O’zbek Tilshunosligida Uyushgan Gaplarning Ilmiy Tavsifi

O’zbek Tilshunosligida Uyushgan Gaplarning Ilmiy Tavsifi

Reja:

• Uyushish hodisasi
• Uyushiqlik birligi (unsuri)
• Misollar

O’zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog’liq uchta hodisa mavjud :

• Gapda uyushgan so’z shakllar
• Qo’shma gapdagi uyishiq gaplar
• Uyushgan gaplar

Uyushiqlik umumiy holat bo’lib , sodda gapga ham , qo’shma gapga ham xosdir. Sodda gapda so’zshakllar uyushib kelsa , qo’shma gapda so’z shakllar, sodda gaplar uyushib keladi.

Uyushiqlik umumiy holat bo’lib , sodda gapga ham , qo’shma gapga ham xosdir. Sodda gapda so’zshakllar uyushib kelsa , qo’shma gapda so’z shakllar, sodda gaplar uyushib keladi.

Aytilganidek, uyushiqlik ikki birlik (unsur)dan iborat bo’ladi:

• Uyushtiruvchi unsur
• Uy ushuvchi unsur

Bu ikki unsur barcha uyishish hodisalarida mavjud bo’ladi.

Xo’sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan bilan farqlanadi?

Ma’lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan bo’lishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bo’lib , bu kesim WPm(kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional shakllangan gap) tarzda bo’lishi lozim. WPm sodda gaplarda bitta, qo’shma gaplarda esa birdan ortiq bo’ladi.

Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:

• Ukam rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha: [E+WPm]

2. Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko’rar edi gapining qolipi esa quyidagicha: [E+WPm] va [E+WPm

Ko’rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o’zaro teng bog’lovchi yordamida bog’langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik:

Ko’rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o’zaro teng bog’lovchi yordamida bog’langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik:

Ukam rasm chizar va singlim televizor ko’rar edi.

Bu gapning qolipi ko’rinishiquyidagicha:

[((E1+W1)va(E2-W2))Pm]

Ma’lum bo’ldiki, uyushiq gaplar qo’shma gaplar tarkibida bo’ladi.

Ma’lum bo’ldiki, uyushiq gaplar qo’shma gaplar tarkibida bo’ladi.

Uyushgan gaplar esa o’zbek tilida sodda va qo’shma gaplar orasidagi alohida sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo’shma gapga, Pmning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi

Foydalanilgan adabiyotlar:

• Www.Arxiv.uz
• G’ulamov A. , Asqarova M. “Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis” –T.:1989

Tayyorladi:

Otaxonova Zahro