Noto'liq oilalardagi o'smirlarning ijtimoiylashuvi jarayonining tashqi va ichki determinatlari

Noto'liq oilalardagi o'smirlarning ijtimoiylashuvi jarayonining tashqi va ichki determinatlari.
Buxoro Davlat Universiteti 10-1- PSI-21 guruh magistranti Botirova Maxliyo. Ilmiy rahbar: Falsafa fanlari doktori, professor A.A.Huseynova
Botirova Maxliyo Botir qizi
Inson tug'ilgan kunidanoq jamiyatga kiradi. Unda o'sadi, rivojlanadi va o'ladi. Inson rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillar ta'sir ko'rsatadi. Shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi asosiy ijtimoiy omil bu oiladir. Oilalar butunlay boshqacha. Oila tarkibiga, oiladagi oila a’zolariga va umuman, o’zini tevarak-atrofdagi odamlarga bo’lgan munosabatiga qarab, inson olamga ijobiy yoki salbiy nazar bilan qaraydi, o’z qarashlarini shakllantiradi, atrofdagilar bilan munosabatlarini quradi. Oilaviy munosabatlar insonning kelajakda o'z karerasini qanday qurishi, qaysi yo'ldan borishiga ham ta'sir qiladi. Oila odamga ko'p narsani beradi, lekin u hech narsa bera olmaydi. Axir, to'liq bo'lmagan oilalar va ota-onasi yoki nogiron bolalari bor oilalar bor. O'z-o'zidan ma'lumki, bu oilalardagi munosabatlar va tarbiya oddiy to'liq oiladagi tarbiyadan tubdan farq qiladi.
Ko'p bolali oilalarda tarbiya ham boshqacha; ota-onalar o'rtasidagi nizolar tez-tez sodir bo'ladigan oilalarda; turli xil tarbiya uslublari bo'lgan oilalarda, ya'ni. qancha oila, shaxsni tarbiyalash uchun juda ko'p imkoniyatlar. Qolaversa, inson o'z fikriga, o'z e'tiqodiga ega bo'lmasa, undan so'ralgan hamma narsaga bo'ysunsa, shaxsga aylanmasligi mumkin. Va bu holatda ham ko'p narsa oilaga bog'liq.
Oila tarbiyaning ham ijobiy, ham salbiy omili sifatida harakat qilishi mumkin. Bolaning shaxsiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan narsa shundaki, oilada unga eng yaqin odamlar - onasi, otasi, buvisi, bobosi, ukasi, opa-singillaridan boshqa hech kim bolaga yaxshi munosabatda bo'lmaydi, uni sevmaydi va unga ahamiyat bermaydi. u haqida juda ko'p. Shu bilan birga, boshqa hech qanday ijtimoiy institut ta'limga bunchalik katta zarar keltira olmaydi.
Oilaning alohida tarbiyaviy roli bilan bog'liq holda, rivojlanayotgan shaxsning xatti-harakatlariga oilaning ijobiy ta'sirini maksimal darajada oshirish va salbiy ta'sirini minimallashtirish uchun buni qanday qilish kerakligi haqida savol tug'iladi. Buning uchun tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan oila ichidagi ijtimoiy-psixologik omillarni aniq belgilash zarur.
Aynan oilada shaxs birinchi hayotiy tajribani oladi, birinchi kuzatishlarni qiladi va turli vaziyatlarda o'zini tutishni o'rganadi. Ota-onalarning bolaga o'rgatganlari aniq misollar bilan tasdiqlanishi juda muhim, shuning uchun u kattalarda nazariya amaliyotdan ajralmasligini ko'rishi mumkin; aks holda, u ota-onasining salbiy misollariga taqlid qila boshlaydi.
Oilaning buzilishi ota-onalar va bolalar, ayniqsa, onalar va o'g'illar o'rtasidagi munosabatlarga salbiy ta'sir qiladi. Ota-onalarning o'zlari nomutanosiblikni boshdan kechirganligi sababli, ular odatda bolalarga hayotning o'sha paytda, ayniqsa, ularning sevgisi va yordamiga muhtoj bo'lgan paytda paydo bo'lgan muammolarni engishga yordam berish uchun kuchga ega emaslar.
Ota-onalar ajrashgandan so'ng, o'g'il bolalar ko'pincha nazoratsiz bo'lib qoladilar, o'zlarini nazorat qilishni yo'qotadilar va shu bilan birga tashvishlanish kuchayadi. Xulq-atvorning bu o'ziga xos xususiyatlari, ayniqsa, ajralishdan keyingi hayotning birinchi oylarida va undan keyin ikki yil o'tgach, ular silliqlashadi. Xuddi shu naqsh, ammo kamroq aniq salbiy alomatlar bilan, ota-onalari ajrashgandan keyin qizlarning xatti-harakatlarida kuzatiladi.
Ota-onalar o'smirga kichik boladek munosabatda bo'lganda va talablar bir-biriga mos kelmasa, u bolalarcha itoatkorlik yoki kattalarning mustaqilligi kutilganda nizolar paydo bo'ladi. Ko'pincha janjalning manbai o'smirning tashqi ko'rinishidir. Ota-onalar farzandiga juda zarur bo'lgan narsalarning modasi ham, narxi ham qoniqmaydi. O‘smir esa o‘zini betakror shaxs deb bilgan holda, ayni paytda tengdoshlaridan farq qilmaslikka intiladi. Ko'p oilalarda qoqinadigan to'siq savol bo'lishi mumkin: o'smir kechqurun qancha vaqtgacha yurishi mumkin? Yoki ota-onalar qiz bola bilan uchrashishga hali erta deb o'ylashadi va hokazo. bu "kattalar" bolaning oson zaifligi ota-onalardan sabrli tushuntirishni talab qiladi. Lekin hech qanday holatda ma'ruzalar va ma'ruzalar! O'smir kattalardan uning fikrini hisobga olishini, uning qarashlarini hurmat qilishni xohlaydi. O'zingizga kichkina odamdek munosabatda bo'lish o'smirni xafa qiladi. Shuning uchun ota-onalar tomonidan kichik vasiylik va ortiqcha nazorat qabul qilinishi mumkin emas. Ota-onalar o'z o'smirlari bilan teng ravishda foydalanadigan ishontirish, maslahat yoki iltimos so'zlari samaraliroq bo'ladi.
Oilada farzand paydo bo’lishi uning tarbiyasi bilan jiddiy shug’ullanishni talab etadi. Ammo ba’zi ijtimoiy yoki shaxsiy sabablarga ko’ra, oila buziladi va farzandning istak-xohishi inobatga olinmay, bola ota-onasidan ajraladi. Ya’ni tirik yetim bo’lib qoladi. Agar oilada ota bo’lmasa bolamga o’zim otalik qilaman deb maqsad qo’ymang. Bu psixologik tanazzul yo’lidir. Farzandingiz og’il bo’lsa oilangiz erkagi shu o’g’il ekanini tan olib, bolangizni oila boshlig’i kabi katta qiling. U sizga nisbatan himoyachi, rahmdil va boquvchi bo’lib voyaga yetsin.
Noto’liq oilaga xos xarakterli xususiyat uning o’ziga xosligi (yopiqligi).dir. Tevarak-atrofda unga ta’sir etish birmuncha qiyinroq bo’ladi. Chunki oila a’zolari ona va bolalar to’liq oila a’zolariga nisbatan kamgapligi, kamsuqumligi va tortinchoqligi bilan ajralib turadi.
Noto’liq oilada o’ziga xos ruhiy muhitning mavjudligi va uning vaqti vaqti bilan o’zgarib turishi bu oilada tarbiyalanayotgan bolaning aqliy, axloqiy va ruhiy kamolotiga alohida ta’sir etadi. Masalan bolaning ota-onasi bilan bo’lgan osoyishta va erkin munosabatining ijtimoiy ongiga, xulq-atvoriga, o’z-o’ziga bo’lgan ishonchining ortib borishiga ijobiy ta’sir etadi. To’liq oilada tarbiyalangan bola odatda oila va oila a’zolari to’g’risida kamroq tashvishlanadi, o’z oilasi to’g’risida kamroq tashvishlanadi. Izalanishlar shuni ko’rsatmoqdaki, noto’liq oilaning tarbiyaviy ta’siri ijobiy natija berishiga nisbatan ko’proq salbiy ta’sir qiladi.
Oila an'anaviy ravishda asosiy ta'lim muassasasidir. Bola bolaligida oilada nimani qo'lga kiritsa, u keyingi hayoti davomida saqlab qoladi. Oilaning tarbiya instituti sifatidagi ahamiyati shundan iboratki, bola hayotining muhim qismi unda bo'ladi va uning shaxsga ta'sir qilish muddati bo'yicha hech bir tarbiya institutini tenglashtira olmaydi. oila bilan. Bu bolaning shaxsiyatiga asos soladi va u maktabga kirgunga qadar uning yarmidan ko'pi allaqachon shaxs sifatida shakllangan.
Shunday qilib, oilaning bola tarbiyasiga ijobiy ta'sirini maksimal darajada oshirish va salbiy ta'sirini minimallashtirish uchun tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan oila ichidagi psixologik omillarni esga olish kerak: Agar oiladagi baholar va umidlar bolaning yoshi va individual xususiyatlariga mos kelmasa, uning o'ziga xos imidji buzilgan ko'rinadi. M.I. Lisina oilaviy ta'lim xususiyatlariga qarab, maktabgacha yoshdagi bolalarning o'z-o'zini anglash rivojlanishini kuzatdi. O'zlari haqida aniq tasavvurga ega bo'lgan bolalar ota-onalar ularga ko'p vaqt ajratadigan oilalarda tarbiyalanadi; ularning jismoniy va ruhiy xususiyatlarini ijobiy baholang, lekin ularning rivojlanish darajasini ko'pchilik tengdoshlaridan yuqori deb hisoblamang; yaxshi maktab faoliyatini bashorat qilish. Bu bolalar ko'pincha rag'batlantiriladi, lekin sovg'alar berilmaydi; asosan muloqot qilishdan bosh tortgan holda jazolash. O'zini kam baholagan bolalar o'rgatilmagan, ammo itoatkorlikni talab qiladigan oilalarda o'sadi; ular past baholanadi, ko'pincha qoralanadi, jazolanadi, ba'zan begonalar oldida; Ularning maktabda muvaffaqiyat qozonishlarini va keyingi hayotlarida muhim yutuqlarga erishishlarini kutmang.
Farzandlari yuqori, ammo ortiqcha baholanmagan o'z-o'zini hurmat qilish bilan o'sadigan oilalarda bolaning shaxsiyatiga (uning qiziqishlari, didlari, do'stlari bilan munosabatlari) e'tibor etarli darajada talabchanlik bilan birlashtiriladi. Bu erda ular kamsituvchi jazolarga murojaat qilmaydilar va bola bunga loyiq bo'lsa, bajonidil maqtashadi. O'zini past baholaydigan bolalar (juda ham past bo'lishi shart emas) uyda ko'proq erkinlikdan foydalanadilar, lekin bu erkinlik, aslida, nazoratning etishmasligi, ota-onalarning bolalarga va bir-biriga befarqligining natijasidir.
O'smirning mustaqilligi, asosan, kattalardan ozod bo'lish, ularning vasiyligidan, nazoratidan ozod qilish istagida ifodalanadi. Ota-onalarga, ularning mehr va g'amxo'rligiga, ularning fikriga muhtoj bo'lib, ular mustaqil, huquqlarda ular bilan teng bo'lish istagini kuchli his qiladilar. Ikkala tomon uchun ham ushbu qiyin davrda munosabatlar qanday rivojlanishi, asosan, oilada shakllangan tarbiya uslubiga va ota-onalarning qayta qurish qobiliyatiga - farzandining voyaga etganlik tuyg'usini qabul qilishga bog'liq.
Nisbatan xotirjam boshlang'ich maktab yoshidan keyin o'smirlik notinch va qiyin ko'rinadi.
Ushbu bosqichda rivojlanish, haqiqatan ham, tez sur'atlar bilan davom etmoqda, ayniqsa, shaxsning shakllanishi nuqtai nazaridan juda ko'p o'zgarishlar kuzatilmoqda. Va, ehtimol, o'smirning asosiy xususiyati shaxsiy beqarorlikdir. Qarama-qarshi xususiyatlar, intilishlar, tendentsiyalar birgalikda mavjud bo'lib, bir-biri bilan kurashib, o'sib borayotgan bolaning qarama-qarshi xarakterini va xatti-harakatlarini belgilaydi.
Muloqotdagi asosiy qiyinchiliklar, nizolar ota-onalarning xatti-harakatlarini nazorat qilish, o'smirning o'qishi, do'st tanlashi va boshqalar tufayli yuzaga keladi. Bolaning rivojlanishi uchun eng noqulay bo'lgan ekstremal holatlar avtoritar tarbiya ostida qat'iy, to'liq nazorat va nazoratning deyarli yo'qligi, o'smirni o'z ixtiyoriga qo'yib, e'tiborsiz qoldirishdir.
ADABIYOTLAR.

1. Rays F. O'smirlik va yoshlik psixologiyasi, Sankt-Peterburg, ed. Piter, 1999 yil,

2. Oila va shaxs shakllanishi / ed. Bodalev A.A., ed. “Ma’rifat”, 1989 yil,
3. Titarenko V. Ya. Oila va shaxsning shakllanishi, ed. Fikr, 1987 yil,
4. Feldshteyn D. I. O'smirlik davrida bola shaxsining shakllanishi,