O‘tgan davomli zamon
O‘tgan davomli zamon (The Past Continuous Tense)
w a s yoki w e r e yordamchi fe’lidan keyin asosiy fe’lning
hozirgi zamon sifatdoshini qo‘llash bilan hosil qilinadi.
Positive___________ Tasdiq
I
edim.
He
w a s
Ishlayotga
edi.
She
w o r k in g .
n
edi.
It
edi.
We
edik.
You
w e r e
Ishlayotga
eding(iz).
They w o r k in g .
n
edilar.
Negative
Inkor
I
edim.
He
was n o t working
Ishlamayotga edi.
She
(w asn't working)
n
edi.
It
edi.
We
edim.
You
were n o t working.
Ishlamayotga eding(iz).
They (w eren't working)
n
edilar.
Question____________ S o ‘roq
I
edimmi?
W a s
he
working?
Ishlayotgan edimi?
she
edimi?
it
edimi?
we
edikmi?
W e r
you
working?
Ishlayotgan eding(iz)mi?
e
they
edilarmi?
Past Continuous o‘tmishda muayyan vaqtda sodir
64
bo‘lib
turgan
ish-harakatni
ifodalaydi.
O‘tmishdagi
muayyan vaqt nutq vaziyatidan anglashiladi yoki gapda
ifodalanadi.
Ish-harakat davom etayotgan vaqt gapda payt holi
bilan ifodalanishi mumkin. Bunda a t fo u r o ’c lo c k (soat
to‘rtda), at th a t tim e (o‘sha vaqtda), a ll d ay/n ig h t lo n g
(butun
kun/tun
davomida),
th e
w h o le
e v e n in g /m o rn in g (butun oqshom/tong), fr o m six to
se v e n (oltidan yettigacha) va boshqalar ishlatilishi mum-
kin.
I w a s w a t c h in g television the w h o le e v e n in g yesterday.
Kecha butun oqshom davomida televizor ko‘rayotgan edim yoki
kecha butun oqshom televizor ko‘rdim.
F r o m f iv e to s e v e n we w e r e p la y in g chess.
Soat beshdan yettigacha shaxmat o‘ynayotgan edik.
Ish-harakat davom etayotgan vaqt o‘tgan zamondagi
boshqa fe’l orqali ifodalanishi mumkin. Bunday gaplar
odatda w h e n (paytda) yoki w h ile (-yotganda) bog‘lovchisi
bilan bog‘langan payt
ergash gapli
qo‘shma
gap
ko‘rinishida bo‘ladi.
W h e n I c a m e home, m y brother w a s h a v in g supper.
Men uyga kelgan paytda (yoki uyga kelganimda) akam
ovqatlanayotgan edi.
James and I w e r e w a t c h in g television w h e n lightning
s t r u c k the house.
Uyni yashin urganda Jeyms va men televizor ko‘rayotgan edik.
W h ile James and I w e r e w a t c h in g television, lightning
s t r u c k the house.
Jeyms va men televizor ko‘rayotganimizda uyni yashin urdi.
Past Continuous bir vaqtda bo‘layotgan ikki va undan
ortiq ish-harakatni ham ifodalashi mumkin.
While I w a s w o r k in g in the garden m y sister w a s m a k in g
65
dinner.
Men bog‘da ishlayotganimda singlim ovqat pishirayotgan edi.
K e la si d a v o m li z a m o n
Kelasi davomli zamon (The Future Continuous Tense)
s h a ll (I shaxs birlik va ko‘plik uchun) va w ill (qolgan
shaxslar uchun) yordamchi fe’llaridan keyin b e va asosiy
fe’lning h o z ir g i z a m o n sifatd o sh in i qo‘llash orqali hosil
qilinadi.
Positive_______________ Tasdiq
I
s h a ll
b e
Ishlayotgan bo‘laman.
We
w orking.
('ll b e w orking)
Ishlayotgan bo‘lamiz
He
Ishlayotgan bo‘ladi.
She
w ill b e w orking.
Ishlayotgan bo‘ladi.
It
('ll b e w orking)
Ishlayotgan bo‘ladi.
You
Ishlayotgan bo‘lasiz.
They
Ishlayotgan bo‘ladilar.
Negative________________ Inkor
I
s h a ll
n o t
b e Ishlayotgan bo‘lmayman.
We
w orking.
(s h a n 't b e w orking)
Ishlayotgan bo‘lmaymiz.
He
Ishlayotgan bo‘lmaydi.
She
w ill n o t b e w orking.
Ishlayotgan bo‘lmaydi.
It
(w o n 't b e w orking)
Ishlayotgan bo‘lmaydi.
You
Ishlayotgan bo‘lmaysiz.
They
Ishlayotgan bo‘lmaydilar.
O‘zbek tilidagi kelasi davomli zamonda inkor asosiy fe’l
bilan ham ifodalanishi mumkin, masalan, is h la y o tg a n
b o ‘lm a y m a n o‘rniga is h la m a y o tg a n b o ‘la m a n deyish
mumkin.
Question_______________ S o‘roq________________
66
S h a ll
I
we
b e w ork in g?
Ishlayotgan bo‘lamanmi?
Ishlayotgan bo‘lamizmi?
W ill
he
she
it
you
they
b e w orkin g?
Ishlayotgan bo‘ladimi?
Ishlayotgan bo‘ladimi?
Ishlayotgan bo‘ladimi?
Ishlayotgan bo‘lasizmi?
Ishlayotgan bo‘ladilarmi?
Future Cuntinuous quyidagi holatlarda ishlatiladi:
1. Yaqin
yoki
uzoq
kelajakda
sodir
bo‘ladigan
harakatlarni ifodalashda:
What w ill you b e d o in g tomorow?
Ertaga nima qilasan?
He’ll b e t a k in g his next exam next week.
Kelasi hafta u keyingi imtihonini topshiradi (yoki topshirayotgan
bo‘ladi).
I’ll b e s e e in g him tomorrow.
Uni ertaga ko‘raman.
2. Kelgusida ma’lum bir vaqt da sodir bo‘ladigan ish-
harakatni ifodalashda:
I s h a ll b e d o in g my homework at eight o’clock tomorrow
again.
Men ertaga soat sakkizda yana uy vazifamni tayyorlayotgan
bo‘laman.
Payt va shart ergash gapli qo‘shma gaplardagi bosh gap
kelasi zamonda bo‘lsa, ergash gapning kesimi, ish-harakat
mantiqan kelasi zamonda sodir bo‘lishiga qaramay, hozirgi
zamon shaklida ifodalanadi.
I s h a ll b e w ork in g when you c o m e to see me.
Sen meni ko‘rgani kelganingda men ishlayotgan bo‘laman.
W hen you a r r iv e at the airport, he w ill b e w a itin g for you
there.
Sen aeroportga yetib kelganingda u seni o‘sha yerda kutayotgan
bo‘ladi.
67
Hozirgi natijali zamon (Present Perfect Tense) h a v e
(uchinchi shaxs birlikda has) yordamchi fe’li va asosiy
fe’lning o‘tgan zamon sifatdoshi (P ast P a rticip le)
yordamida yasaladi. To‘g‘ri fe’llarning P a st P a rtic ip le
yoki P a rtic ip le II (O‘tgan zamon sifatdosh yoki Sifatdosh
II) shakli ularning Simple Past (Oddiy o‘tgan zamon)
shakliga mos keladi.
to live - lived
to play - played
to study - stu died
to talk - talked
to inspect - inspected
to translate - translated
Noto‘g‘ri fe’llarning sifatdosh II shakli jadvalning
uchinchi ustunida berilgan. Ko‘pchilik noto‘g‘ri fe’llarning
P a st P a rtic ip le shakli o‘zak unlisining o‘zgarishi bilan
yasaladi:
to begin - began - begun (boshlamoq)
to do - did - done (qilmoq)
to drive - drove - driven (haydamoq)
to see - saw - seen (ko‘rmoq)
to give - gave - given (bermoq)
to ring - rang - rung (jiringlamoq)
to steal - stole - stolen (o‘g‘irlamoq)
Fe’lning bu zamondagi shakli o‘zbek tilida turlicha
ifodalanishi
mumkin.
Perfect
zamonlarining
asosiy
xususiyati
ish-harakatning
tugaganligi
yoki
tugamaganligini, ya’ni natijani ko‘rsatishdir. Shuning
Hozirgi natijali zamon
68
uchun uni o‘zbek tiliga oddiy o‘tgan zamonda (I h a v e
walked - Men piyoda yurdim), ravishdosh yordamida
(Yurib
b o ‘ld im /q o ‘yd im /k eld im ),
o‘tgan
zamon
sifatdoshi vositasida (I h a v e b e e n to London. - Men
Londonda b o ‘lg an m an .) tarjima qilinadi.
Positive_____ Tasdiq
I
We
You
They
h a v e w alked.
Yurdim. (piyoda)
Yurdik.
Yurdingiz.
Yurdilar.
He
She
It
h a s w alked.
('s w alked)
Yurdi.
Negative______ Inkor
I
We
You
They
h a v e n o t
w alked
(h a v e n 't
w alked)
Yurmadim.
Yurmadik.
Yurmadingiz.
Yurmadilar.
He
She
It
h a s n o t w alked
(h a s n 't w alked)
Yurmadi.
Question
S o ‘roq
Yurdimmi?
Yurdikmi?
Yurdingizmi?
Yurdilarmi?
Yurdimi?
I h a v e s e e n him this week.
Bu hafta men uni ko‘rdim.
He’s w r it t e n a book.
69
U kitob yozgan.
He h a s just p h o n e d me.
U hozirgina menga qo‘ng‘iroq qildi.
I h a v e r e a d a lot of books.
Men juda ko‘p kitoblarni o‘qib chiqdim.
P re se n t P e r fe c t zamonini
quyidagi holatlarda
qo‘llash mumkin:
1. O‘tmishda boshlanib, hozirgacha yoki hozirga yaqin
bo‘lgan biror vaqtgacha davom etgan ish-harakatni
ifodalash uchun ishlatiladi. Bu zamonda hech qachon ago
so‘zini qo‘llamaslik kerak. Payt ravishlaridan f o r +
muddatni ifodalovchi so‘z (for five years “besh yildan
beri”), sin ce + aniq sana yoki vaqt (since ten o’clock “soat
o‘ndan beri”), in /d u rin g th e la st/p a st h o u r , d ay,
w e e k , m o n th , y e a r , d ecad e, c e n tu ry (so‘nggi/o‘tgan
soat, kun, hafta, oy, yil, o‘n kunlik, asr ichida/davomida),
y e t (hali), so fa r (hamon), u p to n o w (hozirgacha)
kabilarni qo‘llash mumkin.
Shirley h a s liv e d in Chicago for six years.
Shirli Chikagoda olti yildan beri yashaydi (hozir ham yashayapti).
They h a v e w a it e d since ten o’clock.
Ular soat o‘ndan beri kutishadi (hozir ham kutishyapti).
During the last years, many people h a v e m o v e d from rural
to urban areas.
So‘nggi yillar ichida ko‘p odamlar qishloq joylardan shaharlarga
ko‘chib o‘tmoqda (ko‘chish hali davom etyapti).
I h a v e f in is h e d the work and I’m going home now.
Ishni tugatib bo‘ldim, endi uyga ketyapman.
2. P re s e n t P e r fe c t zamonini o‘tmishda boshlanib,
hozirga yaqin bir vaqtda tugagan yoki yaqin kelajakda
tugaydigan ish-harakatni ifodalashda qo‘llash mumkin.
Bunda a lre a d y (allaqachon), n o t y e t (yo‘q hali), e a r ly
(erta), la te (kech), ju s t (endigina), th is m in u te (shu
daqiqada/onda), to d a y (bugun), th is m o n th / y e a r (shu
oy/yil), re c e n tly (yaqinda, yaqin o‘tmishda), la te ly
70
(so‘nggi vaqtda) kabi payt ravishlari kelishi mumkin.
I h a v e a lr e a d y f in is h e d those exercises.
O‘sha mashqlarni allaqachon bajarib bo‘ldim (bo‘lganman).
You h a v e b e e n absent a great deal la te ly .
So‘nggi vaqtda juda ko‘p kelmayapsan (yana kelmasligi kutilyapti).
The players h a v e c o m e e a rly .
O‘yinchilar erta kelishgan.
The players h a v e ju s t a r r iv e d .
O‘yinchilar hozirgina (endigina) yetib kelishdi.
Paul h a s r e b u ilt the engine of his car.
Pol mashinasining dvigatelini ta’mirlab bo‘ldi.
They h a v e r e c e n t ly a n n o u n c e d their engagement.
Ular yaqinda nikohdan o‘tganliklarini e’lon qilishdi.
w h e n , w h e r e va h o w so‘zlari bilan boshlanuvchi
so‘roq gaplarda P re s e n t P e r fe c t ishlatilmaydi.
W hen did you come back? Qachon qaytib kelding?
O‘tg a n n a tija li za m o n
O‘tg a n n a tija li (yoki tu g a lla n g a n ) zamon (The Past
Perfect Tense) yordamchi fe’l h a d va asosiy fe’lning o‘tgan
zamon sifatdoshi (Past Participle) yordamida yasaladi.
Positive_________ Tasdiq
I
Ishlab bo‘lgan edim.
He
Ishlab bo‘lgan edi.
She
h a d
Ishlab bo‘lgan edi.
It
worked.
Ishlab bo‘lgan edi.
We
('d w orked)
Ishlab bo‘lgan edik.
You
Ishlab bo‘lgan edingiz.
They
Ishlab bo‘lgan edilar.
Negative____________ Inkor
71
I
Ishlab bo‘lmagan edim.
He
Ishlab bo‘lmagan edi.
She
h a d
n o t
Ishlab bo‘lmagan edi.
It
w o r k e d
Ishlab bo‘lmagan edi.
W e
(h a d n 't
Ishlab bo‘lmagan edik.
You
w orked)
Ishlab bo‘lmagan edingiz.
They
Ishlab bo‘lmagan edilar.
Question
S o ‘roq
I
Ishlab bo‘lgan edimmi?
He
Ishlab bo‘lgan edimi?
She
Ishlab bo‘lgan edimi?
H a d It
worked?
Ishlab bo‘lgan edimi?
W e
Ishlab bo‘lgan edikmi?
You
Ishlab bo‘lgan edingizmi?
They
Ishlab bo‘lgan edilarmi?
P a st
P e r fe c t
zamoni
ish-harakatning
o‘tgan
zamonda kechgan boshqa bir ish-harakatgacha sodir
bo‘lganligini ifodalaydi. Ikkinchi ish-harakat o‘tgan zamon
shaklidagi fe’l bilan ifodalanadi. Bu zamonda payt
ravishlaridan
a lre a d y
va
oddiy
o‘tgan
zamonda
ishlatiladigan hamma ravishlar qo‘llanishi mumkin.
Before Karen c a m e here, she h a d s tu d ie d in Paris for two
years. Bu yerga kelishidan oldin, Karen ikki yil Parijda o‘qigan.
After Philip h a d f a il e d twice, he finally p a s s e d his test for
his driver’s liecense. Filip ikki marta yiqilib, oxiri haydovchilik
guvohnomasi uchun sinovni topshirdi.
W hen Philip f o u n d out that he h a d f a il e d again, he g a v e
u p . Filip yana yiqilganini bilgach, (o‘qishni) tashladi.
Agar “o‘tgan zamondan oldingi o‘tgan zamon” ekanligi
gapdagi payt ravishi (masalan, b e fo re , a fte r kabi) bilan
ifodalangan yoki kontekstdan ma’lum bo‘lsa, ikkala fe’l
uchun ham oddiy o‘tgan zamon qo‘llanadi.
Aniq vaqt b y (-ga kelib) predlogi yordamida
ifodalanishi
mumkin:
b y
Sunday
(yakshanbaga
kelib/yakshanbada), b y two o’clock (soat ikkiga kelib/soat
72
ikkida).
He h a d r e p a ir e d the car b y Saturday. Shanba kuni (-ga
kelib) u mashinani tuzatib bo‘lgan edi.
K e la si n a tija li z a m o n
K e la s i n a tija li (tu g a lla n g a n ) zamon (The Future
Perfect Tense) s h a ll h a v e yoki w ill h a v e yordamchi
fe’llari hamda asosiy fe’lning o‘tgan zamon sifatdoshi
vositasida yasaladi. Amerika inglizchasida faqat w ill h a v e
shakli ishlatiladi.
Positive
Tasdiq
Bajarib bo‘laman.
Bajarib bo‘lamiz.
Bajarib bo‘ladi.
Bajarib bo‘ladi.
Bajarib bo‘ladi.
Bajarib bo‘lasiz(lar).
Bajarib bo‘ladilar.
Negative_________________ Inkor
I
s h a ll n o t h a v e d o n e
Bajarmagan bo‘laman.
We
it (sh a n 't)
Bajarmagan bo‘lamiz.
He
Bajarmagan bo‘ladi.
She
w ill n o t h a v e d o n e
Bajarmagan bo‘ladi.
It
it (w o n 't)
Bajarmagan bo‘ladi.
You
Bajarmagan bo‘lasiz(lar).
They
Bajarmagan bo‘ladilar.
Question
Shall
I
we
have done it?
S o ‘roq____________
Bajargan bo‘lamanmi?
Bajargan bo‘lamizmi?
73
he
Bajarib bo‘ladimi?
she
Bajarib bo‘ladimi?
Will
it
have done it?
Bajarib bo‘ladimi?
you
Bajarib bo‘lasiz(lar)mi?
they
Bajarib bo‘ladilarmi?
Future Perfect zamoni kelajakda bo‘ladigan ish-
harakatdan oldin bo‘lib o‘tadigan boshqa bir ish-harakatni
ifodalaydi. Bu zamonda b y predlogi bilan keladigan payt
bildiruvchi so‘zlar, masalan, b y th e en d o f th e y e a r (yil
oxiriga kelib), a t th a t tim e (o‘sha vaqtda), b y to m o rro w
(ertaga), b y th is a fte rn o o n (bugun kunduzi), b y
to n ig h t
(bugun
tunda/oqshom),
b y
n e x t
w e e k / m o n th / y e a r (kelasi hafta/oy/yil)
kabi payt
ravishlari keladi.
Bu zamonda ifodalangan inglizcha fe’llar o‘zbek tiliga
odatda o‘tgan zamon sifatdoshi (-gan) yoki ravishdosh (-ib)
hamda har xil yordamchi fe’llar yordamida tarjima qilinadi
(masalan, tugatgan bo‘ladi yoki tugatib bo‘lgan bo‘ladi;
ko‘rib chiqadi yoki ko‘rib chiqqan bo‘ladi kabi).
This obedience school w ill h a v e t r a in e d fifty dogs by the
end of the year.
Itlarni o‘rgatadigan maktab yil oxiriga kelib ellikta it tayyorlab
chiqaradi.
B y the end of the winter season, more tourists w ill h a v e
v is it e d the island than ever before.
Qish mavsumining oxiriga kelib orolga har doimgidan ham
ko‘proq sayyohlar kelib ketishgan bo‘ladi.
I left several letters unfinished on my desk, but I w ill h a v e
f in is h e d them before noon tomorrow.
Yozuv stolimda bir nechta tugatilmagan xatlarni qoldirdim, lekin
ertaga peshingacha ularni tugatib bo‘laman.
W e s h a ll h a v e c o m p le t e d the experiment by the end of
the month.
Oy oxiriga kelib tajribani tugatgan bo‘lamiz (tugatib bo‘lamiz).
They w ill h a v e r e a c h e d the village by 10 o’clock.
Ular qishloqqa soat 10 da yetib borgan bo‘ladilar.
74
Z a m o n la r m o sla sh u v i
To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda bosh
gapning kesimi o‘tgan zamondagi fe’l bilan ifodalangan
bo‘lsa, bosh va ergash gaplar zamonda moslashadi.
Ergash gap orqali bir marta sodir bo‘lgan ish-harakat
ifodalanganda P a s t S im p le yoki P a s t C o n tin u o u s
ishlatiladi.
He s a id that he often s a w her.
U uni tez-tez ko‘rib turganligini aytdi.
He s a id that she w a s p r e p a r in g for the exam.
U imtihonga tayyorlanayotganligini aytdi.
Bosh gapda ifodalangan ish-harakat ergash gapdagidan
keyin sodir bo‘lgan bo‘lsa, to‘ldiruvchi ergash gapda P a st
P e r fe c t yoki P a s t P e r fe c t C o n tin u o u s qo‘llanadi.
She s a id that she h a d p a s s e d her exam.
U imtihonni topshirganligini aytdi.
She s a id that she h a d b e e n preparing for the exam for two
weeks.
U imtihonga ikki hafta tayyorgarlik ko‘rganini aytdi.
To‘ldiruvchi ergash gapdagi kelasi zamonga oid ish-
harakatni
ifodalash
uchun
o ‘tg a n
k e la s i
zamon
shakllaridan biri w o u ld yoki sh o u ld qo‘llanadi.
He s a id that he w o u ld help me the next day.
U menga ertasiga yordam berishini aytdi.
He s a id that he w o u ld be waiting for me at
3
.
U soat 3 da meni kutayotgan bo‘lishini aytdi.
Agar gap hammaga ma’lum bo‘lgan biror tabiiy hodisa
haqida borsa, zamonlar moslashuvi buzilishi mumkin.
Galileo p r o v e d that the Earth g o e s round the Sun.
Galiley yerning quyosh atrofida aylanishini isbotlagan.
O‘zganing
nutqini
ifodalash
uchun
(o‘zlashgan
gaplarda) say, a sk , te ll so‘zlari berilib, undan keyin
75
to‘ldiruvchi ergash gap keladi. Agar mazkur fe’llar o‘tgan
zamonda (said, ask e d , to ld tarzida) ifodalangan bo‘lsa,
zamonlar moslashuviga amal qilinadi va gapdagi ko‘rsatish
olmoshlari va payt ravishlari boshqasi bilan almashtiriladi.
O‘zlashgan gaplarning so‘roq shakli i f yoki w h e th e r
bog‘lovchisi vositasida beriladi.
He a s k e d me, “A r e you busy?” - He a s k e d me i f
(w h e th e r) I w a s busy.
“Bandmisan?”, - so‘radi u mendan. - U mendan bandmanmi,
yo‘qmi, (shuni) so‘radi.
this - bu
these - bular
now - hozir
today - bugun
tomorrow - ertaga
yesterday - kecha
ago - avval
here - bu yerda
that - o‘sha
those - o‘shalar
then - o‘shanda
that day - o‘sha kuni
the next day - ertasiga
the day before - oldingi kuni
before - oldin
there - o‘sha yerda
76
Do'stlaringiz bilan baham: |