O’zbekistan Respublikasi Joqari ha’m Orta arnawli bilimlendiriw Ministrligi

O’zbekistan Respublikasi Joqari ha’m Orta arnawli bilimlendiriw Ministrligi

A’jiniyaz atindag’i No’kis Ma’mleketlik Pedagogikaliq Instituti

“Mektepke shekemgi ta’lim” fakulteti 2(Z) kurs studenti Orazbaeva Bayramgu'ldin

“Balalar psixologiyasi hám psixodiagnostikasi ” pa’ninen

O’z betinshe jumisi

T emasi: Balada sóylewdiń rawajlanıwı

Tema:Balada sóylewdiń rawajlanıwı

Reje:

1.Dáslepki jastaġi balalarda sóylewdi rawajlandiriw.

2. Balalardıń tilin ósiriwde xaliq awizeki dóretpeleriniń áhmiyeti.

3. Balalardıń tilin ósiriwde kórkem ádebiyattiń bala shaxsiń qáliplestiriwdegi xizmeti.

4. Mektepke shekemgi jastaġi balalarda kórkem ádebiyatti úyretiw.

Dáslepki jillarda balalar sóylewin rawajlandiriwġa oqitiwshilardiń jeterli dárejede itibar bermesligi aqibetinde balalar 3-4 jasar waqtindada iyeley almaydi.

1. Bir jasqa shekemgi jasqa tolġanġa shekem balaniń sóylewin rawajlantiriwdiń tayarliq basqishlari.

Balaniń bir jasqa shekemgi dáwiri sóylewdi payda etiwdiń tayarliq basqishi bolip tabiladi. Bul basqish balalarda dawis reaktsiyalarin, átiraptaġilarġa eliklew hám sóylewine túsine baslaw ádetin rawajlandiriwdi óz ishine aladi.Jańa tuwilġan balaniń qishqiriwi, demniń dawisi bul ókpeniń dúzilisiwi bolip tabiladi.Sóylew elementleri áhmiyetin beriwshi dawis reaktsiyalari balalarda bir-úsh ayliq bolġanlarinda úlkenlerdiń balalar menen emotsional` mámlesi tásirinde payda boladi. Dáslepki jastaġi balalardińsóylewin rawajlandiriw eki dáwirge 1) tayarliq 2) mustaqil sóylewdi payda etiwge baylanisli dáwirlerge bólinedi .Tayarliq dáwiri. Balada emotsional múnásibet yarim jasar waqtinda payda boladi. Bul basqishtaġi áhmiyetli nárse balada úlkenlerge bolġan mámle qiliw zárúrliligini júzege keliwi bolip tabiladi. Bala bir ayliq bolġanġa shekem tez-tez oyanip turadi hám oyaniw waqtiń emshek emiw menen ótkeredi.Bunnan soń bala ananiń dizesinde jatqan waqitlari dáslepki baylanis-emotsionalliqqa tiykarlanġan múnásebet júzege keledi.Úlken adam balani silaydi, oġan mehribanliq penen qaraydi . Kúledi,s óylesedi, erkelep hár turli dawislardi aytadi. Hár bir ana balani uzaq jilatpastan, tez tinishlandirip erkelep sóylew, mehribanliq penen oġan qaraw kerekligin biledi .Bala eki ayliq bolġanda ol menen úlkenler ortasinda mámle sóylew dawislari járdeminde rawajlanip baradi. Bala úlken adamniń sózine qulaq salip oni qidira baslaydi . Oġan kózi túskende ol qatti kúledi gewdesiniń háreketi menen juwap beredi. Tórt ayliġinda onda birinshi buwinlar hám erin dawislari-ba, da, ma, bu boladi. Balada sóylewdi rawajlandiriw ushin tómendegiler Tálap etiledi .

1. Birinshi náwbette balani mámlede boliwġa buyimlardi oynawġa úyretiw kerek.

2. Bala bir jasqa tolġanġa shekem óziniń kózden keshirgen buyimlari yamasa adamlari oġan tanis boliwi kerek.

3. Bala buyim yamasa háreketleri kózden keshirgen waqitta úlken adamlar olardiń atlarin aytip beriw kerek.

4.Mámle waqtinda úlken adam aytip atirġan sózdi balaniń túsinip yamasa túsinbey atirġanliġin biliw kerek.Bir jasqa shekemgi balalarda sóylewdi rawajlandiriw kórsetpeleri (Prof. N.M.Shelovanov maġliwmatlari tiykarinda.)

2-ayliq bolġanda-úlken adam sóyleskende uzaq waqit kúledi.

3-ayliq bolġanda-úlkenlerdiń oġan qilġan juwabina kúledi, dawislar shiġaradi hám qol-ayaqlarin tipirshilatadi.

4-ayliq bolġanda–dawis shiġiwina baylanisli buyimniń turġan jerin biledi hám úlken adamniń dawisin esitip oni tabadi. Bos waqtinda kóp kúledi, quwanadi, qatti dawislar shiġaradi, qol-ayaqlarin búgedi, dúziwleydi..

5-ayliq bolġanıńda–ózine tanis bolġan adamlardi taniydi. Ózine qaratilġan dawisti biledi. Uzaq waqitqa shekem gu-gu lap jatadi.

6-ayliq bolġanda –buwinlardi ayta baslaydi .

7-ayliq bolġanda uzaq waqit ġu-ġu lap jatadi

8-ayliq bolġanda hár túrli buwinlardi tákirarlap qayTálaydi.

9-ayliq bolġanda-úlkenlerge eliklep dawislardi tákirarlaydi. Úlkenler hár túrli jerdegi zatlardiń atin aytqanda oni qidiradi. Úlkenlerdiń iltimasi menen bazi bir háreketlerdi orinlaydi: “Qolińdi ber”, “Xosh bol”.

10-ayliq bolġanda úlkenlerge eliklep olardiń keynıńen hár túrli buwinlardi tákirarlaydi. Bir neshe balalar hám úlkenlerdiń atin biledi.

2. Balalardıń sóylewin rawajlandırıwda sózlerdi durıs aytıwǵa úyretiwdiń tiykarǵı basqıshları.Soylewdıń dawis seslik mádeniyatın tarbiyalaw ana tilindegi seslerdi anıq aytıw, olardi duris aytiw, sozler hám iboralardi aniq aytiw, duris napes aliw, dawis kushinen jeterli darejede paydalana aliw qabileti, soylewdıń normal, turli intonaciyalar (soylew musikasi, mantiqiy sukut, pat, ritm tembr) qaliplestiriwdi oz ishine aladi.Dawis madeniyati jaqsi rawajlangan soylewdi tinlay aliw qbileti tiykarinda qaliplesedi hám rawajlanadi. Soylewdi rawajlandiriw metodikasi zamanagoy ana tili hám basq kurslarinabalalar adebiyati, uliwma, balalar hám pedagogik psixologiyaga uliwma hám mektepke shekemgi jastagi balalar pedagogikasina tayanadi.Metodikanıń mazmuni hám oni amelge asiriwdıń jetekshi goyalari sipatinda tomendegiler shigadi:

- balanıń qadir-qimbatin hám onıń ozine tanligin tusiniw;

- bala sozlewinıń jaqin rawajlaniw ortáligina qarap rawajlandiriwdi kozde tutqan halda rawajlandiriw ahmiyetlerin esapqa aliw;

- pedagogikaliq qatnastıń bala menen emociyonal baylanıs ornatıwǵa, onıń menen dialogik birge islesiwge bagdarlanǵanlıǵı;

- mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa sóylewdi arnawli úyretiwdiń tiykarin kommunikativ qatnas qurawi lazim bolgan soylew iskerligi duzilmesi shenberinde amelge asirilatugin + process sipatindagi ahmiyetin tan aliw.Sóylew madeniyatin rawajlandiriwga baylanisli islerge kasiplik tayarliq qalipleskenligi olshemi sipatinda tomendegiler shigadi:

- sóylewdi rawajlandiriw kursin úyreniw hám balalar menen islewge juwapkershilik penen qatnas;

- balalar sóylewin rawajlandiriw mexanizmi hám ahmiyeti, sóylew iskerliginiń neoriyaliq tiykarlari, jeke turde soylew rawajlaniwindiagnostika qiliw principleri hám metodikasi, sóylewdıń turli qiyliligi rawajlandiriw metodlari hám kerekli resurslardıń ózine tánligi haqqindaǵı bilimlerdiń toliqlıǵı hám izshilligi;

- balalardıń sóylew qatnasiqlari natiyjelerin say rawishte analiz qiliw hám de bahalaw, balanıń soylewine pedagogik tasir korsetiw dizimintanlay aliw hám qollana aliw.

Sóylewdi rawajlandiriwdıń ahmiyetli qurali bolgan kórkem ádebiyat balalardıń sóylewin rawajlandiriwda ayriqsha orin tutadi.Mektepke shekemgi jastaǵi balalar menen islesiwde kórkem sóz oǵada úlken orindi tutadi. Balalar ertekler, qosiqlar, gúrrińlerdi esitiwdi jaqsi kóredi. Balalar ádebiyati óziniń kórkemligi, mazmuni, suliwliǵi, qiziǵiwshańliǵi menen balalarǵa quwanish baǵishlaydi. Soniń menen birge balalarǵa tárbiyaliq tásirde kórsetedi. Ulli rus demokrati V.G.Belinskiy balalar kitabi tárbiya ushin jaziladi, “tárbiya-ulli is, ol insanniń táǵdirin sheshedi” degen edi.Kórkem ádebiyattiń bahaliliǵi balaniń hár tárepleme ósiwine tásir kórsetedi. Eń jaqsi kórkem ádebiyat shiǵarmalari balalarda jaqsi-jamandi, ádalatli-ádalatsiz, tuwri-tuwri emeslikti bilip aliwǵa járdem etedi.Baqsha balalarin kórkem ádebiyat penen tanistiriw waziypalari.Xaliq awizeki dóretpeleri shiǵarmalari balalarǵa oqip hám gúrrińetip beriletuǵin shiǵarmalardan sanaladi. Kórkem ádebiyattan balalar turmistaǵi bolǵan waqiyalar tuwrali túsiniklerge iye boladi. Ásirese, balaniń oy-órisiniń rawajlaniwina úlken tásir etedi. Erteklerden tisqari shayirlarimiz balalar ushin kóp dóretpeler jazǵan. Ózbek, qaraqalpaq, rus xaliqlariniń shayirlari balalar ushin gúrrińler, qosiqlar dóretken. Máselen, G.Gulom, Mirmuxsin, P.Mumin, Q.Hikmat, I.Qurbanbaev, X.Saparov, U.Sadıkov, S.Abbazov, Sh.Atamuratova, Ya.Ajimov, K.Chukovskiy, S.Mixalkov h.t. basqalardiń miynetlerin aytip ótsek arziydi.

Aniq hám duris sóylewge úyretiw.

Balalardi jasliq waqtinan baslap-aq aniq sóylewge úyretiw lazim. Olardińdiktsiyain payda etiw úlken áhmiyetke iye bolip tabiladi. Bul jumis ekinshi kishkine gruppadan baslap “Dáslepki qádem” baǵdarlaması negizinde alip bariladi. Úlken gruppalarda bolsa aniq etip aytiw boyinsha sóylew shiniǵiwlari arnawli waziypa etip qoyiladi. Bul waziypalardi ámelge asiriw ushin arnawli metod hám usillar qollaniladi .Sózlerdi duris aytiw ústinde islew.Mektepke shekemgi jastaǵi balalar tiykarinan hámme dawislardi aytai. Aniq sóylewdi, lekin ayrim sózlerdi aytqanda qáteliklere jol qoyadi. Kishkene jastaǵilarda sózlerdi qisqartiw jaǵdaylari ushirasadi (qozishaq-qozshaq). Ayirim úlken jastaǵi balalar bazi bir qiyin sólerdi naduris aytadi (tereze-tezara). Bazi bir jaǵdaylarda urinbalardi naduris qoyadi (shofer-shaper).Sóylewdi orfoepik jaqtan tuwrilaw ústinde islew..

Orfoepiya- júdá duris atiw qaǵiydasi. Baqshada ballaarda ádebiy sóylewdi payda etiw ushin jaqsi sharayat tuwdiriw kerek. Sebebi, balaliqta duris aytiw tez ózlestiriledi.

Sóylew hám dawistiń sapasin jaqsilaw.

Jaǵimli sóylew sipati, ortasha kórinisi, bir turaqliliǵi, úylesikligi, ortasha kúshi hám bálent dawisliliǵi menen xarakterlenedi. Soniń menen birge sóylewdiń kórinisi háreketsheń, iyiliwsheń boliwi kerek, ol arqali adam óziniń sezimlerin jetkere aliwi kerek.

Sóylewdiń bunday xarakterleri barliq gruppalarda úyreniliwi tiyis. Tárbiyashi balalardi xanasinda baqirmastan sóylewge, uyiqlaw xanasi hám jámáát jerlerde sibirlap aytiwǵa úyretiwi lazim.Duris sóylew, monologik hám dialogik sóylesiw, syujetli súwretlew, didaktikaliq oyinlar - sóylesiwdiń túrleri.

1. Bir jasqa shekemgi jasqa tolǵanǵa shekem balaniń sóylewin rawajlantiriwdiń tayarliq basqishlari.Balaniń bir jasqa shekemgi dáwiri sóylewdi payda etiwdiń tayarliq basqishi bolip tabiladi. Bul basqish balalarda dawis reakciyalarin, átiraptaǵilarǵa eliklew hám sóylewine túsine baslaw ádetin rawajlandiriwdi óz ishine aladi.Jańa tuwilǵan balaniń qishqiriwi, demniń dawisi bul ókpeniń dúzilisiwi bolip tabiladi.Sóylew elementleri áhmiyetin beriwshi dawis reakciyalari balalarda bir-úsh ayliq bolǵanlarinda úlkenlerdiń balalar menen emotsional` mámlesi tásirinde payda boladi.

Dáslepki jastaǵi balalardiń sóylewin rawajlandiriw eki dáwirge 1) tayarliq 2) mustaqil sóylewdi payda etiwge baylanisli dáwirlerge bólinedi .

Bala eki ayliq bolǵanda ol menen úlkenler ortasinda mámle sóylew dawislari járdeminde rawajlanip baradi. Bala úlken adamniń sózine qulaq salip oni qidira baslaydi . Oǵan kózi túskende ol qatti kúledi gewdesiniń háreketi menen juwap beredi. Tórt ayliǵinda onda birinshi buwinlar hám erin dawislari-ba, da, ma, bu boladi. Balada sóylewdi rawajlandiriw ushin tómendegiler Tálap etiledi .

2.Eki jasqa qádem qoyǵan balalardiń sóylewin rawajlandiriw. Eki jasqa tolǵan balalar sóylewdiń túsiniw dáwiri bolip esaplanadi. Eliklewdiń ósiwi nátiyjesinde ekige qádem qoyǵan balalardiń aytatuǵin sózleri 200-300 ge jetedi. Balalardiń sóylewinde qisqa-qisqa sózler payda bola baslaydi. Balaniń sóylewi úlkenler menen bolǵan múnásibette rawajlanadi. Bala eki jasqa tolǵanda ózi orinlaytuǵin yamasa bir neshe mártebe baqlaytuǵin háreketlerdiń atlarin ózlestiredi. Balalar bir jasar 6 ayliǵinda olardiń diqqatin bazi bir nárselerdiń sipatina, jaǵdayina hám waziypalarina qaratiw kerek.Balalar eki jasqa tolǵanda uliwmalastiriw qábiletine iye bola baslaydi.Eki jasqa qádem qoyǵan balalardiń sóylewin rawajlandiriw ushin úlkenlerdiń sorawlarina túsiniwge hám juwap beriwge úyretiw lazim..

Mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń sóylewin rawajlandiriwshi didaktikaliq hám tálimiy oyinlar.

Eger tárbiyashi tómendegi Tálaplardi orinlasa, didaktikaliq oyinlar hám shiniǵiwlar balalardińsóylewin rawajlandiriwǵa jaqsi járdem beredi.

1. Didaktikaliq oyinlar hám oyin shiniǵiwlardi plan tiykarinda ótkeriw. Pedagog ápiwayidan quramaliǵiǵa qaray printsipine súyenip jumis alip baradi.

2. Shiniǵiwlardi tákirarlaw. Balalardiń shiniǵiwlarda alip atirǵan bilim hám kónlikpeleriniń bekkem boliwi ushin bir túrdegi oyinlar shiniǵiwlardiń ózin bir neshe mártebe tákirarlaw kerek. Praktikada bazi bir oyinlar 2-4 mártebege shekem tákirarlanadi, hátte 5 –márte tákirarlaniwi tiyis.

3. Tákirarlawdan keyin qiynalip atirǵan balalar ústinde individual jumis alip bariw.

4. Shiniǵiwlardi tásirsheńetip ótkeriw.

5. Kórsetpelelik usilinan sóz benen baylanistirip paydalaniw.

6. Barliq didaktikaliq oyinlar balalardiń xizmetiniń bar boliwi menen xarakterleniwi tiyis.

7. Shiniǵiwdiń dawam etiwi balalardiń xarakterine hám emotsional jaǵdayina baylanisli. Eger shiniǵiw dawaminda balalar sharshámasa 10-12 minut dawam ettiriwi múmkin.

8.Shiniǵiwdi duris shólkemlestiriw kerek.

Qaraqalpaq xaliq awizeki dóretpelerinen balalar qosiqlari haqqinda Respublikamızdıń jámiyetlik turmısındaǵı bolıp atırǵan ǵárezsizlik tiykarındaǵı qayta qurıwlar turmıstıń barlıq tarawına keńnen en jayıp elimizdiń siyasiy hám ruwxıy ómirinde kún sayın áhmiyetli máselege aylanbaqta. Xalqımızdıń ásirler dawamında toplaǵan dúnyaǵa kóz- qarasın, milliy miyrasların, tálim- tárbiyalıq dástúrlerin biliw hám olardı xalqımızdıń turmıs tájiriybesinde keńn en jaydırıp paydalanıw búgingi kúni ayrıqsha zárúr. Eski áwladlar jaratqan bul ruwxıy baylıqlar,atababalarımızdıń úrp-ádet dástúrleri adamlar qálbinde belgili orın iyelegen sana- sezi -mimizge dáwirler asa saqlanıp kelinbekte.Xalıq dástúrleri menen úrp- ádetleriniń tárbiyalıq áhmiyeti, turmıstaǵı ornı, wazıypası hámqollanılıwı xalıq pedagogikası menen bay hár bir xalıqtıń ózine tán ózgeshelikleri, shárt - sharayatları tiykarında adamlardıń turmıs saltına,ádep - ikramlıq qáliplesiwine úzliksiz tásir jasap kelmekte.

Har bir xaliqtiń ádebiy miyrasina, tariyxiy esteliklerine názer taslasaq, dástúrlerine , hátte oyinlarina diqqat awdarip oy juwirtsaq, jaslarġa tálim-tárbiya beriw máselesi birinshi orinda turatuġinliġin kóremiz. Bul ásirese xaliqtińawiz eki dóretpeleri dúrdanalari bolǵan naqil – maqallar, jumbaqlar,jańiltpashlar, xaliq qosiqlari menen erteklerinde, ápsanalari menen dástanlarinda ayqin kórinedi.Awizeki xaliq dóretpeleri bala tárbiyasin alip bariwda oġada qunli ġáziyne sipatinda xizmet etetuġin biybaha xaliq pedagogikasi úlgileri bolip tabiladi.Awizeki xaliq dóretpeleri jas óspirimlerge jaǵimli hám túsinikli bolip, balalar oni tez ózlestirip,úyrenip hám túsirip aladi. Sebebi, olardi xaliqtiń ármanlari, úmit hám tilekleri, turmisi hám tirishiligi ápiwayi hám qiziqli etip súwretlenedi. Soniń menen birge olarda súwretlengen waqiyalar menen hádiyseler kúndelikli turmista da jiyi ushirasadi. Awizeki xaliq dóretpeleri arqali tárbiyalanġan bala ózin qorshaġin dúńya hám turmis shinliġin duris túsiniwge úyrenedi. Balalarġa fol`klorliq shiġarmalar úlken quwanish hám lázzet baġishlaydi, olarda qosiq, taqmaq, ertek, jumbaq, naqilmaqal, jańiltpash hám sanamaqlardi aytip úyreniw Tálabin oyatadi.Balalar qosiqlari kewilge toli bolip keledi, ásirese olardiń tez túsiniwine, Sonliqtan ol balalardiń tez yadlawina qolayli. Bul qubilislar xaliq pedagogikasinda balalardiń ózin-ózi tárbiyalawina da zor tásir kórsetken.Awizeki xaliq dóretpeleri shiġarmalari mektepke shekemgi hám baslawish tálim-tárbiya jumislari tájiriybesine bekkem ornalasip barmaqtaBalalar qosiqlarin óziniń maqset etken tárbiyaliq mazmunıńa qaray bir neshe túrlerge bóliwge boladi. Ásirese, taqmaq, oyin-zawiq qosiqlari menen ótirik-óleńler tárbiya máselesinde ayriqsha názer awdaradi. Taqmaqti aytqanda balalar aniq etip, taqmaqlap sóyleydi. qosiqtiń hár qatari tásirli irġaq penen atqariladi. Bunda balalardiń sózdi aniq, toliq sóylewi hám sózdegi pikirlerdiń mánisine qaray dawis tolqiniń duris saqlaniwi gáp, sózdi óz ornıńa aytiw diqqatta boladi.

-Háy, túlkishek, túlkishek,

-Túnde qayda barasań.

-Mamamniń úyine baraman,

-Mamań saġan ne berer.

-Eshki sawip sút berer.

-Eshkisiniń súti joq.

Ilaġiniń puti joq.

-Taram-taram et berer,

-Oni qayda qoyasań,

-Tál túbine qoyamań,

-Iyt alip ketse ne qilasań,

-Iyt awzinan alaman,

-Batiy xanġa baraman..

-Batiy xanniń nesi bar,

-Ushar-ushar qusi bar.

-Uship ketti hawaġa,

-Qaytip tústi dár`yaġa,

-Dár`ya suwin quritti,w

-Aq shabaġin shiritti.

-Eki baydiń jurtinda,

-Eki tishqan uristi .

-Saqal-murtin julisti.

Búgingi kúni xaliq awizeki dóretpeleriniń biri bolǵan balalar qosiqlariniń eń kóp tarqalǵan túrlerinińnbiri bul “Túlkishek” qosiġi. “Túlkishek” qosiġi taqmaq retinde xaliq ishinde keń taralġanliqtan,bilmeytuġin , yadqa aytpaytuġin bala siyrek ushirasqan. Bul qosiq arqali balalardıń yadlaw qábileti rawajlanadi, soniń menen birge oyliliqqa házir juwapliliqqa, shaqqanliqqa úyretiledi .Xaliq awizeki dóretpelerini balalar qosiqlari balalarǵa qiziqli jane tusinikli bolǵanliqtan, tek shiǵarma retinde emes, kewil sergitiw shiniǵiwlarina aylandiripta qollana aliw múmkinshiligi bar ekenligin aniqladiq. Usi usildi ámelge asiriw ushin tájiriybede qaraqalpaq xalqiniń “ Sanamaq”qosiq oyinıń sinap kórdiErtedegi xaliq ǵaziyneleriniń qaysi birin alip qarasaqta ata – babalarimizdiń belgili bir maqsetlerdi gózlep is tutqanıń kóremiz.Olar balalarina qosiq arqali sandi, sanawdi úyretiw menen áwladlariniń oyshil, aqilli bolip jetilisiwin niyet etken.Turmista qollanilatuǵin buyimlardiń atlarin keltirip, qosiq arqali turmisqa, olardi tutiniw jollarina tárbiyalaǵan. Sonday - aq sóz marjanlarin úlgi etip, sóylewdiń mádeniyatili táreplerinúyretken.Qaraqalpaq xalqiniń “Sanamaq” qosiǵi da usi tiykarda dóretilgen. Sonliqtanda búgingi, tálim-tárbiyaniń mazmuni hám formasi jaǵinan hár tárepleme, rawajlanip atirǵan payitlarinda xaliq qosiqlariniń perzentlerimiz tárbiyasinda áhmiyeti oǵada ulli.Insanǵa kishi jastaǵi mehir menen sińdirilgen milliy ǵáziyne – ómirlik ruwxiy aziq bolip qaladi.Xalqimizdiń ásirler dawaminda danaliq penen dóretken bunday mádeniy miyraslari milliy tárbiyani jánee de jetilistiriwde bizge biybaha ǵáziyne bolip xizmet etedi.Mektepke shekemgi hám mektep jasindaǵi balalarġa bilim hám tárbiya beriwde eń tiykarġı wazıypalar olarġa ana tilin úyretiw, sóylew tilinıń rawajlandırıw, sóylesiw qatnasıġına, óz-ara sóylesiwge úyretiw bolıp esaplanadı. Olar balaniń tilin jatliqtiriw menen bir qatarda jaslardi ádepikramli boliwġa úyretedi.Balalardiń sózlik qorin bayitiwda xaliq pedagogikasiniń áhmiyetin joqaridaġi misallar menen kórip óttik. Balalar qosiqlarinan uqipliliq penen paydalana biliwleri kerek, sonda qosiqlardiń mánisin hám áhmiyetin tez túsinip ózlestirip alip, olardi ózleri de aytip júriwg ádetlene baslaydi.Mektepke shekemgi jastaġi balalar menen islesiwde kórkem sóz oġada úlken orindi tutadi. Balalar ertekler, qosiqlar, gúrrińlerdi esitiwdi jaqsi kóredi. Balalar ádebiyati óziniń kórkemligi, mazmuni, suliwliġi, qiziġiwshańliġi menen balalarġa quwanish baġishlaydi. Soniń menen birge balalarġa tárbiyaliq tásirde kórsetedi. Ulli rus demokrati V.G.Belinskiy balalar kitabi tárbiya ushin jaziladi, “tárbiya-ulli is, ol insanniń táġdirin sheshedi” degen edi.Kórkem ádebiyattiń bahaliliġi balaniń hár tárepleme ósiwine tásir kórsetedi. ishki sezimlerin hám óz-ara múnásibetlerin ashıp beredi, túsindiredi. Ol balalardıń sezimlerin rawajlandıradı, qıyaldı tárbiyalaydı, qosıqlardan olardıń muzıkaların, qalay aytılġanlıġın bilip aladı.Tanis emes sózlerdi túsindiriw.Tanis emes sózlerdi túsindiriw illyustratsiyalardi kórsetiw siyaqli hám tańlawdan aldıń, kórkem shiġarmani oqip beriw protsessinde alip bariladi. Egerde ayirim sózler hám frazalardi bilmew uliwma mazmundi túsinip aliwġa tosqigliq etse bunday sózlerdi aldıńnan oqiwshilarġa túsindiriw lazim boladi. Bazi bir sózlerdi gúrrińdi oqip beriw protsessinde tanis emes sózlerdi taniw sózlerge salistiriw printsipi tiykarinda túsindiriw múmkin. Otaw, ilashiq-úy. Sonday-aq tariyxiy dáwir menen baylanisli bolġan shiġaramalardaġi tanis emes sózlerdi túsindiriw kerek.

Balalarġa oqip beriw metodikasi.

Kórkem ádebiyattan paydalanatuġin shiniġiwlar tinish sharayat jaratilġan jaġdayda ótkeriwdi Tálap etedi. Hesh nárse balalardi esitiwge kesent etpewi kerek.Shiniġiwdi texlik penen shólkemlestiriw lazim. Tárbiyashi balalardi xoshkewillik penen hám ástelik penen otiriwġa mirát etip, balalardiń qalay otirġanıń tekserip shiniġiwdi baslaydi.Shiniġiw baslaġannan balalardiń diqqatin tartiw júdá áhmiyetli. Buġan eskertiw, qorqitiw menen emes, al qiziġarli túrde erisiw múmkin. Balalar menen alip barilatuġin is kórkem shiġarmaniń mazmunıńa baylanisli boladi. Máselen, Búgin men sizlerge ózbek xaliq ertegi “Aqilla qiz qanday etip qizġanshaq baydi aldaġani”n oqip beremen, shiniġiwdi kirisiw menen baslawġa boladi.Máselen, S.Ya.Marshaktiń “On eki ay” ertegin oqip bermesten aldıń:Tárbiyashi: Balalar bir jilda neshe ay bar.Balalar yamasa tárbiyashi: on eki ay.Bir ay bir aydan keletuġinliġin túsindirip bolġannan soń ertektegi waqiyani aytip beriwdi baslaydi.Oqilġan materiallardi bekkemlew usillari. Balalarġa oqilġan shiġarmani tereńirek ańlap aliwġa eslepqaliw ushin tárbiyashi hár túrli metodikaliq usillardan qollanadi. Tákirarlap oqip beriw, gúrriń etipberiw, dramalastiriw usillarin paydalaniw múmkin.Tákirarlap oqip beriw. Balalarda qiziġiwdi oyatqan kishkene shiġarmani oqip beriw menen aq jáne bir-eki mártebe oqip beriw jaqsi nátiyje beredi. Úlken shiġaramalardiń ayrim kerekli jerlerin oqip bergen maqul. Shiġarmadan tákirarlap paydalaniw jaqin 2-3 hápte ishinde bolġani maqul.Kishkeneler ushin basip shiġarilġan kórkem shiġarmalardiń lkópshiligi qosiq formasinda jazilġan.Balalar ushin jazilġan qosiq shiġarmalari mazmuni óziniń xarakterine qaray hár túrli boladi.Baġdarlamada kórsetilgen ádebiyatlar diziminen paydalaniw maqul keledi.Yadlatiw ushin qosiq tańlaġanda soni esapqa aliw kerek, qosiqtiń kólemi onsha úlken bolmawi kerek. Kishkene gruppalarda 1-2 punktten aspawi, úlken gruppalarda sál kóbirek boliwi múmkin.Balalar orta esap penen bir ayda 1-2 qosiqti yadlay aladi.

Ádebiyatlar .

1. Xalq pedagogikasi inson kamolotinıńg asosi.T.1992y.

2.Órta Osieda pedagogik fikr taraqqietidan lavhalar.T.1996 y.

3.Alimov A. Bilimdi jańalaw dáwir Tálabi. N.Bilim.1997.

4.Tájimuratov Á. Qaraqalpaq xaliq pedagogikasi. N.Bilim.1996 j.

5.Razbaeva E.M, Axmedova X.A. Nutq wstirish metodikasi.T.Oqituvchi, 197h y.

6.Joraev S, Qodirov H. Kichkintoylar nutqini wstirish.T.Oqituvchi.1995 y