Optsion va svop valyuta operatsiyalarining mohiyati hamda amalga oshirish jarayoni Kirish. Reja

Optsion va svop valyuta operatsiyalarining mohiyati hamda amalga oshirish jarayoni

Kirish.

Reja:

1.Optsion va svop valyuta operatsiyalaring iqtisodiy nazariy asoslari mexanizmi.

2.Ushbu valyuta operatsiyalaring amaldagi holati va tahlili.

3.Optsion va svop valyuta operatsiyalarining afzalliklari va kamchiliklari.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati.

Kirish

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash, eksport salohiyatini oshirish, milliy ishlab chiqaruvchilarning jahon bozorlarida mustahkam o‘rin egallashi hamda mamlakatning jahon moliya tizimiga integratsiyalashuvni kuchaytirishda xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinini barqaror rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisida 2003 yil 11 dekabrda tasdiqlangan “Valyutani tartibga solish to’g’risida”gi¹ qonunga muvofiq valyuta boyliklari, valyuta operatsiyalari va chet el valyutasi bilan bog’liq bo’lgan hosila moliyaviy vositalar to’g’risida quyidagicha ta’rif berilgan: Valyuta boyliklari – chet el valyutasi, chet el valyutasidagi qimmatli qog’ozlar, chet el valtasidagi to’lov hujjatlari va sof quyma oltin hisoblanadi. Chet el valyutasi muomalada bo’lgan hamda xorijiy davlatda qonuniy to’lov vositasi hisoblangan banknotlar, xazina biletlari va tangalar ko’rinishidagi chet el pul belgilari, muomaladan chiqarilgan yoki chiqarilayotgan hamda xuddi shu xorijiy davlatning pul belgilariga almashtirilishi lozim bo’lgan chet el pul belgilari, shuningdek hisob varaqlarda va omonatlarda bo’lgan xorijiy davlatlarning pul birliklaridagi hamda xalqaro pul yoki hisob-kitob birliklaridagi mablag’lardir.

Chet el valyutasidagi qimmatli qog’ozlar “Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni yoki xorijiy davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq qimmatli qog’ozlar jumlasiga kiritilgan, qiymati chet el valyutasida ifodalangan pul hujjatlaridir. Valyuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi:

—valyuta boyliklariga bo’lgan mulk huquqining va boshqa huquqlarning o’zga shaxsga o’tishi hamda valyuta boyliklarini to’lov vositasi sifatida ishlatish bilan bog’liq operatsiyalar;

—valyuta boyliklarini O’zbekiston Respublikasiga olib kirish va

Xalqaro bank amaliyotida svop operatsiyalari tez-tez amalga oshirilib turadi. Ular yordamida banklar moliyalashtirish bazasini kengaytiradilar va kamroq xarajatlar evaziga valyutalarning talab qilinadigan jamlanmasiga erishish imkoniyatiga ega bo’ladilar.

Valyutaviy svop operatsiyasi bu bitimda belgilangan muddat va valyuta kursi bo’yicha hisoblashish sharti asosida valyutalarni bir vaqtda sotib olish va sotish bo’yicha ikki tomonlama bitimdir

Asosiy qism

1.Optsion va svop valyuta operatsiyasining mohiyati va turlari.

Xalqaro valyuta munosabatlarining obyekti sifatida xorijiy va milliy valyutalar namoyon bo‘ladi. Biroq valyutalar jahon moliya bozorining muhim tovari sifatida uning boshqa tovarlari bilan o‘zaro aloqador va bog‘liqdir. Shu boisdan valyuta munosabatlarining obyekti bo‘lib oldi-sotdi obyekti sifatida global moliya bozorid Xalqaro valyuta munosabatlari xalqaro iqtisodiy munosabatlar, shuningdek xalqaro moliya bozori va xalqaro moliya tizimida valyutalarning harakati bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Xalqaro valyuta munosabatlari jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliya tizimida valyuta mablag‘larining muomalasi jarayonida hosil bo‘luvchi ijtimoiy munosabatlar majmuasini o‘zida ifodalaydi. Xalqaro valyuta munosabatlari zamonaviy iqtisodiyot sharoitida valyuta bozorida faqat valyutalarning oldi-sotdi operatsiyalari bilan cheklanmaydi. Xalqaro valyuta munosabatlarini xalqaro moliya bozori va jahon xo‘jaligida valyutalarning harakati jarayonida yuzaga keluvchi moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi sifatida ta’riflash ²mumkin. Xalqaro valyuta munosabatlari xalqaro iqtisodiy munosabatlar (jahon iqtisodiyoti, tashqi iqtisodiy faoliyat, xalqaro tadbirkorlik, investitsion hamkorlik, xalqaro logistika va boshqalar), shuningdek xalqaro moliya munosabatlari (bank, kredit, to‘lov-hisob-kitob, sug‘urta, fond, xalqaro moliya bozoridagi operatsiyalar va boshqalar) kabilarni amalga oshirishda namoyon bo‘ladi.a mavjud bo‘lgan barcha mahsulotlar, jumladan derivativlar ya’ni Optsion va svop valyuta operatsiyalari bo‘lishi mumkin.

Valyuta optsioni uning xaridoriga ma’lum bir huquqni beradi, ayni paytda, uning zimmasiga kelajakdagi ma’lum muddatda belgilangan narx bo‘yicha xorijiy valyutaning muayyan miqdorini xarid qilish yoki sotish majburiyatini yuklamaydi.

Optsion – lotincha “optio” so‘zidan olingan bo‘lib, tanlov ma’nosini beradi. Optsion – bu, ma’lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan sanada yoki kelishilgan ma’lum bir davr ichida sotib olish yoxud sotish huquqini (sotib oluvchi optsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi ikki taraflama shartnomadir.

Optsion shartnomasi bo‘yicha hamkorlar bo‘lib turli huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan uning sotib oluvchisi va sotuvchisi hisoblanadi.

Optsion sotib oluvchisi optsion sotuvchisidan valyutaning ma’lum bir miqdorini o‘zaro kelishilgan kurs (ijro bahosi) asosida, belgilangan kunda yoki ma’lum bir davr ichida sotib olish yoki unga sotish huquqiga egadir. Optsion sotuvchisi sotib oluvchiga talab qilinayotgan valyutani o‘zaro kelishilgan shartlar asosida etkazib berishi yoki ularni undan qabul qilib olishi lozim. Ushbu majburiyatlarni o‘z zimmasiga olganligi uchun sotuvchi bitim tuzilganidan keyin 2 bank ishi kunidan so‘ng optsion sotib oluvchisidan mukofotni oladi.

Optsionni sotuvchi xaridor oldida kelajakdagi muayyan muddatda qat’iy belgilangan narx bo‘yicha muayyan miqdordagi xorijiy valyutalarini xarid qilish va sotish majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Optsion xaridori (shuningdek, optsion egasi deb nomlanadi) ushbu operatsiyani amalga oshirish huquqini olish evaziga belgilangan miqdordagi pulni – vositachilik haqini to‘laydi. Optsion oldindan belgilangan muddatgacha kuchga ega bo‘ladi. Ushbu muddat ekspiratsiya sanasi deb ataladi.

Valyuta optsioni sotib oluvchiga valyutani oldindan kelishilgan kurs asosida sotib olish yoki sotish huquqini (majburiyatini emas) taqdim etganligi uchun u, ushbu orqali quyidagi ikki masalani hal qiladi:

-optsion, valyuta ayirboshlanishi paytidagi ehtimolli zararlardan kelishilgan eng kichik kurs orqali sotib oluvchini himoya qiladi;

-optsion sotib oluvchisi valyuta kursining o‘ziga manfaatli bo‘lgan paytida o‘z huquqidan foydalanmaslik hamda to‘lov muddati kelganda valyutani erkin bozorda sotib olish yoki sotish imkoniga egadir.

Shu sababli optsionni ko‘p holatlarda sug‘urta polisi bilan tenglashtirishadi. Sotib oluvchi tomonidan optsion valyuta bozoridagi vaziyat uning uchun faqat nomuvofiq holatda bo‘lgandagina ishlatiladi.

Valyuta optsioni birinchi marta 1982 yili Filadelfiya birjasida amalga oshirilgan edi. Optsiondan investitsiya portfelining muhim elementi va sug‘urtalashning samarali usuli sifatida foydalanish uchun uning qanday ishlashini bilish lozim.

Optsionlarning quyidagi ikkita asosiy turi mavjud :

• 
  “koll-optsion” yoki xarid qilish uchun optsion;
  
• 
  “put-optsion” yoki sotish uchun optsion.
  

Masalan, koll-optsionning xaridori 1 AQSh dollariga 10500 so‘m nisbatdagi kurs bo‘yicha 100 AQSh dollarini sotib olish huquqiga ega bo‘ladi. Put-optsionning xaridori esa, xuddi o‘sha shartlarda oldindan belgilangan muddatda, masalan, joriy oyning 30 sanasiga qadar ushbu narxlar bo‘yicha AQSh dollarini sotish huquqiga e³ga. Optsionning sotuvchisi koll-optsion holatida optsionni bajarishi, ya’ni sotishi lozim. Put-optsion holatida esa, optsion xaridori buni talab qilsa, muayyan tovarni sotib olishi shart, “hisob-kitob” optsioni bajarilgan holda foyda (zararlar) pul shaklida hisoblanadi.

Valyuta optsionlari valyuta riskini kamaytirish va oldini olish maqsadida foydalaniladi.Agar ayirboshlanish kursining yaxshi tomonga o‘zgarishi yuz bersa, optsion import qiluvchi (eksport qiluvchi) undan daromad olish imkoniyatini tug‘diradi (bunda u forvard valyuta bitimlaridan import qiluvchi(eksport qiluvchi)ning qat’iy belgilangan kursga bog‘lanib qolishining oldini oladi). Shuningdek, optsionlarning amerika va yevropa turlari mavjud.

Amerika optsioni deb, odatda, optsionni harakat muddatini hohlagan vaqtida bajarilishiga aytiladi. Shuning uchun, optsionni harakat muddati uning birinchi va oxirgi hisob-kitob sanasi orasida o‘rnatiladi.

Yevropa optsioni deb, odatda optsionning faqat hisob-kitobning ma’lum bir oxirgi aniq davrida bajarilishiga aytiladi. Optsion bitimi bo‘yicha hisob-kitobni amalga oshirish uchun ikki ish kuni olinadi.

Valyuta optsionlari turli moliya institutlarida rasmiylashtirilishi mumkin, xususan bankning mijozlari uchun yoziladigan – birjadan tashqari optsionlar va optsion birjalaridan sotib olish mumkin bo‘lgan – birja optsionlari.

Birjadan tashqari optsionlar odatda bank tomonidan ishbilarmon mijozga yozilib, ularning eng asosiy kamchiligi – muomalasining yo‘qligi hisoblanadi. Mijoz optsionni bajarilish sanasigacha ushlab turishi yoki uni bajarishi, yoki uning muddatini o‘tib ketishiga yo‘l qo‘yishi kerak.

2.Optsion bahosini aniqlash.

Optsion sotuvchisi valyutani sotishga (yoki sotib olishga) majbur, optsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas. Ya’ni, u valyutani sotib olishi yoki sotib olmasligi (sotishi yoki sotmasligi) mumkin. Demak, optsion sotib oluvchini almashuv kursini kelishilgan “strayk” bahodan yuqori yoqimsiz o‘zgarishidan himoya qiluvchi, valyuta xatarlarini sug‘urta qilish shaklidir. Agarda optsionning almashuv kursi “strayk” bahodan ortib unga yoqimli tarafga o‘zgarsa daromad olish i⁴mkonini beradi.

Optsionning “strayk” bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursining o‘sishi “apsayd” (inglizcha “upside” – yuqori tomoni) deb ataladi. Uning “strayk” bahoga nisbatan pasayishi esa “daunsayd” (inglizcha “downside” – pastki tomoni) deb ataladi.

Optsionning 3 turi mavjud, ya’ni:

1. 
   Sotib olishga optsion (“call option”) – bu optsionni sotib oluvchi shaxsni, valyuta kursining o‘sish xavfidan (yoki ma’lum bir sanaga hisob-kitob qilishdan) o‘zini himoya qilish maqsadida, mazkur valyutani sotib olish (yoki hisob-kitobni amalga oshirish) huquqidir (majburiyati emas).
   

2. 
   Sotishga optsion (“put option”) – bu optsionni sotib olgan shaxsni, valyuta qadrsizlanishidan o‘zini himoya qilish maqsadida, shu optsionni sotishga (yoki ma’lum bir sanaga hisob-kitob qilish) xuquqini (majburiyatini emas) bildiradi.
   

O
ptsionda uning muddati ko‘rsatiladi.

Optsion bahosi bir qator omillarga bog‘liq bo‘ladi:

Joriy valyuta kursi (spot);

Bozorning o‘zgaruvchanligi;

Ekspiratsiyagacha bo‘lgan muddatning uzunligi;

O‘rtacha bank foiz stavkasi;

Talab va taklif munosabati.

Optsion bahosi ikki tuzilmadan tashkil topgan:

Ichki (haqiqiy) qiymat;

Tashqi (vaqtinchalik) qiymat.

Optsionning muddati - bu sana yoki ma’lum bir davr bo‘lib, sana yoki davr muhlati o‘tib ketsa, mazkur optsionni ishlatib bo‘lmaydi.Optsion o‘z kursiga ega. Optsion kursi – bu uning strayk bahosidir (inglizcha “strike price”). Bu valyutani sotib o⁵lish (“put”) yoki sotish (“call”) mumkin bo‘lgan, ya’ni optsion aktivi bahosidir.Optsionni sotib oluvchi shaxs optsionni sotuvchi yoki uni yozib bergan shaxsga mukofot deb atalmish vositachilik haqini to‘laydi.Mukofot bu, optsionning bahosidir. Optsionni sotib oluvchi shaxsning xatari shu mukofot miqdori bilan cheklanadi, o‘z navbatida optsionni sotuvchi shaxsning xatari esa olingan mukofot miqdoriga kamayadi.Mukofotni sotib oluvchi kotirovka valyutasida to‘laydi. Mukofotning hisob-kitobi uchun turli formulalardan foydalaniladi. Ulardan eng mashhuri Black-Scholes formulasidir, uni XX-asrning 70-yillarida AQShlik Black va Scholes taklif qilishgan. Valyuta optsionlari uchun Black-Scholes formulasining modifikatsiyasi bo‘lmish Garman & Kohlhangen modeli ataylab ishlab chiqilgan. Optsion mukofotining katta-kichikligi quyidagi ikki komponentdan tashkil topadi: ichki qiymat va davriy qiymatdan.

Ichki qiymat (boshqacha nomi ichki qimmatligi) – bu, optsion egasini uni sotishdan olgan to‘liq daromadi. Optsion mukofotining pastki chegarasi ichki qiymatga tengdir. Chunki sotuvchi optsionning strayk bahosi va joriy bahosi (“spot” kurs) sifatidagi farqdan kichik bo‘lgan mukofotga rozi bo‘lmaydi.

Misol. “Spot” kurs 1 AQSh dollari 10500 so‘mni tashkil etadi. Optsiondagi sotib olish “strayk” bahosi 10000 so‘m. Optsion egasi AQSh dollarlarini 1 AQSh dollari 10000 so‘m bahoda sotib olishi va 1 AQSh dollari 10500 so‘m bahoda sotishi mumkin. Bunda optsionning ichki qiymati 500 so‘mni tashkil etadi.

“Ichki qiymat” tushunchasidan kelib chiqqan holda optsionlar quyidagilarga farqlanadi:

1.“Puldagi optsionlar” (inglizcha “in the money option”).

2.“Pulni oldidagi optsionlar” (inglizcha “at the money option”).

3.“Pulsiz optsionlar” (inglizcha “out of the money option”).

O
ptsionning almashuv kursi uning shartnoma, strayk bahosidan yuqori bo‘lsa “puldagi optsion” bo‘ladi. “Puldagi optsion” mustaqil ijobiy qiymatga ega, ya’ni fyuchers joriy bahosidan past bo‘lgan sotish bahosiga ega sotuvchi optsioni yoki sotish bahosi, fyuchers joriy bahosidan past bo‘lgan sotib olish optsioni.

Bazis bahosi taxminan joriy bahosiga teng, ya’ni mustaqil bahosi nolga teng bo‘lgan optsion – “pulni oldidagi optsion” bo‘ladi.Salbiy mustaqil qiymatga ega bo‘lgan optsion – “Pulsiz optsion” bo‘ladi.

Optsionning bahosiga foiz stavkasi ta’sir etadi. Yuqori bank stavkasida optsion jozibadorligi pasayadi. Investorda mablag‘larni joylashtirishning muqobil imkoniyati yaratiladi. Bir tomondan, optsion sotuvchisi katta bahoni beradi, chunki u sotuvdan mablag‘larni depozitga joylashtirishdan keladigan daromaddan kam bo‘lgan foydaga ega bo‘lishni xohlaydi. Boshqa tomondan, optsion xaridori shartnomani tuzishda huddi shunday daromad keltiruvchi aktsiya yoki boshqa investitsiyalar xaridiga qaraganda kamroq mablag‘larni ishlatadi. Bundan tashqari, optsion xaridi valyuta kursi va foiz stavkasi tebranishidan kelib chiqib, shartnomani bajarish (yoki bajarmaslik) huquqini beradi.Davriy qiymat optsionlar savdosida xavf-xatarlarni aks ettiradi. Bunday xatarlarni katta yoki kichikligiga “strayk” baho, valyuta kurslarining o‘zgaruvchanligi, foiz stavkalari, valyuta bozoridagi talab va taklif miqdorlari ta’sir etadi.

Optsionlar joriy bahosi va “strayk” baholarining tengligi sharoitida davriy qiymat o‘zinin⁶g eng katta miqdoriga etadi. Chunki, optsionlar joriy bahosining u yoki bu tarafga og‘ish ehtimolligi nihoyatda yuqori. Agarda optsionning ijro sanasiga joriy bahosi (“spot” kurs) tebranish ehtimoli nolga yaqinlashsa, unda davriy qiymat ham nolga teng bo‘ladi.Sotib oluvchi valyuta kursining pasayishidan ham yutadi. Agarda, optsionni ishlatilish kuniga kelib joriy kurs (“spot” kurs) optsion kursidan past bo‘lsa, sotib oluvchi optsiondan foydalanmasligi mumkin va AQSh dollarlarini, kursning pasayishi oqibatida yutgan holda, naqdli bozorda sotib olishi mumkin.

Sotib olishga optsion, egasiga valyutani nisbatan past kursda sotib olish va daromad olish huquqini beradi. Bu daromad quyidagi formula asosida aniqlanadi:

D=(R1 – R0) ∙ n – Rn, yoki

D=(R1 – R0 – R) ∙ n;

Bu yerda, D – sotib olishga optsiondan keladigan daromad;

R1 – optsion ijrosi paytidagi bozordagi valyuta kursi (spot-kurs);

R0 – “strayk” baho (valyutani sotib olishga optsion kursi);

R – optsion mukofoti (optsion bahosi);

N – optsion bo‘yicha sotib olinayotgan valyuta miqdori.

Sotishga optsion, egasiga bozor tomonidan past darajada baholangan valyutani nisbatan yuqori kursda sotish va daromad olish huquqini beradi. Bu daromad quyidagi formula asosida hisoblanadi:

D= (R1 – R0 – R) ∙ n.

Shunday qilib optsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib bo‘lmaydigan kelgusidagi o‘zgarishlardan o‘zini himoya qilish imkonini beradi. Optsion shartnomasi, optsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo‘lgan shartnoma emas. Shuning uchun ham agarda optsion amalga oshirilmasa egasi uni berib yuborishi yoki ishlatmasdan qoldirishi mumkin.

Optsion va forvard kontraktlari o‘rtasidagi asosiy farqlar:

Sotib oluvc⁷hi apsayddan foyda oladi;

Sotib oluvchi daunsayddan himoya qilingan;

Sotib oluvchi optsion uchun mukofot to‘laydi.

Optsion shartnomalari bu shunday forvard shartnomalarki, ular tuzilganidan so‘ng mijoz kontraktning bajarilishini talab etishi mumkin:

a) kontrakt tuzilgan sanadan boshlab, xohlagan kunda va kelgusidagi istagan sanasigacha;

b) ikki sana orasidagi xohlagan muddatida, bu ikkala sana kelgusidagi sanalardir.

Mijoz valyuta sotilishining aniq muddatiga ega bo‘lmasa, to‘lov muddatini o‘z ichiga oladigan, to‘la oylarni qoplay oladigan optsion kontraktlari ishlatiladi.Optsion shartnomalari qo‘llanilishidan maqsad shundaki, forvard kontraktlarini yangilash yoki ularni bir necha kunga uzaytirish zaruratidan xolis bo‘lishdir. Bu esa kunlik hisobda juda qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun mijoz optsion kontraktidan foydalangan holda hatto aniq muddatga ega bo‘lmasa ham o‘z valyuta xatarini qoplash imkoniga ega bo‘ladi.Forvardli optsion kontrakti mijoz va bank o‘rtasida tuzilayotgan paytda, sotuvchi hamda sotib oluvchining kurslari aniqlanishi lozim, chunki bank uni kotirovka qiladi. Albatta bank o‘zi uchun qulay bo‘lgan kursni shu optsion davri uchun kotirovka qiladi. Bu masala ahamiyatli, chunki mijoz kontraktning ijro etilishini optsion davrining istalgan sanasida talab etishi mumkin. Bunda bank shunga ishonch hosil qilishi kerakki, mijoz bank hisobiga qulay kursga ega bo‘lib qqolmasin

SVOP – BU... hisob-kitoblar kunida uni tuzish paytida mavjud bo’lgan kurs bo’yicha valyutaning muayyan summasini sotib olish (sotish) bitimi bo’lib, bunda keyinroq sanada bitim tuzish chog’ida kelishilgan kurs bo’yicha mazkur valyuta summasini qaytadan sotish (sotib olish) majburiydir.

Valyutaviy svop operatsiyasi ikki qismdan iborat:

Valyutalarning dastlabki almashinuvi (spot bitim);Qayta almashinuv va svop shartnomasining yopilishi (forward bitimi).

Svop bitimlarini muayyan vaqt davri mobaynida zarur bo’lgan valyutadan foydalanish uc⁸hun tuzadilar, ayni vaqtda ta’minot sifatida boshqa valyuta taqdim etiladi. Svop bitimi o’zaro bog’langan ikki valyuta operatsiyasi tarzida tuziladi. Uning valyuta kursi svop bitimi tuzish⁹ paytida amal qilgan dolzarb valyuta kurslari va forward bitimi valyuta kurslari asosida hisoblab chiqariladi.

Jahon banki moliyalashtirish strategiyasining ajralmas qismini tashkil etadigan svop operatsiyalari uzoq muddatli va o’rta muddatli qarzlarning yillik 15-20%ini qamrab oladi. Rasmiy raqamlar mavjud emas, biroq valyuta va foiz svoplarining xalqaro bozorlari 80-200 mlrd AQSh dollarida baholanadi. Ular hajmi boshqa dastaklar orqali amalga oshiriladigan operatsiyalar sonidan oshadi. Buning ustiga, svop operatsiyalaridan xalqaro korporatsiyalar, rasmiy muassasalar va davlat organlari foydalana boshladilar.

Svop bitimi uchun nima zarur? Svop bitimi uchun mijozga bankdagi hisob-kitob raqami zarur. U valyutaviy svop bitimi tuzish shartnomasini imzolashi, ushbu sohani tartibga soluvchi me’yoriy baza bilan tanishishi va, albatta, etarlicha pul summasiga ega bo’lishi kerak.

Hozirda tadbirkorlarimizda ham moliyaviy dastaklarga, shu jumladan svop bitimlariga qiziqish oshmoqda. Ularni tuzishni O’z¹⁰bekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risida nizom tartibga soladi.

O’zbekiston banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirishda AQSh dollari, evro, Angliya funt sterlingi, Shveytsariya franki va Yaponiya ienasidan foydalaniladi. Operatsiyalar so’m va chet el valyutasi bilan, shuningdek ikki chet el valyutasi o’rtasida ham amalga oshirilishi mumkin.O’zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi nizomga o’zgartirishlar Adliya vazirligida davlat ro’yxatidan o’tkazildi. Ushbu o’zgarishlarga asosan, valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirishda so’m va chet el valyutasi yoki ikki chet el valyutasi o’rtasidagi svop bitimini tuzishda svop bitimining bazaviy kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadigan kurs bo’yicha emas, tomonlarning ixtiyoriga ko’ra erkin belgilanishi tartibi o’rnatildi. Shuningdek, valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirishda chet el valyutasi sifatida taraflar ularning xohishiga ko’ra istalgan chet el valyutalaridan foydalanilishi mumkinligi belgilandi.

Markaziy bank Boshqaruvining qarori bilan O’zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi nizomga tuzatishlar kiritildi.

Birinchidan, valyutalarning bazaviy kursini belgilash tartibiga o’zgartirish kiritildi. Endi so’m va chet el valyutasi yoki ikki chet el valyutasi o’rtasidagi svop bitimini tuzishda svop bitimining bazaviy kursi (spot-kurs) tomonlarning ixtiyoriga ko’ra erkin belgilanadi. Ilgari spot-kurs Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan va svop bitimi tuzilgan paytda amal qilgan valyutalar kursiga teng bo’lgan (yoki kross-kurs asosida hisoblangan – chet el valyutalari o’rtasidagi bitimda).

Ikkinchidan, ilgari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faqat joriy xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan hollarda bank bilan valyutaviy svop bitimini tuzishlari mumkin edi. Endi bu shart bekor qilindi. Ya’ni yuridik shaxslarga o’z faoliyatlari jarayonida bankning tegishli xizmatini hech qanday cheklovlarsiz olish huquqi berildi. Biroq, ushbu operatsiya bo’yicha xarid qilingan chet el valyutasi faqatgina joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha amalga oshirilayotgan to’lovlar uchun sarflanishi mumkinligi aytib o’tilgan.

Uchinchidan, chet el valyutalari sifatida valyutaviy svopni amalga oshirish uchun banklar ularning xohishiga ko’ra istalgan chet el valyutalaridan foydalanishlari mumkin. Ilgari aniq ro’yxat belgilangan edi: AQSh dollari, evro, Angliya funt sterlingi, Shveytsariya franki va Yaponiya ienasi (ya’ni erkin almashtiriladigan valyuta).Valyuta birjasining savdo tizimi Forex (valyuta ayirboshlash) – erkin narxlarda banklararo valyuta ayirboshlash bozori (kotirovka cheklovlarsiz yoki belgilangan qiymatlarsiz tuziladi). Odatda “Forex bozori” birikmasi ishlatiladi (inglizcha: Forex market, FX-market). “Forex” tushunchasi odatda o’zaro valyuta ayirboshlash uchun ishlatiladi, lekin valyuta operatsiyalarining butun umumiy jarayoni uchun emas. 1976 yilda Yamayka konferensiyasi bo’lib o’tdi. Shu yili butun dunyo milliy valyutalarning erkin shakllangan valyuta kurslarini suzib o’tishga o’tdi va AQSh dollari asosiy zaxira valyutasiga aylandi. Rivojlangan mamlakatlar rahbarlari jahon valyuta tizimini shakllantirishning yangi tamoyillarini bayon etdilar:

-oltindan xalqaro to’lovlardagi¹¹ kamomadni qoplash vositasi sifatida foydalanishni rad etish;

-suzib yuruvchi valyuta kurslariga o’tish, valyuta konvertatsiyasi;

-yangi tizimning asosiy elementlari valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo tashkilotlardir;

-to’lov vositasi sifatida davlatlarning milliy valyutalari hisoblanadi;

-xalqaro valyuta operatsiyalari amalga oshiriladigan asosiy mexanizm-tijorat banklari hisoblanadi.

Bu dunyodagi haftaning besh kunida tunu kun ishlaydigan yagona bozor. Pul mablag’larining tezkor harakati, operatsiyalarning arzonligi, yuqori likvidlik FOREXni investorlar uchun eng jozibali bozorlardan biriga aylantiradi.

FOREX bozori va boshqa barcha bozorlarning asosiy farqi shundaki, uning o’ziga xos savdo joyi yo’q. FOREX – bu aloqa vositasi bilan bog’langan, dunyoning barcha etakchi moliya markazlariga tarqalgan va bir mexanizm sifatida kecha-kunduz ishlaydigan ulkan valyuta dilerlari tarmog’i. Valyuta savdosi telefon orqali yoki kompyuter terminallari orqali amalga oshiriladi – operatsiyalar bir vaqtning o’zida dunyoning yuzlab banklarida amalga oshiriladi.FOREX bozorining boshqa moliya bozorlariga nisbatan bir qator xususiyatlari va muhim afzalliklari mavjud:Birinchi navbatda – etakchi jahon valyutalarini bepul konvertatsiya qilish Har qanday bitimning deyarli 100% likvidligi. FOREX-da har kuni va har soniyada amalga oshiriladigan tranzaktsiyalarning katta hajmini hisobga oladigan bo’lsak, talabning etishmasligi sababli bitimni amalga oshirib bo’lmaydigan holatlar mavjud emas (chunki bu fond va qimmatli qog’ozlar birjalarida inqirozli vaziyatlarda sodir bo’ladi) Valyuta bozorining asosiy ishtirokchilari:

Markaziy banklar. Ularning vazifasi davlatning valyuta zaxiralarini boshqarish va kurs barqarorligini ta’minlashdan iborat. Ushbu vazifalarni bajarish uchun to’g’ridan-to’g’ri valyuta intervensiyalari va bilvosita ta’sir – qayta moliyalash stavkasi, zaxira standartlari va boshqalarni tartibga solish orqali amalga oshirilishi mumkin.

Tijorat banklari. Ular valyuta operatsiyalarining asosiy qismini amalga oshiradilar. Bozorning boshqa ishtirokchilari banklarda hisobvaraqlarini yuritadilar va ular orqali ularning maqsadlari uchun zarur bo’lgan konversion va depozit-kredit operatsiyalarini amalga oshiradilar. Banklar tovar va fond bozorlarining umumiy ehtiyojlarini valyuta birjasida, shuningdek mablag’larni jalb qilish joylashtirishda jamlaydilar. Mijozlarning murojaatlarini qondirishdan tashqari, banklar o’z mablag’lari hisobidan m¹²ustaqil ravishda operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Pirovardida xalqaro valyuta bozori (forex) – bu banklararo operatsiyalar bozori.

Tashqi savdo operatsiyalari bilan shug’ullanadigan firmalar. Importchilarning umumiy buyurtmalari chet el valyutasiga barqaror talabni, eksport qiluvchilar tomonidan esa uning ta’minotini, shu jumladan chet el valyutasidagi depozitlar shaklida (valyuta hisobvaraqlaridagi vaqtincha bo’sh qoldiqlar) shakllantiradi. Xalqaro investitsiya kompaniyalari, pensiya va to’siq fondlari, sug’urta kompaniyalari. Ularning asosiy vazifasi mablag’larni turli mamlakatlar hukumatlari va korporatsiyalarining qimmatli qog’ozlariga joylashtirish orqali erishiladigan diversifikatsiyalangan aktivlar portfelini boshqarishdir. Dilerlik slangida ular oddiygina fondlar deb nomlanadi.

Valyuta ayirboshlash. Bir qator mamlakatlarda milliy valyuta birjalari mavjud bo’lib, ularning funktsiyalariga yuridik shaxslar uchun valyuta almashinuvini amalga oshirish va bozor kurslarini shakllantirish kiradi. Valyuta vositachilari. Ularning vazifasi chet el valyutasi xaridorini va sotuvchisini birlashtirish va ular o’rtasida konversion yoki kredit-depozit operatsiyalarini amalga oshirishdir. O’zlarining vositachiligi uchun brokerlik kompaniyalari bitim summasining foizida brokerlik komissiyasini undiradilar. Ammo ushbu komissiya miqdori ko’pincha bankning kredit foizlari va bank depozitidagi stavka o’rtasidagi farqdan kam bo’ladi. Banklar ham ushbu funktsiyani bajarishi mumkin. Bunday holda, ular kredit bermaydilar va tegishli risklarni o’z zimmalariga olmaydilar. Xususiy shaxslar. Fuqarolar har xil operatsiyalarni amalga oshiradilar, ularning har biri kichik, ammo umuman olganda ular sezilarli qo’shimcha talab yoki taklifni shakllantirishlari mumkin: tashqi turizm uchun to’lov; ish haqi, pensiya, yig’imlarning pul o’tkazmalari; valyuta qiymatini saqlash vositasi sifatida naqd pulda sotib olish / sotish; spekulyativ valyuta operatsiyalari

Savdo sessiyalarini uch davrga bo’lish mumkin:

-Uzoq Sharq Bu erda eng faol operatsiyalar bozorda dollarni yapon iyenasiga, dollarni evroga qarshi, evroni iyenaga va dollarni Avstraliya va Yangi Zelandiya dollarlariga nisbatan konversion operatsiyalari hisoblanadi. Bu vaqt ichida valyuta kurslarining tebranishlari tez-tez sezilmaydi, ammo valyutalar, ayniqsa dollarning iyenaga nisbatan bosh aylantiradigan parvozi bo’lgan kunlar bor. Yaponiya iyenasi uchun eng tipik faol davr Moskva vaqti bilan 3.00 dan 10.00 gacha.

-G’arbiy Evropa. Moskva vaqti bilan soat 9.00 da bozor Tsyurix, Frankfurt, Parij, Lyuksemburgning Evropa moliya markazlarida ochiladi. Biroq, dollar kursining asosiy valyutalarga nisbatan chindan ham kuchli harakati Moskva vaqti bilan soat 10: 00dan so’ng, London bozori ochilgand¹³an so’ng boshlanadi. Odatda bu ikki-uch soat davom etadi, shundan so’ng Evropa banklari dilerlari tushlikka borishadi va bozor faolligi biroz pasayadi. Evropa valyutalari uchun ikkita faoliyat davri mavjud: Moskva vaqti bilan 10.00-15.00 gacha, keyin esa – Amerika sessiyasi ochilishi bilan – Moskva vaqti bilan soat 16.00 dan 18.00 gacha, kamroq – Moskva vaqti bilan soat 22.00 gacha.

-Shimoliy Amerika. Moskva vaqti bilan soat 16: 00da Nyu-Yorkda bozor ochilishi bilan Amerika banklari dilerlari ertalab ish boshlaganlarida va evropalik dilerlar tushlikdan qaytganlarida vaziyat yana keskin tiklanadi. Evropa bozori yopilgandan so’ng (Moskva vaqti bilan soat 18.00 da) dollarning boshqa valyutalarga nisbatan kursi keskin o’zgarishi mumkin. Amerika va Osiyo sessiyalari eng tajovuzkor bo’lib, Evropa sessiyasi¹⁴da eng katta bitimlar tuzilgan. Yangi Zelandiya va Avstraliyaning mashg’ulotlari eng tinch deb hisoblanadi.

2 Optsionnn va svop valyuta operatsiyalaring amaldagi holati va tahlili.

Valyuta opsionlarining amalga oshirilishi. Opsionlar valyuta riskidan xedjirlash hamda spekulyasiya uchun qo‘llanishini aytib o‘tgan edik, endi uni spekulyasiya uchun qo‘llanishini ko‘rib chiqamiz.Agar spekulyator nuqtai nazaridan qarasak, unda spot, forvard va opsion bozorida savdo qilish, ya’ni spekulyativ operatsiyalar amalga oshirish imkoniyati bor.

Spot bozori spekulyasiyasi. Masalan, unin100 ming AQSH dollari bo‘lsa va u shvetsiya franki bo‘yicha olti oylik spot kursi har bir shvetsiya franki uchun 0.6000 AQSH dollari bo‘lishini taxmin qilsa (albatta tahlillar natijasida), unda u spekulyasiyani amalga oshirish uchun birinchi navbatda bugungi kundagi har bir shvetsiya franki uchun 0.5851 AQSH dollari spot kursi bo‘yicha 100 ming AQSH dollariga 170910.96 shvetsiya franki sotib olishi kerak. Spekulyator o‘zi taxmin qilgan valyuta kursi etib kelmaguncha uni o‘zida ushlab turadi va agar u mo‘ljallagan kurs etib kelsa u sotadi:

170910.96 Sfr * $ 0.6000/Sfr = $ 102546.57. Natijada, u 2546.57 AQSH dollari miqdorida yoki 2.5 % foyda ko‘radi.

Opsion bozori spekulyasiyasi. Opsion bozorida spekulyasiyasini amalga oshirishda spekulyator qanday turdagi opsionni sotib oladi yoki sotadi aniqlab olishi kerak. Koll opsionni sotib olishda u frankdagi avgust kol opsionini 58 ½ ($ 0.5850/Sfr) strayk bahoda va 0.50 yoki $ 0.0050/Sfr premiyani xarid qiladi. Agar spot kurs strayk bahodan past bo‘lsa, spekulyator kol opsionni sotmaydi. Chunki, frank spot bozorda kolldagiga qaraganda arzonroqdir. Spekulyatorning yo‘qotishi faqat premiyadan (0.50) iborat bo‘ladi. Agar spot kurs strayk kursdan yuqori bo‘lsa, masalan, 59 ½ bo‘lsa, u shvetsiya frankini 59 ½ kurs o‘rniga 58 ½ kurs bilan sotib oladi va uni spot bozorida 59 ½ kurs bo‘yic¹⁵ha sotib foyda oladi.

Foyda(zarar) = spot kurs–(strayk baho+premiya) = $ 0.595/Sfr-($0.585/Sfr+$0.005/Sfr) = $0.005/Sfr. Shuningdek, spekulyator kursni yana ham ko‘tarilishini ko‘tishi mumkin. YA’ni opsion bozorida yo‘qotish cheklangan (premiya bilan) daromad esa cheklanmagan bo‘ladi. Kol opsionini yozib berishda spekulyator o‘ziga sotish majburiyatini oladi. Sotib oluvchi tomon esa belgilangan valyutani sotib olish huquqiga ega bo‘ladi. Bunda u cheklangan foyda va cheklanmagan yo‘qotishda bo‘ladi. Spekulyatorning kol opsion yozib berishdagi daromad (zarar)i quyidagicha:

Foyda(zarar) = Premiya-(Spot kurs-Strayk baho) = $0.005/Sfr-($0.595/Sfr+$0.585/Sfr) = -$0.005/Sfr

Shvetsiya frankiga 58.5 US/SF strayk baho bilan kol opsionni yozib beruvchi spekulyatorningning daromadi cheklangan bo‘ladi va u spot kurs 58.5 US/SF strayk bahodan quyi bo‘lgan holda 0.50 US/SF ga teng bo‘ladi. Spekulyatorning yo‘qotishi esa cheklanmagan darajada bo‘ladi, ya’ni agar spot kurs 59.0 US/SF (huquqdagi)dan yuqori bo‘lsa spekulyatorning yo‘qotishi cheklanmagan bo‘ladi. Put opsionni sotib olish bilan spekulyatorda valyutani strayk bahoda sotish huquqi bo‘ladi. Kol opsion singari bunda ham cheklangan yo‘qotish, cheklanmagan yutuq bo‘ladi. Agar spot kurs strayk bahodan tushib ketsa ham spekulyator put opsionni strayk baho bo‘yicha amalga oshirib daromad oladi. Spekulyatorning put opsion sotib olishdagi foyda(zarari) quyidagicha bo‘ladi. Foyda(zarar) = Strayk baho-(Spot kurs+Premiya) = $0.585/Sfr-($0.575/Sfr+$0.005/Sfr) = $0.005/Sfr Shvetsiya frankini 58.5 US/SF strayk baho bo‘yicha put opsion sotib olgan spekulyator cheklangan miqdordagi, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan yuqori bo‘lgan holda 0.50 US/SF zarar ko‘radi va cheklanmagan miqdordagi foyda olishi mumkin, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan quyi bo‘lsa foyda ko‘ra boshlaydi. Put opsionni yozib berishda spekulyator strayk bahoda belgilangan valyutani etkazib berish majburiyatini oladi. Bund¹⁶a ham kol opsionni yozib bergandagi kabi cheklanmagan zarar, cheklangan yutuq bo‘ladi. Bunda spekulyatorning foyda(zarari) quyidagicha topiladi:

Foyda(zarar) = Premiya-(Strayk baho-Spot kurs) = $0.005/Sfr-($0.585/Sfr-$0.575/Sfr) = -$0.005/Sfr YA’ni, spekulyator strayk bahodan ko‘ra spot kurs ko‘tarilib ketishidan daromad ko‘rishi mumkin

Shvetsiya frankini 58.5 US/SF strayk baho bo‘yicha put opsion yozib bergan spekulyator cheklangan miqdordagi, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan yuqori bo‘lgan holda 0.50 US/SF foyda ko‘radi va cheklanmagan miqdordagi zarar ko‘rishi mumkin, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan quyi bo‘lsa spekulyator zarar ko‘radi. Forvard valyuta shartnomasi – bu kelajakdagi belgilangan muddatda aniq xorijiy valyuta summasini sotish yoki sotib olish bo‘yicha banklararo bitimni bajarish majburiyatidir. Bunda valyuta, summa, almashuv kursi va to‘lov muddati bitim tuzilgan paytda belgilanadi. Forvard bitim muddati 3 kundan 5 yilgacha bo‘lishi mumkin, ammo uning 1, 3, 6 va 12 oylik muddatlari odatda ko‘p uchraydi. Forvard shartnomasi bank shartnomasi hisoblanadi, shuning uchun u standartlashtirilmagan va biror aniq operatsiya ostida ham qo‘llanilishi mumkin. Forvard bitimlari bozori (6 oygacha bo‘lgan muddat uchun) asosiy valyutalarda etarli darajada barqaror, 6 oydan ko‘proq muddatga esa nobarqaror, bunda ayrim operatsiyalar almashinuv kurslarining kuchli tebranishiga olib kelishi mumkin. Odatda Forvard operatsiyasi «svop» operatsiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar forvard bitimining o‘zigina qo‘llansa, (ya’ni bir vaqtning o‘zida «spot» operatsiyasini amalga oshirish bilan emas), u holda bu operatsiya autrayt (outright) deb nomlanadi.

Valyuta opsioni ham valyuta operatsiyalarining turi bo‘lib, undan sotuvchi haridor oldida kelajakdagi muayyan muddatda qat’¹⁷iy belgilangan narx bo‘yicha muayyan miqdordagi xorijiy valyutalarni harid qilish va sotish majburiyatlarini o‘z zimmasiga oladi. Opsionlarning quyidagi 2 ta asosiy turi mavjud:

«koll-opsion» (coll option)-sotib olinadigan opsion

«put-opsion» (put option)-sotiladigan opsion

«koll-put» (coll-put-option)-ikki yoqlama opsion. Koll opsionning xaridori oldindan belgilangan narx bo‘yicha muayyan tovarni sotish huquqiga ega bo‘ladi. Ushbu «huquq» haridorga aniq tovarni sotib olish yoki sotish uning uchun foyda keltirmaydigan bo‘lgan holda undan voz kechish imkoniyatini beradi. Opsionning sotuvchisi koll-opsion holatida opsionni bajarishi, ya’ni sotishi lozim. Put-opsion holatiga ega opsion xaridori buni talab qilsa, muayyan tovarni sotib olishi shart.

Valyuta opsionlarining quyidagi kamchiliklari mavjud:

1. 
   Baho mukofotning bahosi valyuta bilan qoplangan umumiy summaning 5% atrofini tashkil qiladi, shunday bo‘lsa-da, summaning aniqligi kutilayotgan kursning ayriboshlanishi o‘zgarishiga bog‘liqdir.
   
2. 
   «to‘lovning zarurligi. Valyuta opsionlari uning tuzilishi vaqtida to‘lanadi. Bu barcha kompaniyalarga yoqmaydi, chunki ular opsionni amalga oshirishni istasalar ham ular har doim naqd pulga ega bo‘lmaydilar.
   

v) savdo opsionlarini barcha valyutalarga nisbatan olib bo‘lmaydi, shunday bo‘lsa-da birjadan tashqaridagi opsionlar har qanday erkin konvertirlanadigan valyutaga erkin tarzda sotiladi.

1. 
   Koll-opsion – opsion egasiga kelajakda kursi oshib ketishi mumkin bo‘lgan valyutani nisbatan past strayk-bahoda xarid qilish huquqini beradi.
   
2. 
   Sotish uchun yoki put-opsion egasi kelajakda kursi tushib ketishi mumkin bo‘lgan valyutani nisbatan yuqori strayk bahoda sotish huquqini beradi.
   

v) put-koll opsion egasi bazis bahoda valyutani sotib olishi yoki sotishi mumkin. Opsion bilan forvord bitimi orasidagi asosiy farqla¹⁸r quyidagilardan iborat:

1)xaridor apsayddan daromad oladi

2)xaridor daunsayddan himoyalangan

3)xaridor opsion uchun mukofot to‘laydi.

Apsayd – almashinuv kursining strayk bahoga nisbatan o‘sishi, daunsayd-strayk bahoga nisbatan pasayishi. Svop operatsiyasi – bu bir vaqtning o‘zida chet el valyutasini har xil sanaga turli hisob-kitoblar shartida teng summaga sotib olish va sotishdir. YA’ni svop – bu valyutani kelajakda sotib yuborish garovi bilan qandaydir vaqtga sotib olishdir. Bunda bir vaqtning o‘zida valyuta almashuvi bo‘yicha 2ta alohida bitim tuziladi. Bu bitimlar qarama-qarshi yo‘nalishga va turli hisob-kitob sanasiga ega bo‘ladi. Svop opretsiyalari ko‘pgina banklar tomonidan o‘zlarining chet el valyutasidagi majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalanadi. Svop operatsiyasi ikki bank tomonidan amalga oshirilganda bir bank ikkinchi bankga bir valyutani, ikkinchisi ikkinchi balyutani almashadi va qandaydir vaqt o‘tishi bilan valyutalar qaytarib olinadi.

Asosiysi shundaki, svop bitimlari ochiq valyuta pozitsiyasini keltirib chiqarmaydi va vaqtincha kurs o‘zgarishi bilan bog‘liq riskdan holi bo‘lgan valyuta bilan ta’minlaydi. Svop bitimlari odatda 1 kundan ¹⁹6 oygacha muddatga tuziladi, muddati 5 yilgacha bo‘lgan svop bitimlari esa juda kam uchraydi. Svop operatsiyalari tijorat banklari o‘rtasida, tijorat bank va markaziy bank o‘rtasida, hamda mamlakatlar markaziy banklariaro amalga oshirilishi mumkin. Umumiy qilib aytganda, kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta shartnomasini svop shartnomasi hisoblanadi.

Valyuta atribtaji – bu valyutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik teskari bitim tuzib, valyuta kurslari farqi yordamida foyda olish maqsadida o‘tkazishni ifodalaydi. Arbitraj operatsiyalarini o‘tkazishning asosiy shartlaridan biri bozorning turli sigmentlariaro kapital oqimi erkin bo‘lishi, ya’ni valyutalarning erkin konvertirlanishi, valyuta cheklovlarining yo‘qligi va boshqalar hisoblanadi. Arbitraj ikki xil – joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Ularning har biri ham o‘z navbatida oddiy va murakkabga bo‘linadi. Operatsiya ikki valyuta ishtirokida amalga oshirilsa oddiy, uch va undan ortiq valyutalar bilan amalga oshirilsa murakkab bo‘ladi. Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valyuta bozorlaridagi kurs farqi orqali foyda olishini bildiradi.U valyuta risk bilan bog‘liq emas, chunki valyuta savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi. Masalan,bank vakili Singapurda valyutani sotib oladi (sotadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining Londondagi korrespondenti orqali shu valyutani sotadi( sotib oladi). Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valyuta kursi orasidagi farq orqali foyda olishdir. Valyuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va bu turdagi operatsiyalarda valyuta risklari mavjud bo‘ladi.

Arbitraj operatsiyalari tijorat banklari dillerlari ishining asosiylaridan hisoblanadi. Ko‘pincha arbitraj bitimlarini o‘tkazish imkoniyatlari sanoqli daqiqalardagina to‘g‘ri kelishi mumkin, shuning uchun dillerning arbitraj operatsiyasini tezda baholash va hisoblashi qobiliyatidan ko‘p narsa kelib chiqadi. Arbitraj operatsiyasini muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun bozorni yaxshi o‘rganish, kelajakni ko‘ra bilish kabilar dillerlar uchun zaruriy shartlardan biridir. Hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta amaliyotlarini amalga oshirish doirasini jaxon amaliyotiga muvofiq, kengaytirishga yordam beradigan O‘zbekiston valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda, manfaatdor idoralarga xalqaro valyuta bozori faoliyat yuritish uslublarini diqqat bilan o‘rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sirlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida valyuta risklarini tartibga solish instrumentlarini qo‘llash uchun shart-sharoitlar yaratish choralarini ko‘rishlari lozim. Hozirgi vaqtda tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatining Markaziy bank tomonidan tartibga solinishi bank tizimidagi eng muhim va dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunning 40-moddasiga muvofiq, Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish davlat organi bo‘lib hisoblanadi. Bu masalaning dolzarbligi asosan, ko‘pgina yirik²⁰ vakolatli banklar aktivlarining asosiy qismini valyuta sohasiga yo‘naltirilganligi, ya’ni xorijiy valyutadagi aktivlardan iboratligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston Republikasi hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish prinsiplari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan aniqlanadi. Ushbu qonun talablariga muvofiq O‘zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan bog‘liq barcha hisob-kitoblar faqat vakolatli banklar orqali, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankin²¹ing valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi.

Tijorat banklarining valyuta faoliyatlarini tartibga solishda ochiq valyuta pozitsiyasini yuritilishi haqidagi hisobot muhim o‘rin tutadi. Bu hisobotni tahlil qilishning zarurati Markaziya Bank tomonidan vakolatli banklarga chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalarga limit o‘rnatilishidadir. Bu tartib bo‘yicha bankning o‘z mablag‘lariga nisbatan 20%gacha valyuta sotib olishi va sotishiga ruxsat bor, ya’ni bir valyuta turi bo‘yicha bu ko‘rsatkich 5% qilib belgilangan. Limit o‘rnatishning asosiy sababi, vakolatli banklar barcha aktivlarini chet el valyutalariga qo‘ysa va bu valyutalarning kursi jahon valyuta bozorida tushib ketsa, bank aktivlari kamayishi va hatto bank bankrot bo‘lishi mumkin va bu o‘z navbatida mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qiladi. Shuning oldini olish maqsadida, bu limit barcha vakolatli banklar uchun joriy qilingan. Ana shu erda shuni ta’kidlash lozimki, respublikamizda 15 oktyabr 2003 yildan joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘liq konvertatsiya joriy qilinishi bu limitni o‘zgartirishni zarur qilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida xozirgi vaqtda amalda Markaziy Bank boshqaruvida 1998 yilning 28 martida 392-son bilan qabul qilingan «Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritilishi qoidalar» amal qiladi. Fikrimizcha, yuqorida qayd etilgan tartibda bir qator o‘z echimini kutuvchi masalalar uchraydi. Xususan, qoidaning 2-bandi bo‘yicha: ochiq valyuta pozitsiyasining limit miqdori juda kam o‘rnatilgan, ya’ni barcha xorijiy valyuta pozitsiyasi bo‘yicha 20%, aniq bir valyuta turi bo‘y²²icha esa 5%. Fikrimizcha, ushbu foizlar miqdorini qayta ko‘rib chiqish kerak. Chunki, bizning respublika vakolatli banklari asosan ikki valyuta(EVRO, AQSH dollari) bilan ishlaydi.

Joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiya masalasining hal qilinishi, banklar, jumladan, ularning mijozlari hisoblanmish korxona va tashkilotlar xalqaro jahon bozoriga, ya’ni integratsiya jarayoniga jadal kirishib ketadilar. Demakki, umumiy pozitsiyaning miqdori kimligi bu jarayonga xalaqit berishi mumkin. Valyutali banklar chet el valyutasini sotish va sotib olish huquqiga egalar: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining «Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritish» qoidasida ochiq valyuta pozitsiyasi uchun quyidagi limitlar o‘rnatilgan: Ixtiyoriy valyutada ochiq valyuta pozitsiyasi limiti har bir operatsion kun oxirida valyutali banklarda regulyativ kapitalning 5%idan oshmasligi va bankning umumiy ochiq valyuta pozitsiyasining limiti har operatsion kunning oxirida uning bank regulyativ kapitalining 20%idan oshmasligi lozim; Summali ochiq valyuta pozitsiyasida uzun valyuta pozitsiyasi ko‘rinishi o‘rnatiladi. Valyutani sotish va sotib olishda bank faqat ochiq valyuta pozitsiyasidan foydalanmaydi. Kun ora banklarda umumiy valyuta pozitsiyasi «Nostro» schyoti bo‘yicha olib boriladi. Quyidagiga ko‘ra ular to‘lovi foydalanadigan kungacha o‘rnatiladi. Agar to‘lovlar kirim bilan qo‘shilib ketsa, bir schyotdan boshqa schyotga mablag‘larni o‘tkazishda xatolikka yo‘l qo‘yilsa, bunda bank kun ora ochiq maxsus schyot bo‘yicha tekshirish o‘tkazadi.

Chet el valyutasini sotish va sotib olishda bank valyuta pozitsiyasi limitiga rioya qilishi kerak. Bank valyuta operatsiyalarini bajarganda valyuta operatsiyalarining bir qismini sarflaydi. Bunda bankning xorijiy valyutalar bo‘yicha majburiyati va talablari orasidagi nisbat o‘zgaradi. Bankning xorijiy valyutalarni sotish va sotib olish jarayonidagi valyutalar bo‘yicha talab va majburiyatlari nisbati holati banklarning valyutaviy holati deyiladi. Valyutaviy holat ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin. Hohlagan bir valyuta bo‘yicha ochiq valyuta pozitsiyasi deganda bankning shu xorijiy valyuta bo‘yicha aktivlarining majburiyatlaridan oshgan summasi tushuniladi va u uzun valyuta pozitsiyasi deb yuritiladi. Bank valyutani sotib olganda u uzun valyuta pozitsiyasiga ega bo‘la²³di va uni shu valyuta bo‘yicha boshqalar oldida talabi oshadi, sababi sotgan tomon valyutani etkazib berish majburiyatini olgan. Aksincha, shu valyuta bo‘yicha majburiyatlarning aktivlardan oshsa, ya’ni xorijiy valyutani sotish uni sotib olishdan yuqori bo‘lsa valyuta pozitsiyasi qisqa bo‘ladi. Xorijiy valyuta sotganda qisqa valyuta pozitsiyasi yuzaga keladi, sababi valyutani sotib olgan tomongan etkazib berish majburiyati shakllanadi. Agar valyuta bo‘yicha talablar va majburiyatlar teng bo‘lsa valyuta pozitsiyasi yopiq bo‘ladi.

Valyuta pozitsiyasining umumiy holati(summasi) deganda barcha valyutalar bo‘yicha uchun(qisqa) pozitsiyalar umumiy summasi tushuniladi. Agar bank operatsion kun davomida valyuta operatsiyalarini olib borishda ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha qo‘yilgan limitdan ortiq operatsiya amalga oshirgan,yani valyutani ko‘p sotib olgan bo‘lsa bo‘lsa, u holda valyuta pozitsiyasi ortiq sotib olingan valyutani sotib yuborish yo‘li bilan balanslashtirib yopiladi. Vakolatli banklar ochiq valyuta pozitsiyasi limitiga hisoblangan foizlar, ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar va boshqa moddiy qiymatliklarni sotish yoki sotib olish bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Vakolatli banklar o‘zlarining joylaridagi filiallari uchun ochiq valyuta pozitsiyasining chegarasini mustaqil belgilashlari mumkin. Lekin filiallar bo‘yicha belgilangan ochiq valyuta pozitsiyasining yig‘indisi bank bo‘yicha uning o‘z mablag‘larining 20%idan oshmasligi lozim

3.Mamlakatimizda optsion va svop valyuta operatsiyalaridagi muammolar va ularni hal etish choralari.

Derivativlarning kamchiliklari. Derivativlar moliya bozorlariga olib keladigan foydalarga qaramay, moliyaviy vositalar jiddiy kamchiliklarga ega. Kamchilik²⁴lar 2007-2008 yillardagi global moliyaviy inqiroz paytida halokatli oqibatlarga olib keldi. Ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozlarning tez qadrsizlanishi va ssop ssoplari butun dunyoda moliya institutlari va qimmatli qog’ozlarning qulashiga olib keldi.

1.Yuqori xavf. Derivativlarning yuqori o’zgaruvchanligi ularni katta yo’qotishlarga olib keladi. Shartnomalarning murakkab dizayni baholashni o’ta murakkab yoki hatto imkonsiz qiladi. Shunday qilib, ular yuqori xavfga ega.

2.Spekulyativ xususiyatlar. Hosilalar keng spekulyatsiya vositasi sifatida qaraladi. Derivativlarning o’ta xavfli tabiati va ularning oldindan aytib bo’lmaydigan xatti-harakatlari tufayli asossiz spekulyatsiya katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin.

3.Qarama-qarshi tomon tavakkalchiligi. Birjalarda savdoga qo’yilgan derivativlar, odatda, tekshiruv jarayonini sinchkovlik bilan o’tkazgan bo’lsalar-da, birjadan tashqari savdo qilingan ba’zi shartnomalar tegishli tekshiruv uchun mezonni o’z ichiga olmaydi. Shunday qilib, qarama-qarshi tomonni defolt qilish ehtimoli mavjud.

Valyuta almashtirishning ijobiy va salbiy tomonlari nimada? Valyuta svoplari (shuningdek, valyuta svoplari deb ataladi) bir xil miqdordagi va bir xil muddatga ega bo’lgan, ammo har xil valyutadagi ikkita qarz mablag’larini almashtirishni, shuningdek turli xil foizli valyutalarni almashtirishni anglatadi. Oddiy qilib aytganda, foiz stavkalari bir xil valyuta qarzlari o’rtasidagi svoplar, valyuta svoplari esa turli xil valyuta qarzlari o’rtasidagi svoplardir. Valyuta svopining ikki tomoni valyutalar bo’lib, ularning talablari va qarzlari o’zgarmagan. Dastlabki svop uchun kurs kelishilgan spot kursi bo’yicha hisoblanadi. Valyuta svoplarining maqsadi moliyalashtirish xarajatlarini kamaytirish va valyuta kursining o’zgarishi xavfi tufayli kelib chiqadigan yo’qotishlarning oldini olishdir. Valyuta svoplari uchun shartlar foiz stavkalari bilan bir xil, shu jumladan, sifatli ortiqcha vazn farqlari mavjud va mablag ‘yig’ishga qarama-qarshi tayyorlik. Bundan tashqari, u valyuta kursi xavfidan himoyani ham o’z ichiga oladi.

Valyutalarni almashtirish sintezi 1981 yilda AQSh dollarining Shveytsariya franki (SF) va Germaniyaning federal belgisiga (DM) nisbatan keskin o’sishi tufayli valyutalar o’rtasida ma’lum bir farq bor edi. Va almashtirish shartnomasi bo’yicha muzokaralar olib boring. Bu belgilangan foiz stavkasi bo’yicha amalga oshirilgan valyuta svopi va operatsiya boshida asosiy almashinuv mavjud emas.

Birinchi svop shartnomasi 1980-yillarning boshlarida paydo bo’lgan va shu vaqtdan beri svop bozori tez sur’atlar bilan o’sib bormoqda. Ushbu taniqli svop bitim Jahon banki va International Business Machines Corporation (IBM) o’rtasida bo’lib o’tdi, uni 1981 yil avgust oyida Solomon Brothers tashkil qilgan. Jahon banki o’zining 290 mi²⁵llion dollarlik belgilangan stavka bo’yicha qarzini IBM-ning mavjud Shveytsariya franki va Deutsche markasi qarzi bilan almashtirdi. Swap partiyalarining asosiy maqsadi shundaki, Jahon banki belgilangan foizli Germaniya markasi va Shveytsariya franki tomonidan past foizli mablag’larni jalb qilishga umid qilmoqda, ammo Jahon banki to’g’ridan-to’g’ri obligatsiyalar chiqarish orqali mablag’larni jalb qila olmaydi. Jahon banki AQSh dollarini qarz olishning eng maqbul darajasi, IBMning Germaniya markasi va Shveytsariya franki qarzi evaziga AQSh dollarini ko’tarishga umid qilmoqda; IBM bir dollarni ko’tarishi kerak, chunki bu miqdor katta, biron bir kapital bozoriga e’tibor qaratish o’rinli emas, shuning uchun ko’p valyutali moliyalashtirish usullaridan foydalangan holda ular Germaniya markasi va Shveytsariya frankini ko’tarish uchun o’zlarining afzalliklaridan foydalanishdi, so’ngra almashdilar AQSh dollaridagi imtiyozli foiz stavkasi uchun Jahon banki bilan hamkorlik qilishdi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, variantlar juda foydali bo’lishi mumkin, ammo opsionlar savdosining ba’zi kamchiliklari mavjud. Quyida keltirilgan variantlarning ba’zi bir muhim kamchiliklari –

Kamroq likvidlik: Ba’zi aktsionerlik opsiyalari pastroq likvidlikka ega, bu savdogarga savdoga kirish va chiqishni qiyinlashtiradi, yuqori komissiyalar: optsion savdosi kelajakdagi yoki birja savdosiga nisbatan ancha qimmat. Biroq, savdogarlarga quyi komissiyalarda savdo qilish imkoniyatini beradigan ba’zi chegirmali brokerlar mavjud. Ammo aksariyat to’liq xizmat ko’rsatuvchi brokerlar opsionlar savdosi uchun yuqori to’lovlarni talab qilmoqdalar. Vaqtning pasayishi: Savdo opsiyalari paytida vaqtning pasayishi yomonroq narsa. Sizning optsion mukofotingizning qiymati har qanday bazada harakatlanishidan qat’i nazar, har kuni bir necha foizga kamayadi. Barcha aktsiyalarning mavjud emasligi: Birjalarda ro’yxatdan o’tgan barcha aktsiyalar bo’yicha optsion shartnomalari mavjud emas. Bu treyderga o’z pozitsiyasini optsion strategiyalar bilan to’sib qo’yishni qiyinlashtiradi.Xulosa: Variantlarni har bir vaziyatda sotib olish va sotish mumkin, ularning afzalliklari va kamchiliklari bor. Vaqt opsionlar savdosida asosiy narsa, chunki vaqt tanazzulga uchrashi optsion xaridoriga qarshi turadi. Savdo opsiyalari paytida savdo qiymati ham e’tiborga olinishi kerak bo’lgan narsadir. Oddiy odam uchun savdo opsiyalarini tushunish qiyinroq, shuning uchun siz savdo opsiyalari paytida ehtiyot bo’lishingiz kerak. Optsionlar bozori lotin bozorining muhim qismidir, ayniqsa Hindistonda. Derivativ savdoning 80 foizga yaqini opsionlar bozorida, qolgan qismi fyucherslar bozorida sodir bo’ladi. Variantlar birjadan tashqari savdoda (OTC) 1920 yildan beri, ayniqsa tovarlarga tegishli edi. Aktsionerlik opsiyalari savdosi 1972 yilda Chikagodagi Options Exchange (CBOE) birjasida boshlandi. Valyuta va obligatsiyalar opsiyalari 1970 yil oxirida birjadan tashqari savdolarda boshlandi. Filadelfiya fond birjasi valyutalar bo’yicha variantlarni 1982 yilda boshlagan. Foiz stavkalari 1985 yilda Chikago tovar birjasida (CME) sotila boshlandi. Optsiyalar bozori Hindistonda birjalar paydo bo’lgan paytdan boshlab osonlashtirildi. Variantlar kulrang bozorda “Badla System” sifatida mavjud edi, u hozir eskirgan. Hindistondagi opsionlar bozori 2001 yilda boshlangan, ammo o’zgaruvchanlik 2006 yilda paydo bo’lgan.Tanlash va afzalliklari va kamchiliklarini o’rganish uchun asosiy variant strategiyasi – bu Qo’ng’iroq opsiyasini sotib olish (Uzoq qo’ng’iroq). Qo’ng’iroq opsiyasini sotib olish put opsiyasini sotib olishning teskarisidir, chunki qo’ng’iroqni sotib olish sizga huquqni beradi, lekin asosiy fyuchers shartnomasini ma’lum bir ish tashlash narxida sotib olish majburiyatini emas. Sotib olsangiz yoki uzoq vaqt qo’ng’iroq qilsangiz, sizning dunyoqarashingiz bozordagi “ko’tarilgan” bo’ladi va siz asosiy aktivlar narxining ko’tarilishini kutasiz.Uzoq qo’ng’iroqni sotish uchun qadamlar. Qo’ng’iroq qilish opsiyasini sotib oling yoki o’ting. Esingizd²⁶a bo’lsin, AQShda fyuchers optsion shartnomalari uchun bitta optsion shartnomasi bitta fyuchers shartnomasi hisoblanadi. Shunday qilib, Makkajo’xori uchun “Put” opsiyasi uchun .20 tsent narxini ko’rsangiz, ushbu tanlov uchun 1000 dollar to’lashingiz kerak bo’ladi. (.20 sent x 5000 tup = 1000 dollar), shuningdek har qanday komissiya yoki to’lovlar. Bir nechta fikrlarni ko’rib chiqish kerak: Xedjer sifatida narxlar ko’tarilishi mumkin deb hisoblasangiz va siz o’zingizning “Fizik” (don, chorva mollari, xom neft va boshqalarni) bir qismini yoki barchasini allaqachon sotgan bo’lsangiz va agar siz shunday bo’lsa, narxlarda har qanday teskari mitingda qatnashishni xohlaysiz. Marginni ishlatmasdan sodir bo’ladi, keyin qo’ng’iroq qilish opsiyasi borishi mumkin. Buning sababi uch baravar. Agar siz qo’ng’iroq qilish opsiyasini sotib olgan bo’lsangiz va aslida narxlar oshib ketgan bo’lsa, unda sizning qo’ng’iroq opsiyangiz qimmatga tushadi, agar siz “Fizikangizni” sotmagan bo’lsangiz, o’tkazib yuborilgan foydani qisman qoplaysiz. Ikkinchidan, agar siz jismoniy (etanol zavodi (makkajo’xori), aviakompaniya kompaniyasi (yoqilg’i), bug’doy tegirmoni (bug’doy), konfet ishlab chiqaruvchisi (shakar yoki kakao) dan foydalanadigan va unga muhtoj bo’lgan va o’zingizning daromadingizni himoya qilishingiz kerak bo’lgan shaxs yoki shaxs bo’lsangiz) asosiy tovarni sotib olishdan oldin narxlarning ko’tarilishiga qarshi, keyin qo’ng’iroq qilish opsiyasini sotib olish – bu fyuchers shartnomasini sotib olish va margin qo’ng’iroqlari xavfi ostida bo’lish o’rniga buni amalga oshirishning bir usuli. Agar tovarni jismoniy sotib olishdan oldin narxlar ko’tarilsa, uzoq muddatli qo’ng’iroq optsiyasi siz to’lashingiz kerak bo’lgan yuqori narxlarni qisman qoplaydi, uchinchidan, agar narxlar tushsa, sizning qo’ng’iroq opsiyangiz (lar) ko’proq yoki to’liq qiymatini yo’qotadi, lekin siz o’zingizning jismoniy mahsulotingizni ushbu arzon narxda sotib olishingiz mumkin, bu esa ko’proq Qo’ng’iroq opsiyalari (lar )idagi zararingizni qoplashdan tashqari, buning uchun siz marjdan foydalanmayapsiz va sizning tavakkalingiz cheklangan va ma’lum bo’lgan omil.

Vaqtning pasayishi siz sotib olgan / uzoq qo’ng’iroq qilish opsiyasiga qarshi ishlaydi. O’zingizga ko’p vaqt ajrating. Qisqa muddatli, arzonroq variantlarni sotib olish yaxshiroq deb o’ylab, xavfsizlikning noto’g’ri tuyg’usiga aldanmang. Bir oylik opsiyani 12 oylik variant bilan taqqoslang va uzoq muddatli opsion narxini 12 ga bo’ling. Siz 12 oylik optsion uchun oyiga ancha kam pul to’layotganingizni ko’rasiz.

Afzalliklari va kamchiliklari. Afzalliklari:

Aktivning asosiy narxining ko’tarilishidan saqlang yoki foyda oling.

Qoplanmagan va cheksiz himoya yoki “yuqori xavf” bilan foyda olish potentsiali.

Kamchiliklari: To’langan mukofotning potentsial 100%²⁷ yo’qotilishi.

Variant 1 bilan 1-ni asosiy bilan almashtirmaydi. Qaysi Put opsiyasini sotib olganingizga qarab, aytaylik, asosiy aktiv $ 1.00 narxni o’zgartiradi, sizning qo’ng’iroq opsiyangiz Delta * ga qarab faqat .70 sentni tashkil qilishi mumkin, bu sizning ish tashlash narxingizga bog’liq.

Delta ta’rifi – asosiy aktivning harakatiga nisbatan Option narxining harakati (fyuchers shartnomasi). Delta – bu raqamli raqam (masalan: 0,52), bu bizga “tezlikni” ko’rsatib beradi, bu erda optsion narxi bazaviy aktivga (fyuchersga) nisbatan harakatlanadi. Shuning uchun Delta 1 opsion narxi fyuchers narxi harakatlanayotgan har 1 ball uchun 1 ball harakatlanayotganligini anglatadi. Odatda, pulda ishlaydigan opsion Delta-ga qo’ng’iroqlar uchun 0,50, qo’ng’iroqlar uchun -0,50 ni tashkil etadi, ya’ni pul variantlari fyuchers shartnomasida har 1 ball uchun yarim ballni tashkil etadi. Delta – bu In-The-Money yoki ITM-da opsiyaning tugash ehtimolini ifodalashning yana bir usuli.

Valyuta svopi – bu xatarlarni boshqarish vositasi va kompaniyalar ushbu bitimlardan valyuta tebranishlari ta’sirini kamaytirish uchun foydalanmoqdalar. Oldinga siljish oldidan, xatarlarni boshqarish vositasi sifatida valyuta svoplari va valyuta almashinuvi kursi o’rtasida farq borligini bildirish muhimdir. Forex almashtirish stavkasi – bu bir kecha-kunduzda lavozimlarni egallab turgan taqdirda savdogar hisobidan olinadigan yoki to’lanadigan foizlar. Ijobiy yoki manfiy bo’lishi mumkin bo’lgan bu farq valyuta juftligini tashkil etuvchi valyutalarning foiz stavkalari asosida aniqlanadi. Yana bir muhim omil – bu pozitsiya uzoq yoki qisqa bo’lsa, chunki ba’zan bir kecha-kunduzda savdoni ushlab turish ijobiy svopni to’laydi, xuddi shu juftlikda qisqa muddatli savdo salbiy svopga olib kelishi mumkin. Forex almashtirish kursi chakana savdogarlar²⁸ga qaratilgan bo’lsa, valyuta almashtirish shartnomasi vositachilik uylari tomonidan xatarlarni kamaytirish uchun ishlatiladi. Bunday xavflarni bir valyutadagi ekspozitsiyani kamaytirish va boshqa valyutada oshirish orqali kamaytirish mumkin. B-kitob brokerlari A-book brokerlaridan ko’ra ko’proq valyuta svop shartnomalarida qatnashish tendentsiyasiga ega bo’ladilar va bu turli brokerlik uylari o’rtasidagi xavf strategiyalari haqida ko’p narsalarni aytib beradi. Valyuta svoplarining bitta asosiy kamchiligi bor va bu ularning asl maqsadi bilan bog’liq. Dastlab ular valyuta nazorati bo’yicha kelishuvlar edi, ammo keyinchalik bu to’siqlar bartaraf etilgandan so’ng, ular asosan investitsiyalarni to’sish uchun foydalanilmoqda.

Valyuta svopidan foydalanish xavfi shundaki, muddat tugaguniga qadar o’zgaruvchan foiz stavkasi svopning barcha maqsadlaridan kattaroq xarajatlarni anglatadi. Ushbu salbiy tomonni yumshatish uchun uzoq muddatli davrlar afzallik beriladi.

Umuman olganda, valyuta svoplari kamchiliklarga qaraganda ko’proq afzalliklarni taqdim etadi va forex brokerlari ula²⁹rni qimmatli risklarni boshqarish vositasi sifatida ishlatishmoqda. Xatarlarni boshqarish kabi boshqa xatarlarni boshqarish vositalari bilan birgalikda foydalanilganligi, ular Forex brokerlariga qiyin moliyaviy davrlarda harakat qilishlariga yordam beradi Valyuta svopi ikki tomon qarzning asosiy va foizlarini bir valyutada asosiy qarzga va foizlarini boshqa valyutaga almashtirishga kelishganda sodir bo’ladi. Svopning maqsadi boshqa valyuta ta’sirini kamaytirish va kelajakdagi pul oqimlarining aniqligini oshirish orqali valyuta tebranishlaridan himoya qilishdir. Shuningdek, korxona past foizli stavkani boshqa valyutada izlash va valyuta svopini amalga oshirish orqali foizlarning past stavkasiga erishishi mumkin. Bitimni tashkil qilish bilan bog’liq xarajatlar kamchilik bo’lishi mumkin va shunga o’xshash boshqa operatsiyalarda bo’lgani kabi, almashtirishning boshqa tomoni ham defolt xavfini tug’dirishi mumkin. Valyuta svopida tez-tez ishlatiladigan tuzilma faqat kreditning asosiy qismini o’z ichiga oladi. Tomonlar kelgusida belgilangan vaqtda belgilangan stavka bo’yicha kreditlarning asosiy qarzini almashtirishga kelishib oldilar. Shu bilan bir qatorda, asosiy qarzlarni almashtirish foiz stavkasini almashtirish bilan birlashtirilishi mumkin, bunda tomonlar kreditlar bo’yicha foizlar oqimini almashadilar. Ba’zi hollarda valyuta svopi asosiy qarzga emas, faqat kreditlar foizlariga tegishli bo’ladi. Kelishuv davomida ikki foiz oqimlari almashtirilishi mumkin edi. Ushbu foiz stavkalari turli xil valyutalarda, shuning uchun to’lovlar odatda bitta valyutaga tegishli bo’lsa, bitta to’lovga o’tkazilgandan ko’ra, har bir tomon tomonidan to’liq amalga oshiriladi. Oylik to’lovlaringizni 30% gacha tejashni xohlaysizmi? Ushbu vosita sizga buni amalga oshirishda yordam beradi.

Valyuta svoplarining afzalligi shundaki, ular har biri ma’lum bir bozorda ustunlikka ega bo’lgan ikki tomonni birlashtiradilar. Ushbu kelishuv har bir tomonga qiyosiy ustunlikdan foydalanishga imkon beradi. Masalan, mahalliy kompaniya ma’lum bir mamlakatda joylashgan xorijiy kompaniyaga qaraganda qulayroq shartlarda qarz olishi mumkin. Shu sababli, ushbu bozorga kiradigan xorijiy kompaniyaning valyuta almashtirishni izlashi mantiqan to’g’ri keladi. Chet el valyutasini almashtirishni qidirayotgan korxona uchun yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xarajatlarga tayyor kontragentni topish xarajatlari kiradi. Bu vositachi xizmatlari yoki boshqa tomon bilan to’g’ridan-to’g’ri muzokaralar orqali amalga oshirilishi mumkin. Jarayon vositachi tomonidan olinadigan to’lovlar yoki muzokaralarda boshqaruv vaqtining narxi jihatidan qimmat bo’lishi mumkin. Shuningdek, valyuta almashtirish shartnomasini tuzish uchun qonuniy to’lovlar olinadi. Valyuta svopini o’rnatish xarajatlari uni qisqa muddatda valyuta harakatlaridan himoya qilish mexanizmi sifatida yoqimsiz qilishi mumkin. Xavfning ko’payishi ehtimoli bo’lgan uzoq muddatli davrda, al³⁰mashtirish boshqa lotin turlari bilan taqqoslaganda samarali bo’lishi mumkin. Kamchiliklari shundaki, har qanday bunday kelishuvda shartnomaning boshqa tomoni kelishuvni bajarmaslik xavfi mavjud.

III.Xulosa

Amaldagi xalqaro valyuta tizimi bu yirik va tobora kengayib borayotgan global kapital bozori fonida valyuta kurslari bo’yicha mamlakatlar o’zlari uchun mavjud bo’lgan erkin tanlash erkinligidan foydalangan tizimdir. Uchta yirik sanoat mamlakati boshqariladigan suzuvchi valyuta kursi rejimini tanladilar. Ko’rinishidan, ular valyuta kursi o’zgarishini pasaytirish bo’yicha rasmiy harakatlar potentsial afzalliklaridan qat’i nazar, pul-kredit siyosatining mustaqilligini pasaytirish bilan bog’liq xarajatlar ularni valyuta kurslarini ushlab turish majburiyatini olgan rejimni o’rnatishni to’xtatish uchun etarlicha og’ir degan fikrga kelishdi. Nisbatan tor, e’lon qilingan diapazonlar. Valyuta kurslarining noto’g’riligi katta deb hisoblanganda, ushbu mamlakatlar valyuta siyosatining ichki talablariga nisbatan valyuta kurslarining maqsadlarini vaqtincha oshirdilar – ammo bunday holatlar qoida o’rniga istisno bo’lib kelgan.

Shuni tan olish kerakki, albatta, uchta yirik davlatning har bir valyutasining xatti-harakatlari boshqa sanoat mamlakatlari, rivojlanayotgan mamlakatlar yoki o’tish davrida bo’lgan iqtisodiyotlar uchun befarqlik masalasi emas. Birinchisi valyuta kurslarining tebranishlari, masalan, ishlab chiqarish va foiz stavkalari kabi boshqa asosiy makroiqtisodiy o’zgaruvchilar kabi, XVFga a’zolikning qolgan qismiga ta’sir ko’rsatmoqda. Shuning uchun quyida tasvirlangan XVF kuzatuvida ushbu tashqi ta’sirlarga aniq e’tibor berilishi juda muhimdir. Uchta yirik sanoat mamlakatlarida iqtisodiy asoslarning mustahkamligini ta’minlashga yordam berish jahon iqtisodiyotidagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni yaxshilashga va shu bilan valyuta kursi barqarorligiga katta hissa qo’shadi. O’zgaruvchan stavka rejimi holatida, kelishmovchiliklar ba’zida kuchaytiruvchi ikkita qiyinchilikni aks ettirishi mumkin:³¹ noo’rin yoki qarama-qarshi siyosat va valyuta kurslarini bazaviy asoslardan tashqariga chiqaradigan bozordagi haddan tashqari ta’sirlar. Noqonuniy siyosatni aniqlaydigan va ularni tuzatishga maslahat beradigan kuzatuv – bu XVFning ushbu qiyinchiliklarning birinchisini hal qilishdagi munosib hissasi. Xalqaro valyuta jamg’armasi kuzatuvi har doim ham to’liq samara bermagan bo’lsa-da, bu uning kuchli ishlatilishini yoki uni kuchaytirishga qaratilgan yangi sa’y-harakatlarini to’xtatmasli³²gi kerak, shu jumladan bunday kuchaytirilgan kuzatuvda Muvaqqat qo’mitaning rolini ta’kidlash orqali. Muvozan³³at darajalari yoki valyuta kurslari oralig’idagi katta noaniqlik tashxisni qiyinlashtiradi va ³⁴davolash vositalari har doim ham osonlikcha qo’lida emas. Shunga qaramay, tajriba shuni ko’rsatadiki, valyuta kurslarining sezilarli darajada nomuvofiqligini aniqlab beradigan holatlar yuzaga keladi. Shunga qaramay, bozordagi noto’g’ri kelishmovchiliklarni oldini olish uchun to’liq samarali vositalarning etishmasligi, ular yuzaga kelgan deb hisoblanganda, bunday kelishmovchiliklarga qarshi turish uchun oqilona urinishlar uchun to’siq bo’lmasligi kerak. Xalqaro valyuta tizimi faoliyatidagi “mukammallik” erishib bo’lmaydigan yoki hatto aniq belgilangan maqsad emas va boshqa o’ta muhim siyosat maqsadlari hisobiga bunday mukammallikka noto’g’ri intilish xato bo’ladi. Xalqaro valyuta tizimining evolyutsion yaxshilanishiga XVFning qo’shgan hissasi – takomillashgan tahlillar va a’zolik bilan samarali hamkorlik qilish orqali XVJ kuzatuvi samaradorligini oshirish.

Valyuta kurslarini kuzatishga tor doiradagi e’tibor berish aqlga sig’maydi. Inflyatsiya va dezinflyatsiya davrlariga, ishlab chiqarish va ish bilan ta’minlanishning keraksiz ravishda keng tebranishiga yordam beradigan siyosat, ayniqsa yirik mamlakatlarda, odatda valyuta kursi rejimining xususiyatidan qat’i nazar, dunyoning qolgan qismida bezovtalik manbai bo’ladi. Valyuta kurslariga mos kelmagan siyosatning yagona muhim ko’rsatkichi va siyosatni muvofiqlashtirish uchun eksklyuziv asos sifatida to’plangan kuzatuv ko’p hollarda bu fikrni o’tkazib yuboradi va ba’zan siyosatni noto’g’ri yo’nalishga olib kelishi mumkin. Kuzatuv barcha asosiy iqtisodiy siyosatni va dolzarb yoki potentsial iqtisodiy muammolarning barcha muhim ko’rsatkichlarini, shu jumladan valyuta kurslarini o’z ichiga olgan holda keng qamrovli bo’lishi kerak.

Kapitalning xalqaro harakatchanligi oshib borayotgani va kapital bozorlarining birlashuvi sharoitida to’g’ri kuzatuvlar jahon moliya bozorlaridagi o’zgarishlarga ham jiddiy e’tibor berishlari kerak. So’nggi bir qator epizodlar xalqaro moliya bozorlarining ham iqtisodiy buzilishlarni etkazuvchi, ham siyosatni baholovchi sifatida muhimligini namoyish etdi. Masalan, 1980-yillarning boshlarida qarz inqirozining boshlanishi, 1987 yil oktyabrdagi qimmatli qog’ozlar bozorining qulashi va 1994 yil boshida uzoq muddatli foiz stavkalarining keskin ko’tarilishini o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, xalqaro moliya bozorlarining samarali ishlashining o’zi ham muhim talab hisoblanadi to’g’ri ishlaydigan xalqaro valyuta tizimi uchun. Investorlar va kreditorlarga qarz oluvchilarning kreditga layoqati to’g’risida yaxshiroq ma’lumot beradigan buxgalteriya hisobi ³⁵va oshkor qilish standartlarining yaxshilanishi ushbu bozorlarning samarali ishlashiga yordam beradi va shunga muvofiq, XVFning umumiy kuzatuv majburiyatlariga mos keladi. Xalqaro moliya bozorlari barqarorligi va shu sababli xalqaro valyuta tizimining barqarorligi uchun yuzaga kelishi mumkin ³⁶bo’lgan tizimli xatarlarni oldini olish va nazorat qilish uchun etarli kafolatlar ishlab chiqish va ta’minlash bundan ham muhimroqdir.

IV. Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati

1.O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy

Banki to’g’risida”gi Qonuni. – T.: “O’zbekiston”, 1995. 21 dekabr.

2.O’zbekistonsining “Banklar va bank faoliyati

To’g’risida” gi Qonuni. – T.: “O’zbekiston”, 1996. 25 aprel.

3.O’zbekistonsining “Valyutani tartibga solish

To’g’risida”gi Qonuni, 2003 y. 11 dekabr.

4.O’zbekistonsi Prezidentining 2010 yil 6 apreldagi

“Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va uning

Investitsiyaviy faolligini kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ –

1317-sonli Qarori.

5.O’zbekistonsi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi

“2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va

Barqarorligini oshirish hamda yuqori halqaro reyting ko’rsatkichlariga

Erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi PQ-1438-sonli Qarori.

6.O’zbekistonsi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi

“Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va

Ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi

PQ-2344-sonli Qarori.

7.O’zbekistonsining valyutani tartibga solishga oid

Normativ-huquqiy xujjatlari to’plami.T.O’zbekiston 2011 y. 456 b.

8.Karimov I.A. 2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy

O’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya

Jarayonlarini izchil davom Ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy

Tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish – ustuvor vazifamizdir. -Toshkent.: O’zbekiston, 2015-72b.

9. Abdullaeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. –

Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2005.–588 b.

10.Abdullaev Yo.A., Qoraliev T.M., va boshqalar. Bank ishi – O’quv

Qo’llanma – B.M.: T.: “Iqtisod-Moliya”, 2009. – 576 b.

11. Bobakulov T.I. Milliy valyutaning barqarorligi. Monografiya. –

Toshkent: Fan va texnologiya, 2007.–184 b.

12 Vaxabov A.V., Xudyakova N.K. Mejdunarodne valyutno-kreditne

I finansove otnosheniya. Tashkent: NURT, 2003.–278 s.

13 Jumaev N.X. O’zbekistonda valyuta munosabatlarini taritibga

Solish metodogiyasini takomillashtirish.T. “Fan va texnologiya”,2007y.286b.

14. Krasavina L.N. Mejdunarodne valyutno-kreditne otnosheniya i

Finansove otnosheniya.–Moskva: Finans i statistika, 2001, -184 s.

15. O’zbekiston Respublikasining statistik axborotnomasi.

.Internet saytlari :

www.bankir.ru

www.ser.uz.

www.bma.uz

www.cbu.uz

www.finance.uz

www.gov.uz

1^ Lex .uz

2^ www.cbu.uz

3^ www.cbu.uz

4^ www.cbu.uz

5^ www.cbu.uz

6^ www.cbu.uz

7^ www.cbu.uz

8^ www.cbu.uz

9

10¹⁰www.cbu.uz

11¹¹www.bankir.uz. ¹²www.cbu.uz

12^ www.bankir.uz

13¹⁴www.bankir.uz

14^ www.bankir.uz

15^ www.bankir.uz

16^ www.bankir.uz

17^ www.finance.uz

18^ www.finance.uz

19²⁰www.bankir.uz

20^ www.finance.uz

21^ www.finance.uz

22

23²³www.finance.uz

24²⁵www.finance.uz

25


²⁶www.finance.uz

26


²⁷www.finance.uz

27²⁸ www.finance.uz

28


²⁹www.finance.uz

29


³⁰www.finance

30


³¹www.finance.

31

32³²Abdullaeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari

33

34³³Abdullaeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari.

35³⁴ Abdullaeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari

36