakida") deb atadi. 

Asar fakat Sharkdagina emas. Yevropada xam kullanma sifatida shuxrat taratli. 

Unlik tizimining kashf etilishi sanok tizimida inklobiy uzgarish yasadi va ta’rif 

beradilar. Yevropaga unlik tizim rakamlaridan foydalanib eng katta sonlarni yozish 

va joylarni anik kursatish X-XI asrlarda arablardan kirib kelgan. 

 

Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bulgan kushish, ayrish, kupaytirish, 

bulish koidalarini yaratgan. Turli "jins" dagi sonlarni kupaytirish algoritmi xam 

bergan. Masalan, minut sekundlarni bir-biriga kupaytirish uchun avvalo, bir xil 

shaklga keltirish ya’ni sekunl yoki minutga aylantirishni kursatgan. Maxsus bobda 

kasr va mlmizdan chikarish amallarini yozgan. 

 

Xorazmiy uzining falakkiyotga doir ishlarida xindlarning falakkiyot 

jadvallarni taxlil etib, "Xorazmiy ziji" nomli bilan mashxur bulgan astronomiy 

jadvallar tuzdi. 

 

Ma’lumotlarga kura VIII-XV asrlarda xammasi bulib trigonometriya, 

falakkiyotga oid 100 ga yakin zij - jadval mavjud bulgan. Ularning katoriga boshka 

olimlar bilan birga Xorazmiy tuzgan zijlar xam bor. 

 

Xorazmiyning "Sinus ziji"ri asari XII asrda lotin tillari tarjima etilib, bir 

necha asr mobaynida undan foydalanib kelindi. 

 

Bundan tashkari, "Kitob suratil ard" ("Erning surati kitobi") geografiyaga 

oid dastlabki kitob sanaladi. Bu asar A.Axmedovning taxminiga kura xaritani 

tavsiflagan asardir. U Xorazimiyning kup yillar olib borgan tekshirish-kuzatishlar 

6 

 

ishlari natijasi buldi. Unda olim Shark mamlkatlari ustida kuzatishlar olib borib 

mamlakat va shaxarlarning xarakatlarini tuzadi, nomlar ruparasida uzunlik va 

kenglik darajalarini kursatadi. U geografiyaga oid yasashida Yerni ketti iklimiga 

buladi, yer xaritasini tuzadi. Tashkilotchilarning ma’lumotlariga kura olamning turt 

xaritasini tuzadi. Tadkikotchilarning ma’lumotlariga kura- olamning turt xaritasi - 

Azov dengizi, Nil daresi Yakin va Urta Shark mamlakatlari xaritasi saklanib 

kolgan. Uning yukoridagi asari xam Shark va Garbda katta axamiyatga egadir. 

 

Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga xamda olgan 

bilimlaridan foydalanishga katta e’tibor berdi. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy 

manbalarni tuplash ularni ifodalash va kuzatilganlarni yushtira olish malaka va 

kunikmalarni xosil kilishga katta baxo beradi. "Ul-kitob al muxtasar fi xisob aljabr 

va al-mukobala" asarida olmishlarni uch guruxga buladi. ulardan uzidan avvalgilar 

kilgan ishlarni amalga oshirishda boshkalaridan uzib ketadi va uni uzidan keyin 

keluvchilarga meros kilib kolidiradi. 

 

Boshkasi uzidan avvalshilarining asarlarini sharxlaydi va bu bilan 

kiyinchiliklarni osonlashtiradi, yopikni ochadi yulni yogitali va uni tushunarlirok 

kiladi yoki bu ayrim kitoblaridan nuksonlar topadigan sechilib yotganini 

tuplaydigan odam bulib u uzidan avvalgilar xamida yaxshi fikrda buladi, 

takabburlik kilmayli va uzi kilgan ishidan magrurlanmaydi. 

 

Xorazmiyning bu fikri bir tomondan, olimlarning ma’naviy yuksakligini 

yoritsa, ikkinchi tomondan, usha davrda ilmiy-tadkikot ishlari va ukitilishning usul 

va vositalaridan kay darajada foydalanganligini kursatadi. 

 

Kupchilik mutaffakiyarlar katori Xorazmiy xam bilim berishning kurgazmali 

tajriba usullari, savol-javob malaka-vakunikmalarni shakllantirish, bilimlarni 

sinash usullarimdan foydalangan. 

 

Masalan, Xorazmiyning arifmetikaga oid risollari uning tafakkurni 

rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga e’tibor berganligini kursatadi. 

 

Xorazmiy bilishni sezgidan mantikiy tasavvur orkali fark kilish xakida fikr 

bayon etgan: "Sezgi" orkali bilish bu kisman bilish bulsa, "mantikiy" bayon bilish 

esa xakikiy, bilishning muxim tomonini namoyon etadi. 

7 

 

 

3) Xorazmiy bilish nazariyasiga muxim xissa kushni. U birinchildan bulib, 

sinov-kuzatish va sinov usullariga asosa sonli samoviy kismlarning xarakatini aks 

ettiruvchi jadval asosida matematik masalalarni algoritm usulida yechishni jalb 

chikdi. U matematik masalalarni goyallarni asosida odamlarning amaliy talablari 

natijasida yuzaga kelishini asoslaydi. Masalan, yer ishlari, binolar kurish, kanallar 

yechish. U birinchi marta insonnlar urtasidagi munosabatlarni matematik shakllarla 

ifodaladi. 

 

Xorazmiy ilmiy faoliyatining metodologik jixatlariga katta axamiyat berdi. 

 

Xulosa kilib aytganda, al-Xorazmiy Yevropa va Sharkda falakkiyot va 

matematika soxasidagi yangi davr ochdi. Xindlarning unlik tizim rakamlari 

Xorazmiy tufayli "Arab rakamlari" nomi bilan butun dunega yoyildi. 

 

Xorazmiy tarixra kelib algebra fanining asoschisi sifatida kirdi. 

 

Xorazmiyning xayotiy va amaliy muammolarni xal etishga oid tavsiya etgan 

usullari fikriga oid masalalarni yechishda muxim kullanma buldi. 

 Xorazmiyning 

falakkiyot 

va geodeziyaga oid kuzatishlari, geografiyaga oid 

asarlari, u chizgan Yer xaritasi xam Shark va Garb olimlari uchun chizgan 

tekshirish- kuzatish ishlarini olib borishda muxim kullanma bulib xizmat kildi. 

 

Olim "Er satxini ulchash" ("Alstralyabiya") "Kuyosh soati tugrisida", 

"Yaxudiylar tarixi va ularning bayramlarini belgilash" va boshka asarlari bilan xam 

fan rivojiga katta xissa kushdi. 

 

Yumoridagilardan xulosa kilib aytish mumkinki, al-Xorazmiy ilmiy bilim 

ta’lim usullari, ilm fanga kushgan ulkan xissasi bilan insonni akliy kamolga 

yetkazishda, ta’lim-tarbiyada uz urniga egadir. 

 

Olimning ijodi xakidagi ma’lumotlar xam uning xayoti tugrisidagi 

ma’lumotlar kabi juda kam. Saklangan ma’lumotlarga kura, uning kalamiga 

mansub asarlarning soni undan ortikdir: 

 

1. Arifmetik asar, lotincha ("Algoritmi xind xisobi xakida") nomi bilan 

ma’lum. Asarning arabcha nusxalari saklanmagan. 

 

2. Al-kitob al-muxtassar fi xisob al-jabr val-muobala (al-jabr almukobala 

xisobi xakida kiskacha kitob) 

8 

 

 

3. "Ziji al-Xorazmiy " (Xorazmiy Ziji) arabcha nusxada saklanmagan. 

Asarning 1007 yili ispaniyalik arab astronomi Maslama al-Majritiy (X-XI) kayta 

ishlagan nusxadan XII asarda Adelard Bat bajargan lotincha tajrimaning nusxalari 

mavjud. 

 

4. Muxammad ibn al-Xorazmiyning ajoyib ishlaridan, Asturlab yordamida 

azimtuni aniklash ("Zaraif min amal Muxammad ibn Musa al-Xorazmiy ta rif as-

samt bi-l-asturlob"), yagona arabcha kulyozmasi Istanbulda Ayo Sufiyo 

kutubxonasidan 4830/13-rakamli inventar (198-200 varaklar, xijriy 620 yili 

kuchirilgan) rakam bilan saklanadi. Ruscha tajrimasi nashr etilgan. 

 

5. Mramar soat xakida kitob (Kitob ar-ruxama) 

 

6. Tarix kitobi (Kitob at-ta rix) 

 

7. Abu Maslama al-Majritiy uzining "Goyat al-xakim" nomli asar da 

Xorazmiyning astromatik ma’noga ega saridan sitata keltidi. Bu asar saklanmagan. 

 

8. Yaxudiylarning eralari va bayramlari xakida risola. (Risola fi istixroj ta 

rix al-yaxud va a yoxidim) kadendarga taalukli. 

 

Bu kitobni tarjima kilgan. 

 

9. Surati-l-arz kitobi (Kitob surati - l - arl) - Xorazmiy "Geografiya"si bu 

asar xam muallif tomonlaridan tarjima kilingan. 

 

10. Asturloblar bilan amal tutish xakida kitob (Kitob al-amal bi-l - 

asturlobot. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9 

 

 

 

 

 

 

 

 

ADABIYOTLAR: 

 

1. K.Xoshimov "Pedagogika tarixi" T."O‘zbekiston" 1997 yil.  

2. Safo Ochil, K.Xoshimov "O‘zbek pedagogikasi antologiyasi" T. "O‘qi-

tuvchi" 1995 yil. 

3. Axmedov A. makolasi. T. Fan 1983 8-bet 

4. Irisov A. makolasi. Xorazmiy va farobiy, T. Birlashgan nauriyot 1961, 8-9 

b. 

5. Al-Xorazmiy Muxammad ibn Muso. Tanlangan asarlar "Alnobr va al 

mukobala xisobi xakida kiskacha kitob," T.77-73 b.