Navtaka tarixi

---

Navtaka  tarixi 

Qadim Naxshab – Navtoq – Yerqo‘rg‘on obidasi Qarshi va Koson shaharlari 

oralig‘ida, Qarshidan o‘n chaqirimcha narida, uning shimoliy qismida joylashgan. 

Qadimshunoslar  dalolat  etishicha,  bu  shahar  xarobasi  vohada  quldorlik  jamiyati 

hukm  surgan  asrlarda  vujudga  kelgan  yagona  shahar  qoldig‘idir.  Yerqo‘rg‘onda 

uzoq  yillar  davomida  olib  borilgan  tadqiqotlar  shahodat  etishicha,  bir  zamonlar 

shahar  ikki  qatorlama  devor  (ichki  va  tashqi)  bilan  o‘rab  olingan.  Ichki  mudofaa 

devori ulkan beshburchak shaklida bo‘lib, qariyb 40 tanobcha joyni muhofaza qilib 

turgan. 

Ichki  devorning  har  17-18  qadam  bo‘lgan  oralig‘ida  baland  minoralar  qad 

rostlagan, ularning qabariq o‘rinlari hamon bilinib turadi. Tashqi aylana devorning 

uzunligi  4,5  chaqirimcha  bo‘lib,  150  tanob  keladigan  joyni  o‘rab  turgan.  Tashqi 

devorning  har  joyida,  masalan,  shimoliy  tarafida  pastak  ko‘tarmalar  tutashib 

ketishi  kuzatiladi.  Yerqo‘rg‘on  devorlarining  balandligi  8  metrga  yaqin  bo‘lgan. 

Pastak  ko‘tarmalar  esa  shaharning  qamal  qilinganini,  qamal  qiluvchilar  devorni 

qulatish va undan o‘tish uchun shu usulni qo‘llaganini ko‘rsatadi. Qadimda bunday 

harbiy muhandislik yechimlari amalda bo‘lgan. 

Ichki devorning qiyshiq tushgan joylarida, jumladan, sharqiy tarafdan uzilib 

qolish  holati  yuz  berishi  uning  qadimiy  qal’a  xarobalari  ustida  qurilganligini 

ko‘rsatadi.  Eski  qal’aning  baland  joyi  to‘g‘ri  kelganda  devor  unga  taqab 

ko‘tarilgan.  Ichki  devorga  yonlama  holda  20  ga  yaqin  tepachalar  ko‘rinadi. 

Tepalarning  bir  qismi  turnaqator  bo‘lib  joylashgan.  Bular  shahar  mahallasi  uylari 

bo‘lsa kerak. Qolgan tepalar alohida, katta binolar vayronalari, deb taxmin qilinadi. 

Tashqi  va  ichki  devorlar  oralig‘ida,  hatto,  ularning  tevarak-atrofida  yashash 

manzillari anchagina bo‘lgan. 

Qadimshunoslarning  aniqlashicha,  shu  tariqa,  Yerqo‘rg‘on  shaharchasi 

milodga  qadar  bo‘lgan  VIII-VII  asrlarda  yirik  dehqonchilik  manzili  sifatida 

vujudga kelib, milodga qadar bo‘lgan VI-V asrlarda yuksalishga erishadi. 

Yerqo‘rg‘on  shahri  bir  vaqtda  yoxud  bir  asrda  qurilmagan.  Kichik  aholi 

manzilidan  u  asta-sekin  yiriklasha  borgan,  hatto,  shu  viloyatning  asosiy  shahriga 

---

aylangan.  Bu  orada  asrlar  kechgan.  Shahar  yuksalgan,  vayron  bo‘lgan,  necha  bor 

tiklangan. Yerqo‘rg‘onning 150 tanoblik maydonida olib borilgan qazish ishlari bu 

joydagi  qasr,  ibodxona  va  o‘zga  binolarning  turli  davrlarda,  turli  asrlarda 

qurilganligini  ko‘rsatadi.  Bu  haqda  shaharchaning  sharqiy  qismidagi  tepalikda 

o‘tkazilgan tadqiqotlar yetarli ma’lumot bera oladi. 

Aleksandr  Navtoqqa  birinchi  bor  Bess  izidan,  uni  quvib  kelganida  asosiy 

shahar  Naxshabni  qamal  qilgan  va  uni  yondirib,  kuch  bilan  olgan. 

C.K.Kabanovning  ta’kidlashicha,  mudofaa  devorlariga  tutashib  ketan  tashqi 

ko‘tarmalar  ana  shu  qamal  asoratidir.  Naxshab-Navtoq  Aleksandr  bosqinidan 

so‘ng, keyingi asrlarda shahar sifatida o‘z mavqeini tiklab ololmagan. 

Qadim yunon muarrixlari Iskandar Moqiduniyning Markaziy Osiyoga qilgan 

yurishi, harb-zarblari haqida hikoya qilganlarida, So‘g‘d va uning janglar kechgan 

viloyatlari  haqida  ham  yo‘l-yo‘lakay  so‘zlab  o‘tadilar.  Jumladan,  Doro  III  ni 

hokimiyatdan  chetlatib,  undan  podshohlikni  va  shohona  anjomlarni  tortib  olgan 

Bess  haqida  gap  ketganda,  birinchi  bor  Navtoq

1

  tilga  olinadi.  Arrian  bu  haqda: 

“Bessga Aleksandr yaqinlab qolganini aytganlariga, u Oksdan (Amudaryo ) suzib 

o‘tadi, qayiqlarni esa yondirib, So‘g‘d yeriga, Navtoqqa ketadi”, deydi. 

Navtoq  qadimiy  tarixiy  manbalarda,  qolaversa,  hozirgi  tadqiqotlarda  ikki 

ma’noda  –  birida  viloyat,  ikkinchisida  shahar  nomi  sifatida  taqdim  etiladi. 

Arrianda  u  aniq  joy  nomi  sifatida  berilganligi  tushunarli.  Bu  voqea  milodgacha 

bo‘lgan  330  yil  nari-berisida  yuz  beradi.  So‘g‘d  bilan  bog‘liq  shu  voqeadan  ikki 

yillar chamasi keyin yuz bergan yurishlar haqida so‘zlagan Kvint Kursiy Ruf esa, 

“Shoh  (Aleksandr)  o‘z  qo‘shini  bilan  Navtoq  deb  atalgan  viloyatga  yetib  keldi”, 

deb  yozadi.  Har  ikkala  muarrixdan  bir  qancha  vaqt  oldin  yashagan  sitsiliyalik 

Diodor  (miloddan  avvalgi  90-yilda  tug‘ilib,  21-yilda  vafot  etgan)  Aleksandr 

Makedonskiyning  So‘g‘d  tuprog‘idagi  harbiy  harakatlari  haqida  so‘zlaganida, 

uning  “Navtoq  qabilalariga  qarshi  yurish”  qilganini  aytadi.  Bu  yerda  gap  bir 

shaharda  yashaydigan  qabilalar  haqida  emasligi  ravshan.  Diodor  “Navtoq 

qabilalari”, deganda viloyat va uning aholisini ko‘zda tutadi. 

                                                 

1

 “Navtaka”, “Navtoqa” , “Nautak” shakllari ham uchraydi. 

---

V.Lunin  “Navtoq”qa:  “hozirgi  vaqtda  Navtaka  (Nautaki)  xarobasini 

Markaziy  Osiyoning  eng  katta  shaharlaridan  biri  –  Yerqo‘rg‘on  deb  qarashga 

barcha asoslar yetarli, chunki uning o‘rnida antik davr So‘g‘d shahriga xos bo‘lgan 

madaniy qatlamlar saqlanib qolgan”

2

, degan izohni beradi. 

Qashqadaryo  viloyatining  quyi  qismida  o‘tmish  obidalarini  aniqlash  va 

tadqiq  etish  bobida  uzoq  yillar  ish  olib  borgan  qadimshunos  olim  S.K.Kabanov 

Navtoq  va  Ksenippaning  hozirgi  Qashqadaryo  viloyatining  yuqori  yoki  quyi 

qismiga  to‘g‘ri  kelishi  masalasida  bahs  yuritadi.  S.K.Kabanov  Navtoqni  ham, 

Ksenippani  ham  shaharlar  tarzida  emas,  viloyatlar  sifatida  qaraydi.  Yozma 

manbalarda ikki viloyat – Navtaka va Ksenippa ma’lum, – deydi S.K.Kabanov, – 

ularni tarixchilar va qadimshunoslar Qashqadaryo vohasida, deb ko‘rsatadilar. Bu 

viloyatlar,  albatta,  vohaning  yuqori  va  quyi  qismidagi  ikki  qadimiy  dehqonchilik 

vodiylari  –  Shahrisabz  va  Qarshiga  to‘g‘ri  keladi.  Biroq  bu  nomlarning  hozirgi 

joylariga  to‘g‘ri  kelishi  masalasida  tadqiqotchilarning  qarashlarida  tafovut  bor. 

Oldin  Navtaka  vohaning  yuqori  qismi,  Ksenippa  esa  quyi  qismi,  degan  nuqtai 

nazar  bosim  edi.  M.YE.Masson  esa  bunga  zid  fikrni  qo‘llab-quvvatlaydi,  ya’ni, 

uningcha,  Ksenippa  vohaning  yuqori  qismi,  Navtaka  bo‘lsa  quyisida  joylashgan. 

Qadimshunos olim bunda Navtoqning quyi viloyatning asosiy shahri Yerqo‘rg‘on 

xarobasi o‘rniga to‘g‘ri kelishini ham qayd etadi”. 

“Yerqo‘rg‘on”  atamasi,  tabiiyki,  nisbatan  keyingi  asrlarda  paydo  bo‘lgan. 

Quyi  viloyat  va  uning  asosiy  qal’asi  nomi  yunon  muarrixlarida  “Nautaka”, 

“Nautak” tarzida berilganligini ko‘rdik. 

Qarshi  vohasining  qadimiy  poytaxti  –  Yerqo‘rg‘on  shahristoni  hozirgi 

Qarshi shahri Shayxali mahallasidan 2 kilometr shimolda joylashgan tuproq qal’a 

bo‘lgan.  Yerqo‘rg‘on  50-60-yillarda  dastavval  S.Kabanov  va  M.Masson 

tomonidan  o‘rganilgan.  XX  asrning  70-80-yillarida  esa  O‘zbekiston  Fanlar 

akademiyasi  Arxeologiya  institutining  ekspeditsiyasi  tomonidan  bu  yerda  ilmiy 

arxeologik tadqikotlar olib borilgan.  

                                                 

2

 “Istoriya Uzbekistana v istochnikax”. 92-bet. 

---

Yerqo‘rg‘on  hududi  turli  hajmdagi  tepaliklar  bilan  qoplangan  bo‘lib,  ular 

sobiq  shahar  vayronalaridir.  Eng  yirik  tepalik  hukmdor  saroyi  ekani  aniqlangan. 

Shuningdek,  qazuv  ishlari  davomida  shahar  butxonasi,  maqbara,  zardushtiylik 

dahmasi, hunarmandlar mahallalari topilgan. Yerqo‘rg‘ondagi shahar taxminan VI 

asrning  ikkinchi  yarmida  Turk  xoqonligi  va  Sosoniylarning  birlashgan  kuchlari 

tomonidan eftalitlar davlatini yakson qilish paytida vayron qilingan. 

Miloddan  avvalgi  birinchi  ming  yillikning  o‘rtalarida  shahar  kengayib 

boradi.  U  35  gektarlik  maydonni  egallaydi.  Taxminan  miloddan  avvalgi  VI  asrda 

qurilgan yangi mudofaa devorining balandligi 8 metr, poydevori 3 metr kenglikda 

bo‘lgan.  U  shaharni sak  chavandozlaridan  himoya  kilgan.  Vaqt  o‘tishi bilan u bir 

necha  marta  ta’mirlangan  va  kengaytirilgan,  IV  asrning  o‘rtalariga  kelib,  uning 

qalinligi 20 metrga yetgan. 

Miloddan  avvalgi  III-II  asrlarda  Yerqo‘rg‘on  o‘rnidagi  shahar  rivojlanib 

borgan,  buni  arxeologik  topilmalar  tasdiqlaydi.  Jumladan,  sopol  buyumlarning 

shakli  o‘zgara  boshlagan.  Bular  nafis  jomlar,  ovqat  solinadigan  idishlar, 

laganlardir,  ayni  paytda  bu  davrda  vohada  koroplastika  san’ati  vujudga  kela 

boshlaydi.  Bu  davrdagi  noyob  terrakota  rasmlar  va  bezaklar  ellincha  usulda 

yasalgan.  Qazilmalar  mobaynida  topilgan  momaqaldiroq  xudosi  Zevs  tasviri 

tushirilgan miloddan avvalgi V-IV asrlarga mansub etruskcha gemmaintaliya ham 

shu davrga oiddir. Soqolli yalang‘och mavjudot yarim burilgan holda chap qo‘lida 

Zevsning hamrohi – burgut qo‘ngan asoni ushlab turgan tarzda tasvirlangan. 

Miloddan  avvalgi  II  asrning  birinchi  yarmida  Qashqa  vohasi  Sharqiy 

Orolbo‘yi  hududidan  chiqqan  saklar  sulolasi  hukmronligi  ostida  qolgan.  O‘sha 

davrda Yerqo‘rg‘ondan 15 kilometr janubda qal’a shaklidagi yangi shahar – Qal’ai  

Zahhoki  Moron  barpo  etilgan.  U  yagona  arxitektura  inshooti  sifatida  qurilgan. 

Uning  markazida  tomonlari  yuzga  yuz  metr  bo‘lgan,  15  metrgacha  balandlikdagi 

ulkan minora joylashgan. Ushbu inshootni uch qator devor qurshab olgan. 

Qal’ai Zahhoki Moron va uning o‘n metr qalinlikdagi devorlari Yerqo‘rg‘on 

kabi  bir  necha  marotaba  qayta  qurilgan.  Devor  tarkibini  o‘rganish  ularning  eng 

dastlabkilari miloddan avvalgi II-I asrlarga mansubligini ko‘rsatdi. Milodning IV-

---

V  asrlarida  shahristonni  qayta  tiklash  paytida  devor  ichidagi  yo‘laklar  barpo 

etilgan. Milodning VIII asriga kelib shaharning asosiy qismida hech kim yashamay 

qo‘ygan, markaziy minoraning tepasida kichik qo‘rg‘on bunyod etilgan. 

Miloddan  avvalgi  dastlabki  asrlarda  Yerqo‘rg‘on  o‘rnidagi  shahar 

kengaytirilgan hamda deyarli 150 gektarlik maydonni qamrab oluvchi tashqi devor 

bilan  o‘ralgan.  Yerqo‘rg‘onning  tashqi  devori  ichki  yo‘lkalari  bor  mustahkam 

mudofaa  inshooti  bo‘lib,  uning  hududida  har  60  metrdan  so‘ng  minoralar 

o‘rnatilgan.  

Miloddan  avvalgi  II-I  asrlarda  Yerqo‘rg‘onning  ichki  shahrida  VIII-VII 

asrlarga  mansub  eng  qadimgi  devor  xarobalari  o‘rnida  kulollar  mavzesi  barpo 

etilgan,  tashqi  shaharda  esa  –  Samarqand  tomonga  olib  boruvchi  qadimgi  yo‘l 

yoqasida  temirchilar  mavzesi  bo‘lib,  ular  shahar  VI  asrda  vayron  bo‘lguncha 

mavjud bo‘lgan. 

So‘nggi  yillarda  olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlar  Qashqadaryo  vohasi 

(Janubiy  So‘g‘d)  qadimgi  shaharlarini  o‘rganish  masalalariga  ham  ko‘pgina 

aniqliklar  kiritdi.  Asrimizning  60-yillarida  M.E.Masson  Yerqo‘rg‘on  ko‘hna 

shahrida  tadqiqot  ishlari  olib  borib  uning  yirik  ko‘hna  shahar  ekanligi,  bir  necha 

madaniy  qatlamlar  rivojlanish  jarayonidan  dalolat  berishini  ta’kidlasa  ham,  uning 

shakllanishi va rivojlanishi dastlabki bosqichdagi aniq sanasini bermagan.  

Keyingi  tadqiqotlar  esa  Yerqo‘rg‘on  ko‘hna  shahrining  shakllanishi  va 

rivojlanishi, shaharsozlikning paydo bo‘lishi, moddiy madaniyat va iqtisodiy tarixi, 

xronologiya  va  davrlashtirish  masalalariga  ko‘pgina  aniqliklar  kiritish  imkonini 

berdi. 

Yerqo‘rg‘on  ikki  qator  mustahkam  himoya  devorlari  bilan  o‘ralgan  bo‘lib, 

tashqi  devorning  hududi  150  gektarga  yaqin,  ichki  devorning  hududi  esa  40 

gektarga  yaqin.  Mil.avv.  IX-VIII  asrlarda  Yerqo‘rg‘on  o‘rnida  o‘troq  aholi 

manzilgohi  paydo  bo‘ladi.  So‘nggi  ma’lumotlarga  ko‘ra  u  mudofaa  inshootlari 

bilan  muhofaza  etilgan  bo‘lishi  mumkin.  Yerqo‘rg‘on  qazishmalarining 

ko‘pqatlamliligi  miloddan  avvalgi  VII-VI  asrlarda  ko‘hna  shahar  hududi  jadallik 

bilan o‘zlashtirilib borilganidan dalolat beradi. 

---

Yerqo‘rg‘onning 

ijtimoiy-o‘troqlashish 

rivojlanishi 

uning 

sug‘orish 

tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq holda kechgan. Tipologik klassifikatsiya va statistik 

ma’lumotlarning  tahliliga  qaraganda,  yashash  makonlari  o‘z  o‘lchamlariga  ko‘ra 

ierarxik  tizim  ostida  tarqalgan  va  ushbu  qadimgi  So‘g‘diyona  jamoasi  tizimining 

eng  cho‘qqisida  Yerqo‘rg‘on  ko‘hna  shahri  turgan.  Shuningdek,  mahalliy 

ahamiyatga molik bo‘lgan kichik shaharlar ham mavjud bo‘lgan. 

Yerqo‘rg‘on  topilmalari  hamda  bu  yerda  ochilgan  hokim  saroyi,  shahar 

ibotxonasi,  daxma  va  maqbaralarni  boshqa  hududlardagi  topilmalar  bilan 

solishtirib  va  qiyoslab  shunday  xulosa  chiqarish  mumkinki,  qadimgi  So‘g‘d 

shaharlari  me’morchiligi  –  qadimgi  sharq  shaharsozligining  ko‘plab  usullari, 

xususan  qo‘shni  Baqtriya  va  Marg‘iyonaning  bronza  va  ilk  temir  asriga  oid  boy 

bunyodkorlik merosi bilan uyg‘unlashib, o‘ziga xos yo‘nalishda davom etadi. 

FA  Arxeologiya  institutining  so‘nggi  yillardagi  tadqiqotlariga  ko‘ra, 

Yerqo‘rg‘onning  pastki  qatlamlaridan  mil.avv.  IX-VII  asrlarga  oid  madaniy 

qatlamlar  aniqlandi.  Shuningdek,  Yerqo‘rg‘onda  to‘rtta  qurilish  davri  mavjud 

bo‘lganligi  hamda  birinchi  qurilish  davriga  oid  eng  qadimgi  himoya  devori 

mil.avv. VIII-VII asrlarda bunyod etilganligi kuzatildi. Demak, so‘nggi tadqiqotlar 

ham  Yerqo‘rg‘onni  O‘rta  Osiyoning  boshqa  shu  davrga  oid  yodgorliklari  qatori 

(Qiziltepa, Marv, Boloi Hisor, Uzunqir, Afrosiyob va boshq.) urbanistik markazlar 

safiga kiritish mumkinligini yana bir marta isbotlaydi. 

 

Nazorat savollari? 

1.  Yerqо‘rg‘on xarobalari qayerda joylashgan? 

2.  Yerqо‘rg‘on necha qator devor bilan о‘rab olingan? 

3.  Yerqo‘rg‘on  shaharchasi  milodga  qadar  bo‘lgan  nechanchi  asrlarda 

vujudga kelgan? 

4.  Yerqo‘rg‘on  XX  asrning  50-60-yillarida  dastavval  kimlar  tomonidan 

o‘rganilgan.  

5.  Yerqо‘rg‘on tashqi devorining hududi qancha bо‘lgan?