Nazorat savollari О‘zbeklarning eng qadimiy xalq ekanligi

Nazorat savollari

1. 
   О‘zbeklarning eng qadimiy xalq ekanligi.
   
2. 
   Sirdaryo va Amudaryo oraligi (Movarounnaxr)da yashab о‘tgan qadimiy urug‘lar, qabilalar, elatlar. О‘zbeklarning xalq sifatida shakllanishi xaqida tarixiy man’balar.
   
3. 
   О‘zbek xalqining mentalitetida tarixan shakllangan о‘ziga xos xususiyatlar. О‘zbek xalqining millat sifatida shakllana borishi, bunda milliy g‘oya va mafkuraning tutgan о‘rni.
   
4. 
   О‘zbek xalqining Markaziy Osiyo xalqlari orasida tutgan tarixiy mavqei va Sharq sivilizatsiyasiga qо‘shgan xissasi.
   

JAVOBLAR:

1. Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy va madaniy tarixini o’rganishning ba’zi

masalalari, qadimiy ma’naviyat va madaniyat yodgorliklari, islomiy tafakkur

muammolari, temuriylar davrida ma’naviy-madaniy hayot, Markaziy Osiyo

xalqlarining birinchi va ikkinchi Uyg’onish davrlariga xos bo’lgan ilmiy-madaniy

merosini, o’zbek va o’zbek xalqining kelib chiqishi tub negizlarini, bu xalqning

jahon va boshqa xalqlardan farq qiluvchi xususiyatlarini, milliy hamda

umuminsoniy qadriyatlarini, oila, maxalla turmush madaniyatini, Turkistonda

ma’rifatchilik madaniyati, jadidchilik harakatinig mohiyati va buyuk siymolar ijodi,

tarixiy ajdodlarimizning mumtoz merosini o’rganishga sharoit yaratadi.

Tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, Markaziy Osiyo kishilik jamiyatining eng

qadimiy markazlaridan biri bo’lib kelgan. Bunday baholanish mezoni, albatta tarixiy

arxeologik, poleontologik xamda antropologik tekshiruvlar natijalariga tayanadi.

Ko’plab qazilma hamda tekshiruvlar Markaziy Osiyo zaminining barcha

hududlarida olib borilganligini bilamiz. Eramizdan million yillar burun bu zaminda

kishilar yashab kelganligi ham isbotlangan.

Miloddan ilgarigi III-ming yilliklar boshlarida, ya’ni bundan 30-26 asrlar

muqaddam Markaziy Osiyoda o’troq dehqonchilik rivoj topishi, ibtidoiy jamiyat

emirila borib quldorlik tuzumining vujudga kelishi, Sug’d, Xorazm, Baqtriya kabi

davlatlarning paydo bo’la boshlashi, yangi diniy karashlarning shakllanishi

natijasida o’sha davrga xos bo’lgan turmush tarzini ifodalovchi an’ana, rasmrusumlar, marosim va bayramona qadriyatlar yuzaga kelgan.

Fargona vodiysining So’x tumanida topilgan Sulungur g’oridagi ashyoi -

atiqalar, Anov va Namozgoh, Sopollitepa qazilmalarining namunalari

ajdodlarimizning qadimgi makonlari qanday bo’lganligi, hayot va turmush tarzi,

ma’naviy-madaniy xususiyatlari to’grisida ma’lum tasavvurlar hosil kilishga imkon

beradi.

2. «O’rta Osiyo ikki daryo

oralig’i tipi» turkiy va sug’diy tili qabila va elatlarning qadimgi tiplari asosida,

ularining uzoq davom etgan etnomadaniy qorishuvi natijasida Sirdaryoning o’rta

havzalarida antik davrda tarkib topganligi aniqlandi. Hozirgi o’zbeklar va voha

tojiklari «O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i» tipiga kiradilar.

«Buyuk cho’l»dagi og’ir ekologik sharoit, turli siyosiy voqealar natijasida,

milodiy III-IV asrlardan boshlab O’rta Osiyoga, jumladan Ustrushona hududiga

ko’chmanchi chorvador xalqlarning kirib kelishi kuzatiladi. Eftaliylar va ayniqsa

Turk xoqonligi davrida bu jarayon yanada kuchayadi. Ilk o’rta asrlarda

Ustrushonada aniq hududiy chegaralanish yuz beradi. Mamlakatning ma’muriy va

madaniy markazi Bunjikat poytaxt maqomini oladi. Ustrushonada davlat boshlig’i

bo’lmish hukmdorlarni afshinlar deb atashgan. Afshinlar sulolasi hukmronligi

o’lkani 893 yilda vohani, somoniylar davlati tarkibiga kirishi bilan tugatiladi.

Tarixchi olimlar «afshin» nomini ko’chmanchi turkiy qavmlarning kirib kelish

Ustrushonaga VII asrdan boshlab so’g’d tomondan qarluq qavmi kirib kela

boshladi. Arablardan quvilgan qarluqlar Badaxshon va Qorako’l xududlariga

ko’chib o’tishgandan keyin asta-sekin Buxoro orqali Samarqandga» keyinchalik

O’ra-tepa atroflariga kelib joylashganlar.

O’rta Osiyo G’arbiy Turk hoqonligi tarkibiga kirgan davrda, nazariy jihatdan

mahalliy aholida mo’g’uliylik oshishi kerak bo’lgan bir paytda, buning aksi

kuzatiladi. Buning ikki sababi bor edi: birinchidan vohaga o’rnashgan barcha

turkiylar mo’g’uliy qiyofada emas edi, ikkinchidan arab bosqini turkiy tilli

qabilalarning sharqdan doimiy ravishda kirib kelishini to’xtatdi yoki susaytirdi.

3. Akademik K.Shoniyozov «O’zbek elati IX-X asrlarda shakllandi» deb

hisoblaydi. Akademik. A.Asqarov esa «o’zbeklarning etnogenezi XI asrgacha

davom etadi... XI-XII asrlarda o’zbek xalqi uzil kesil shakllandi» degan fikrni olg’a

suradi.

Yuqorida keltirilgan tarixiy dalolatlar qadimiy Ustrushona hududida o’zbek

tilida so’zlashuvchi qorluq-chig’il, qipchoq va o’g’uz laxjalariga xos urug’-

qabilalarning qadimdan yashaganligi, voha o’zbeklarning etnogenezida ishtirokini

ko’rsatadi.

Toshkent antropologiya maktabi vakillari tadqiqotlarida o’zbek xalqini ikkiga

bo’lib o’rganadilar ya’ni: Urug’-qabilachilik an’anasiga ega bo’lmagan o’zbeklar;

Urug’-qabilachilik an’anali o’zbeklar. Urug’-qabilachilik an’anasiga ega bo’lmagan

o’zbeklar mustasnosiz barchasi evropoid belgilari bilan harakterlanadi va mahalliy

aholining ajdodlari bo’lib hisoblanadilar degan fikrga olib keladi. Etnologik

kuzatuvlarga ko’ra: O’ra-tepa atrofidagi Topqoq, Nijoni, Yangiqo’rg’on;

Yangiobod tumanidagi Jo’langar, Sarmich, Balandchaqir, Zomin tumanida

Pishog’ar xududlarida istiqomat qiluvchi o’zbek aholilarida urug’ qabilachilik

an’analari unitilgan bo’lib mahalliy etnos avlodlari jumlasiga kiritish mumkin.

Urug’-qabilachilik an’analari unitilgan o’zbeklar mazkur hududda istiqomat qilishi

Akademik K.Shoniyozovning «Turkiyzabon xalqlarning turg’un yashovchi qismi

nafaqat Ustrushona viloyatida, Movarounnahrning barcha viloyatlarida qadim

davrlardan yashab kelganligi tarixdan ayon» degan fikrining tasdig’idir.

Urug’ qabilachilik an’anasiga ega bo’lgan qabilalar, olimlar tomonidan ularni

Movarounnaxrga kelgan vaqtlariga qarab «ilk» va «kech» kirib kelganlar deb talqin

qilinadi. Ushbu bo’linishga ko’ra mo’g’ullargacha kelgan va mo’g’ullar bosqinidan

keyin kirib kelgan Dashti Qipchoq qavmlari tarzida tadqiq etiladi. Elshunos olim

T.U.Salimov vohaga «ilk» o’rnashgan qavmlar ajdodi tarzida Beshbuloq, Ravot,

Ko’rpasoy turklari shuningdek, Yom qishlog’i qarluqlarini e’tirof etadi. Mazkur

qavmlar va tojiklar o’rtasida aralash nikohlar juda ko’pdir.

Vohada istiqomat qiluvchi o’zbek turklarida «turk-u tojik bir xalq» degan naql

mavjud. Ko’lob viloyati qarluqlarini etnologik o’rganilishi jarayonida ular

tojiklarning yaqin qarindoshi hisoblanishi, tojiklar bilan yaqinlik darajasi tog’a va

jiyandek ekanligi haqidagi fikrlar uchratilgan. O’zbek turklari va qarluqlar O’rta

Osiyo ikki daryo oralig’i tipiga mansub bo’lib mo’g’uliylik elementlari kam seziladi

va o’zbek xalkining asoslarini yaratgan qavmlardan hisoblanadi.

Nurota tog’ etaklarida unga tutash cho’llarda yashagan o’g’uz-saljuqlari asrlar

davomida mahalliy etnoslar bilan yonma-yon yashaganlar, o’z navbatida, o’zbek

etnik guruhlari tarkibiga kirib ketgan. Shuning uchun ham bo’lsa kerak keyingi

avlodlari o’zlarini o’zbek turkmanlari yoki «Nurota turkmanlari» deb ataganlar,

deydi akademik K.Shoniyozov Zomin, O’ra-tepa tumanlarida Sirdaryo sohilida

mavjud turkman qishloqlarida o’zbek turkmanlari istiqomat qilishayotgani o’g’uz

etnik guruhi o’tmishidan nishonadir.

4. Turkiston tog’ tizmalari old qismida Xo’janddan Zominga qadar bo’lgan

qishloqlar tarkibida Qipchoq, Xoldorqipchoq kabi etnonimlarning mavjudligi etnik

guruhlarning o’tmishidan dalolat beradi. Zomin tumanida tojik millatiga mansub

aholi kamchilikni tashkil etsada, O’ra-tepa, Shahriston, Xo’jand, Konibodom atrofida o’zbek va tojik xalqlari birin ketin joylashgan qishloqlarda istiqomat

qilishadi. Mazkur xududda istiqomat qiluvchi o’zbek va tojiklar ikki tilli etnoslar

bo’lib, o’zaro suhbatlarida bir-birlarini bemalol tushuna oladilar, turmushi, to’ytantanalarida, moddiy-ma’naviy madaniyatlarining deyarli barcha jabhalarida

uyg’unliklar ko’p bo’lib, hattoki ko’p xollarda quda-andachilikda ham ko’rishimiz

mumkin. Mazkur nuqtai nazardan tadqiqotlar davom etadi.