Elektr energiyasini bir turdan ikkinchi turga , ya`ni malalan o`zgaruvchan tokni o`zgarmas tokga yoki o`zgarmas tokni o`zgaruvchan tokga kuchlaniish va tok chastotasini yoki fazalar sonini bir qiymatdan boshqa qiymatga aylantirib beruvchi qurilmalarga o`zgartgichlar deyiladi.
O`zgartkichlar tuzilishiga qarab aylanuvchi (elektr mashinali) va q`o`zg`almas (statikaviy ), `o`zgaruvchi miqdorning rostlasnish yoki rostlanmasligiga qarab boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo`ladi.
Ozgaruvchan tokni o`zgarmas tokga aylantirib beruvchi o`zgartkich to`g`rlagich , o`zgarmas tokni o`zgaruvchan tokka aylantirib beruvchi o`zgartgich esa invertor deb aytiladi.
Tok turi va chastota qiymatini o`zgartiruvchi elektr mashinaviy o`zgartkichlar
Elektr mashinaviy o`zgartkichlar, asinxron , sinxron va o`zgarmas tok motorlari bilan aylantiriluvhcio`zgarmas yoki o`zgaruvchan tok mashinalaridan iborat bo`ladi. Tu rli kuchlanishga ega bo`lgan o`zgarmas tokni olish uchun motor generator deb ataluvchi agregatdan foydalaniladi. Bundan agregatda asinxron yoki sinxron motor valiga mufta bilan biriktirilgan va u bian birga aylantiriluvchi o`zgarmas tok generatoridan iborat.
o`zgaruvchan tokni o`zgarmas tokga aylantirish uchun bir yakorli tok o`zgartgichi deb ataluvchi o`zgartgich qo`llaniladi.
Yakor valiga kollektor va halqalari o`ratilgan o`zgarmas tok mashinasidan iborat bunday o`zgatgichdan invertor sifatida ham foydalanish mumkin. O`zgatgih yakoriga o`zgarmas tok berilsa u holda u o`zgarmas tok motori sifatida ishlab uchburchak sxema bilan ulangan yakor chulg`amiga va unga ulangan xalqalar oraqali o`zgaruvchab tok olinadi. Bunda xalqalar soni olinayotgan o`zgaruvchan tokning fazalar soniga teng. Ya`ni maslan olti fazali tok olish uchun yakor valiga oltita halqa o`rnatilishi lozim.
Bu asosan o`zgaruvchan tokni o`zgarmas tokga aylantirish uchun ishlatiladi va bundan olinayotgan o`zgarmas tok kuchlanishini rostlash uchun halqalar orqali berilayotgan o`zgaruvchan kuchlanish qiymatini o`zgartish kerak.
Motor Generator tizimi orqali chastotani o`zgartirish.
Motor generator chastota o`zgartgich tizimi 50 gersli o`zgaruvchan tarmoq chastotasini 200 gersga o`zgartirib berishi mumkin. Sinxron generatorni qo`zg`atish uchun maxsus uch chulg`amli mo`tadillashtiruvhci transformatorlardan ta`minlanuvchi to`g`rlagichlar ishlatiladi.
Transformatorning birlamchi chulg`ami (1) asinxron motorning biron fazasiga ulangan bo`lib 2 va 3 chulg`amlar esa sinxron generatorning stator chulg`amiga ketma ket ulangan bo`ladi.transformatorning yulduz sxema bilan ulangan ikkilamchi chulg`ami to`grlagichlarga beriladi.
Demak sinxron generatorning nagruzka toki ortib borishi bilan tran sformatorning 2 va 3 chulg`amlaridagi tok ham ko`payadi natjada to`g`rlagichlarga berilayotgan kuchlanish va sinxron generator o`tadigan qo`zg`atish toki ham ortadi. Nagruzka ko`payshi bilan qo`zgatish tioki ko`paygani tufayli kuchlanish o`zgarmas bo`ladi.
Bu tizimda asinxron motor juft qutblar soni 1 va sinxron generator juft qutblar soni 4 bo`lishi kerak
Generator rotori n= 60*f/p=3000 chastota bilan aylantirilsa us holda statordan olinayotgan kuchlanish chastorasi f=p*n/60=4*3000/60=200 ders bolDI
Bu yerda sinxronmotor sirpanishi tuafli chastota 194 gers bo`ladi
Tiristorli chastota o`zgartkichlar hozirda 380 V-10 kV va undan yuqori chiqish kuchlanishiga ega bo'lgan yuzlab kilovattdan o'nlab megavattgacha bo'lgan quvvat oralig'ida yuqori kuchlanishli yuritmalarda ishlatilish mumkin. Biroq, ularning har bir kVt chiqish quvvati uchun narxi yuqori kuchlanishli chastota o`zgartkichlar orasida eng qimmat hisoblanadi. Yaqin vaqtgacha GTO ga asoslangan chastota o`zgartkichlar past kuchlanishli o'zgaruvchan chastotali yuritmalar uchun asosiy hisoblangan. Ammo IGBT(insulated-gate bipolar transistor (IGBT)) tranzistorlarining paydo bo'lishi bilan "tabiiy tanlov" mavjud edi va bugungi kunda ular asosidagi past kuchlanishli chastota o`zgartkichlar sifatida keng qo`llanilmoqda
Tiristor yarim boshqariladigan qurilma: uni yoqish uchun boshqaruv chiqishiga qisqa pulsni qo'llash kifoya, lekin uni o'chirish uchun unga teskari kuchlanishni qo`llash yoki bazaning ta`minot manbayini nolga tushirish kerak. Bu tiristor chastota o`zgartkichlarda murakkab va noqulay boshqaruv tizimini talab qiladi..
Chastota o`zgatkichlardan foydalanish afzalliklari.
