Murakkab dasturli tuzilmalarning qayta ishlash muammosi

2-Ma’ruza:

Murakkab dasturli tuzilmalarning qayta ishlash muammosi.

Kirish: Murakkab dasturlar tushunchasi va murakkab dasturlarning soddasidan farqlanishi kelib chiqiladi. Murakkab dasturlarni qayta ishlashdagi asosiy muammolari keltiriladi. Dasturlash injeniriyasi asosida topshiriqlar keng doirasiga qo’llaniluvchi murakkab tizimlar bilan ishlashning asosiy prinsplari shakllanadi. Dastur- bir necha minggacha fikrlarni saqlovchi murakkab obekt. Dasturlash ta’minoti murakkabligi to’rtta asosiy sabablar bilan aniqlanadi: topshiriqlar (amallar) murakkabligi, qayta ishlash jarayoni boshqarish murakkabligi, alohida tizimlarning harakatini tasvirlash murakkabligi yakuniy dasturlash mahsulotini egiluvchanligini ta’minlash murakkabligi. Har qanday qayta dasturlash murakkab tizim hisoblanadi. Katta dasturiy vositalar murakkab tizimlarning barcha xossalariga egadir. Ular umumiy maqsadli amallarni bajarish jarayonida o’zaro bog’liq bo’lgan katta miqdordagi (yuzlab va minglab) komponent-modullarni o’zida saqlaydi. Bir majmuada komponentlar o’zaro bog’liqligini ta’minlash uchun, modullar bo’ysunuvchanligi va bir necha bosqichli guruppalovchi perarxik strukturalar ishlatiladi. Murakkablilik muammosi amallarni dekompozitsiyalash yo’li bilan yechiladi. Katta dasturli mahsulotlarni yaratish belgilangan maqsadga erishish uchun resurslar chegaralangan holda tadbirlar majmuasini tashkil qilish kerak bo’ladi-bu loyiha deb ataladi. Loyihalarni butun sikl davomida toki dasturiy mahsulotni davomli ishlab chiqarishga kirgizmaguncha dasturiy mahsulot yaratishda resurslarni teng taqsimlash uchun loyihani maqsadli boshqarish mo’ljallangan. Murakkab dasturiy mahsulotni qayta ishlashda, yuqori ishlab chiqarishga erishish uchun butun texnologik jarayonni standartlash va kompleks avtomatlashtirish talab qilinadi.

Katta tizim

Katta tizim boshqariluvchi tizim umumiy maqsadga harakatlanish uchun birlashgan o’zaro bo’g’liq boshqariluvchi o’z-o’zini qoplaydigan tizim sifatida ko’rib chiqiladi. ,, Katta tizimlar ’’ – ularning katta o’lchamlari tufayli tadqiqot qilish qiyin bo’lgan tizimlar. ,, Murakkab tizimlar ‘’ – ularni harakatidagi ko’ptomonlama o’zgaruvchan mexanizmi to’liqsiz yoki umuman o’rganilmagan. Katta tizim tushunchasi kibernetikaga xos boshqarish amallarini yechish va ularga yondashishidan kelib chiqdi. U tizimlarni sinflarga ajratish maqsadida emas balki katta hajmdagi boshqariluvchi tizimda o’layotgan xodisalarni ko’rib chiqishni ajratishi uchun kiritilgan.

O’ziga xosligi

Katta tizim: ajralib turuvchi qismlarning mavjudligi, insonlar mashinalar va tabiat sestemasidagi ishtiroki; moddiy, energitek va information aloqalar mavjudligi; ko’rib chiqilayotgan va boshqa tizimlar orasidagi aloqa (,, odam va mashina ‘’, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish tizimi ). Tizimli yondashishda o’rganish va mukammallashtirish mqasadida katta tizimda faqat shunday usullar qo’llaniladi; qaysiki ko’pgina faktorlarning o’zaro aloqasini inkor etmaydi, ko’rib chiqilayotgan tizimni yo’nalishini aniqlaydi; katta yoki kichik tizim yo’nalishidagi noaniqlik butunligicha yoki alohida qismlarida tasodifiy faktlarning harakati natijasi sifatida va insonlar sestemasidagi qatnashuvchi; tizimning o’zaro ta’siri va atrofidagi muhiti hisobga olinadi. Bunday yondashuv murakkab texnik, iqtisodiy va biologik tizimlarni samarali tadqiqotlarida, ananaviy usullar ular uchun samarasiz bo’lganda; tizimning alohida belgilari yoki navbatdagi o’rganishga asoslangan alohida hodisalar yoki tekshirilayotgan obyektni soddalashtirilishi. Katta tizim nazariyasi quyidagi muammolarni ishlab chiqish yo’nalishida rivojlanadi:

1. 
   Til muammosi; Katta tizimdagi tushunchalar shakllanishi, zaruriy va yetarlicha bo’lgan savollarni muhokama qilishda, aniqlangan faktlar va qonuniyatlarni ochib berishda muhim ro’l o’ynaydi. CHunki tildagi atamalar fanning uslub va g’oyalarini ifodalashi kerak. Har qanday ilmiy yo’nalish tilsiz mavjud bo’lolmaydi va rivojlanmaydi.
   
2. 
   Modellar muamosi; Mavjud tizimdagi barcha soddalashtirilgan modellar tuzilishi vazifalarini o’z ichiga oladi, ularni nazariy va ekspremental o’rganib chiqish uchun , bu yerda asosiy vazifa shundaki tadqiq etish qiyin bo’lgan mavjud tizimlarni soddaroq va nazariy tadqiq etish uchun qulay bo’lganlari bilan almashtirish, bu yerda asosiy qiyinchilik shundaki yaratilayotgan modellar kerakli darajada murakkab bo’lishi kerak, toki ular haqiqiy model hususiyatlarini ko’rsata olsin, shu vaqtning o’zida shunday soda bo’lishi kerakki berilgan ta’rifga mos ravishda amallarni yechish va ta’riflab berish mumkin bo’lsin.
   
3. 
   Dekompozitsiya muammosi; Dastlabki tizimni nisbatan ajratilgan qismlarga bo’lish. Katta tizimni boshqarish masalasi sezilarli darajada soddalashadi, agar uni tizimning qismlarini boshqaruvchi ko’pgina amallar ko’rinishida tasavvur qilinsa. Lekin bunda dekompozitsiya usulini tanlash bilan bog’liq qiyinchiliklarni yengishga to’g’ri keladi, qaysiki tizimni qismlarga ajratishda katta xatolarga (nuqsonlarga) yo’l qo’ymay boshqarish tartibida kerakli soddalashtirishni ta’minlagan bo’lardi.
   
4. 
   Agregirovaniya muammosi; bir necha ko’rsatgichlarni biitasi bilan birlashtirish katta tizim boshqaruvchi amallarini bajarishni soddalashtirish maqsadida xuddi dekompozitsiyadagidek; Ko’po’lchamlilik to’sig’ini yengib o’tish maqsadida shunday ko’rsatgichlar birlashmasini tanlash kerakli u boshqaruv amallarini bajarishda sezilarli darajada yengillashtirsin lekin tizimning aniq ta’riflari kamaygani uchun yo’l qo’yib bo’lmaydigan xolatlarga olib kelmasligi kerak.
   
5. 
   Strategiya muammos; boshqaruvda yanada yaxshiroq maqsadga erishishini ta’minlash uchun tizimni muhitiga ta’sir etuvchi boshqaruv dasturini ishlanmasini xolatini baholash usulini tanlash. Boshqaruv stratigiyasini shakllanishidagi bosh qiyinchilik, bu tizimdagi o’zgarishlar va tizim muhitini oldindan aytib berish zarurati lekin bunda prinsip jihatdan aniq ma’lumot bo’lmaydi. Sanab o’tilgan asosiy muammolar bilan bir qatorda ,, Katta tizim’’ni yaratish va foydalanish uchun bir qator funksional va operatsion vazifalar yechimini toppish kerak. Tizimning ish qobilyatini qo’llash va vazifalarini bajarishini ta’minlovchi tadbirlar funksional vazifalarga kiradi. Operatsiyalar majmuasini rejalashtirish resurslarni boshqarish tizimni rivojlanishini va zahirasini nazorat qilish operatsion vazifalarga kiradi.
   

Katta tizim boshqaruvchi jarayonlarda inson va texnik vositalarni birgalikdagi ishtirokiga asoslangan. Ularni asosini EXM va ma’lumotlarni yig’ish yetkazib berish namoyish qilish va saqlab qolish tashkil qiladi. Boshqaruv personali texnik vositalar bilan birga avtomatlashtirilgan tizimni tashkil qiladi va u quyidagi funksiyalarni bajaradi: axborot ma’lumot, rejalashtirish, hisob aniqlik, operativ boshqaruv, resurslar boshqaruvchi va zahira. Bunda rasmiy operatsiyalarni boshqarish EXMga norasmiy uslublar asosida qaror qabul qilish esa rahbarlarga yuklatiladi. Katta tizim perarxik tizim ko’rinishida quriladi, bunda yuqori organ pastki pog’ona bo’linmalarini bir nechasini boshqaradi, ularning har biriga ham o’zida pastroq pog’onalar bo’yso’nadi va hokazo. Boshqaruvni bunday tuzilishi markazlashgan tizimlardan unumli foydalanish uchun qulay va ularni kamchiliklaridan xoli bo’lishga yordam beradi. Boshqaruv tizimini texnologik protsesslar bilan qo’shilishi va uyishgan tizimlar boshqaruvini birlashgan tizimlar boshqaruvi bilan birlashtiradi. Bunda axborotlar va texnik vositalardan unumli foydalanish mumkin bo’ladi. Ilmiy uslublarga asoslangan katta tizim nazariya va texnikasi tez sur’atlarda rivojlanib, xalq xo’jaligi, mudofa xizmat ko’rsatish doirasida va ko’pgina tarmoqlarda samarali foydalanib kelmoqda. Chunki u yerda katta hisob – kitob va katta juda ko’p informatsiya qayta ishlashni talab etadi. Tizimlar nazariyasi va sestemali tahlilatamalari haligacha umumiy qabul qilingan, standart ma’nosini topgani yo’q. Bunga sabab inson faoliyatidagi har bir masalada bu tizimdan foydalanish imkoniyatining kattaligidir. Tizimning umumiy nazariyasi- (TZU)- bu ilmiy intizom tizimlarini eng asosli tushunchalari va turli nuqtai nazarlarini (jihatlarini) o’rganadi. U har xil hodisalarni ularni aniq kelib chiqish tabiatiga emas, balki ularni tashkil qiluvchi turli faktorlarga va tashqi sharoit ta’sirlarida tabiatini o’zgarishiga qarab o’rganadi. Bunda kuzatuvlar natijasi – ularning tarkibiy qismlarining o’zaro harakati (TZU) uchun tadqiqod obyekti “tizim” bo’ladi; jismoniy voqelik emas.

Obyekt. Ma’lumot obyekti real olamning bir qismi bo’lib, u uzoq vaqt mobaynida bir butun deb qabul qilinadi. Obyekt tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin. Haqiqatda obyekt har-xil tabiatli tuganmas xususiyatlar to’plamiga ega. Bilish (anglash) mobaynida o’zaro ta’sir (harakat)da ko’pgina chegaralangan xususiyatlar orqali amalga oshiriladi, uning negizida imkoniyat doirasida ularni anglash va bilish uchun zarurligi yotadi. Shuning uchun tizim kuzatish uchun ajratib olingan ko’p xususiyatlar obrazi sifatida beriladi.

Tashqi muhit. Qachonki biz moddiy jihatdan yoki aqlan chegaralanmagan yoki ba’zi chegaralangan ko’pgina elementlar orasida yopiq chegara tortganimizda “tizim” tushunchasi kelib chiqadi. Ichkarida qolgan o’zaro sharoiti mos elementar – tizimni hosil qiladi. Tashqarida qolgan elementar “tizim atrofini” yoki oddiy aytganda tashqi muhitini hosil qiladi. Bundan kelib chiqadiki tizimni uni tashqi muhitisiz o’rganib chiqib bo’lmaydi. Tashqi muhit bilan ta’sirda tizim o’zining xususiyatlarini shakllantiradi, bunda u ushbu ta’sirning boshtarkibiy qismi bo’ladi.

Tizimlar funksiyasini ularga ta’siri, boshqa tizimlar bilan o’zaro ta’siriga qarab quyidagicha o’sib boruvchi rang sifatida ko’rish mumkin:

• 
  Surt mavjudlik;
  
• 
  Boshqa tizimlar uchun material;
  
• 
  Yuqoriroq tartibdagi tizimlarga xizmat ko’rsatishi;
  
• 
  Boshqa tizimlarni yutib yuborish;
  
• 
  Boshqa tizimlarga qarshilik;
  
• 
  Boshqa tizim va muhitlarni o’zgartirish;
  

Har qanday tizim biror bir tizimda pastda (nodsistema) yoki yuqori bo’lishi (nodsistema) mumkin.

Masalan: tizim ishlab chiqaruvchi sexlar u o’zidan yuqoriroq tizim “firma”ga qarashli shu o’rinda firma yanada yuqori tizim ”korporatsiya”ga qarashli bo’ladi. Ko’pincha (nodsistema) tizim osti sifatida tizimning mustaqil qismlari shakllanadi. Ular nisbatan mustaqilligi va ma’lum erkinlik darajasiga ega. Tarkibiy qism (komponent) tizimning istalgan qismi (element) ma’lum xususiyatga ega qism hisoblanadi, u ma’lum bir funksiyalarni bajaradi. Tizimni yuqori tartibdagi tizimlar (mikrosestema) tarkibiy qism sifatida ko’rib chiqish mumkin, tarkibiy qismini esatizim sifatida ko’rib chiqish mumkin. Har bir (nodsistema) tizim osti mustaqil tizim bo’lsa, ularni ikki yo’nalishda o’rganib chiqishga olib keladi. Makro va mikro o’lchovlarda. Makro o’lchovda o’rganishda tizimni tashqi olam bilan aloqasiga katta e’tibor qaratiladi. Bunda tizimning tarkibiy qismlarini bir butunlikda birlastirish nuqtai – nazaridan ko’rib chiqiladi. Mikroo’lchovda – asosiy bo’lib tizimning ichki xarakteristikasi, tarkibiy qismlarning o’zaro aloqasi, ta’siri, ularni xususiyati va funksiyasi hisoblanadi.

Tizimning tuzilishi.

Tizimning tuzilishi deganda ko’pincha turg’un munosabatlarni uzoq vaqt o’zgarishsiz saqlanibqolishi tushiniladi. Aloqalar – bu (elementlar) tarkibiy qismlar. Ular tarkibiy qismlar (elementlar) orasidagi o’zaro ta’sirni ama;ga oshiradi, shuningdek tizim osti va tarkibiy qismlar orasida ham amalga oshiradi. Aloqa – tizimni o’rganishdagi asosli tushunchalardan biri. Tarkibiy qismlari (elementlar) orasidagi bog’liqlikning borligi uchun tizim bir butun holda bo’ladi. Aloqa (bog’lanishlarni) harakteri bo’yicha ikki hil bo’ladi: To’g’ri va teskari; ta’rifi bo’yicha esa determinantlangan va ehtimollik. Tog’ri aloqa sosiy jarayonda bir elementdan ikkinchisiga energiya ahborot yoki ularni kombinatsiyalarini bir – biriga yetqazib berish uchun mo’ljallangan. Teskari aloqa, tizimga boshqaruv ta’siri o’tkazilgan holatlarda tizimdagi o’zgarishlar haqida ogohlantirish (bildirish) vazifasini bajaradi. Teskari aloqa prinsipini yaratilishi texnika rivojlanishidagi katta voqelik bo’ldi. Boshqaruv moslashish, tashkillashtirish, rivojlanish jarayonlari teskari aloqalarsiz bo’lmaydi.

Teskari aloqa yordamida axborot boshqaruv organiga yuboriladi. Buyerda boshqaruv obyekti tomonidan organilgan shu haqidagi ahborot solishtiriladi. Agar nomutanosiblik aniqlansa, uni bartaraf qilish choralari ko’riladi. Teskari aloqaning asosiy vazifalari:

1. 
   Tizim o’zi o’rnatgan chegaralardan chiqib ketgan taqdirda, unga qarshilik bildirish.
   
2. 
   Tizim xolatini doim bir maromda saqlash.
   
3. 
   Tizimni bir maromdagi holatidan chiqaruvchi ta’sirlarini tekshirish.
   
4. 
   Notog’ri shakllangan qonunlarni qayta ishlash bo’yicha boshqaruv obyektiga ta’sir o’tkazish.
   

Masalan: energiyaga baland narx qo’yilsa, ishlab chiqaruvchilar bunda katta zarar ko’radi, ular ishlab chiqarishda o’zgarishlar kiritishga to’g’ri keladi. Teskari aloqalarni buzilshi sotsial – ekanomik tizimlarda tizimlarda har – xil sabablar bilan og’ir natijalarga olib keladi. Natijada alohida lokal tizimlar rivojlanishi va ko’zda tutilgan yangi tendensiyalarni qabul qilish imkoniyatini, o’z faoliyatini ilmiy asoslangan jihatdan uzoq vaqtda to’xtaydi, tashqi ta’sirlarga moslashuvini yo’qotishi mumkin. Sotsial – ekanomik tizimlarning o’ziga xosligi shundaki, har doim ham teskari aloqani aniq boshqara olmasligi chunki u yerda bu juda uzoq jarayon bo’ladi, shuning uchun ularni aniq ko’rib chiqish qiyin. Determentlashgan (qattiq) aloqa – sabab va oqibatlarni aniqlaydi, tarkibiy qismlarning o’zaro harakati aniq formulasini beradi. Egiluvchan aloqa tizim tarkibiy qismlari orasidagi noaniq qaramlilikni aniqlaydi.

Belgilari – berilgan chegaralashlarda, tizim harakatining istalgan natijasiga erishishiga berilgan baho.

Tizim samaradorligi – amalga oshgan va belgilangan ko’rsatgich natijasidagi tizimning harakati orasidagi munosabat.

Ixtiyoriy tanlangan tizimni ishlashi kirish parametrlarini qayta ishlashidan va ma’lum parametrning atrof muhitini teskari aloqa faktorlarini hisobga olgan holda, chiqish parametrlar ma’nosiga ta’siri.

Kirish - tizimning ishlash jarayonida barcha o’zgaruvchilar.

Chiqish – jarayonining so’nggi holatdagi natija.

Protsessor – kirishni chiqishga o’tkazilishi.

Tizim muhit bilan o’z aloqasini quyidagicha amalga oshiradi. Berilgan tizimning chiqishi, bir vaqtning o’zida oldingisni chiqishi bo’ladi, ayni tizimning chiqishi esa – keyingisini kirishi bo’ladi. Shunday qilib kirish va chiqish tizimining chegarasida joylashadi v air vaqtning o’zida oldingi va keyingi tizimlar amallarini bajaradi. Tizim boshqaruvchi chegaralanishlar, to’g’ri va teskari aloqa tushunchalari bilan bog’liq.

Teskari aloqa – quyidagi operatsiyalarni bajarish uchun mo’ljallangan:

• 
  Kirishdagi ma’lumotlarni chiqishdagi natijalar, ularning sifat – sonidagi farqini aniqlash bilan solishtirish;
  
• 
  Farqni ma’nosi va tarkibini baholash;
  
• 
  Tafovutdan kelib chiqayotgan yechimni ishlab chiqish;
  
• 
  Kiritishga ta’siri;
  

Cheklash – tizimni chiqish oldidan keyingi tizimga foydalanuvchiga o’tishida muvofiqlikni ta’minlaydi, xuddi kirishdagidek. Agar qo’yilgan talab bajarilmasa, cheklab uni o’tkazmaydi.

Shu yo'l bilan cheklov berilgan tizimni foydalanuvchi maqsadi uchun ishlashini taminlaydi. Tarmoqni ish faoliyatini aniqlash muammoli vaziyati tushunchasiga bog'liq, bu vaziyat istalgan (zaruriy)chiqish mavjud kirish orasida tafovut (farq) bo'lgada kelib chiqadi. Muammo- bu mavjud va istalgan tarmoqlar orasidagi tafovut.Agar tafovut (farq ) bo'lmasa, muammo ham bo'lmaydi. Muammoni yechish uchun eski tarmoqni tuzatish yoki yangi tarmoqni loyihalash kerak .Vaqtning xar bir paytida muxim xususiyatlarning barchasiga ega bo'lishiga tarmoqning xolati deyiladi. Murakkab tarmoqlarni o'rganish (MTO' ): tarmoq taxliliga kirish. Ma'ruzaning ushbu qismi kirish xisoblanadi, o'rganish doirasi bilan tanishtiradi va MTO' kursining muxim mavzularini ajratib ko'rsatadi. Dastavval ''TO' '' tushunchasi nimani anglatishini bilib olish zarur. TO'- tarmoqni o'rganish. Birinchi intuiytiv taxmin- ko'p sonli komponitlarga ega, ular orasidagi aloqa ko'p darajali xaraktirga ega , shubxasiz tarmoqlar bilan o'xshashlari kelib chiqadi, SHunday oldindan tariflash sizga bilimlaringiz asosida dunyoni murakkab tarmoqlardan tuzulganligini tasavvur qilish imkonini beradi. Buni isbotlash uchun , xoxlagan molikulalardan , atomlardan elemintar qisimlar va xokozalardan iborat ob'ektmi shakillantirish qilish mumkin. Ikkinchi intuiytiv taxlil bunday tarmoq xilma xil va ko'rinishlarni namoyish kerakligi bilan bog'liq. Masalan: hozirgi vaqtda xaligacha ob-havoni oldindan aniq aytib berish imkoniyatiga ega emaslik (jumladan vulqon otilishi, sunamiy va h,k ) vaxolanki kompyutirlashgan lokal va global tarmoqlar metostansiyalar va metostudlar bor .Shunday qilib, bu ikki taxminlar shuni ko'rsatadiki , biz tasvirlab- tariflab berolmaydigan va xarakatini oldindan aytib berolmaydigan juda ko'p obektlar bor. Bunga qo'shimcha qilib adabiyotda "murakkab tarmoq " tushunchasi ko'pincha "katta tarmoq " bilan qo'shilib ketishini aytish mumkin. Xar xil mualiflar "murakkab tarmoqlar taxlili "ga bog'liq masalalarni ko'rib chiqishda bu tushunchalarni sinonim sifatida yoki ular orasidagi farqli sanog'ida deb bilishadi, yoki tarmoqning bazi o'ziga xos murakkabligiga bog'liq, yoki bu atamalalarni ishlatishdan qochishadi. Shunga qaramay, berilgan kurs doirasida quyidagi quyidagi nuqtai nazarni qabul qilamiz (keyinchalik kursni tanishtiruv mobaynida aniqlik kiritiladi). “Katta tarmoqlar” – katta o’lchamliligi bois tadqiq qilish qiyin bo’lgan tarmoq “Murakkab tarmoq”- yetarli bo’lmagan yoki umuman o’rganilmagan mexanizmlar va tarmoqdagi xilma – xil ko’rinishlarni taqqiq qilinishi qiyin tarmoqlar. Bunda katta tarmoq unchalik murakkab emas masalan, “xonadagi havo” “kitob varog’i” va hokazolar. Murakkab tizim esa unchalik kata emas, masalan “lorens sestemasi” va hokazolar. Keyingi hulosani chiqarish uchun oxirgi mulohaza juda muhim: Tekshirish (tadqiqot) maqsadidan kelib chiqqan holda ayni bir obyektni ham katta , ham murakkab tarmoq sifatida va ham katta bo’lmagan va murakkab bo’lmagan tarmoq sifatida ko’rib chiqish mumkin. Boshqacha qilib aytganda tadqiqod maqsadi yo’nalishiga qarab tarmoqni har hil nuqtai nazardan o’rganib chiqish mumkin. Shunday qilib, MTO’ dagi asosiy tushunchalar quyidagilar bo’ladi: “Model”, “maqsad”, “tarmoq”. Endi tadqiqod obyekti belgilanganda, uni o’rganish uchun qo’l ostimizda qanday “uskunalar” borligini tasavvur qilishimiz kerak.

Uskunalarning birinchi guruhi – atrofimizdagi dunyoni (olamni) o’rganish uchun bizga tabiat tomonidan “sovg’a” qilingan. Bu uskunalarning samaradorligi biz endi tushina boshlayotganimizni namoyish qilib berish mumkin. Masalan: (Masheniskiy - 2) Bugunda tarmoqni o’zini tutishiki aytib berishga ma’lum algoritmlarning aksariyati kuzatuvlar asosida shakllanadi va yetarlicha ”yangilik” : ular obyektning avvalgi holatini aniq o’lchamini talab qiladi. Tirik jonzodlar o’rganish uchun buday ma’lumotlarga ega emas, shuning uchun ular tez o’zgaruvchan sharoitda qanday qilib unumli (moslashadi) foydalanishadi. Xayratlanarlisi, avvalgi tajribalari katta emas va oldin sinab ko’rish va xatolar usuli bo’yicha xarakat qilish imkoniyati bo’lmagan. Boshqa misol – xattoki bolalar uchun ham oson bo’lgan bir qarashda (qiyofalar, shakllarni) obrazlarni anglab olish imkoniyati, kompyuterda ilojsiz. Bir so’z bilan aytganda topshiriqlarni shundaylari borki ularni kompyuterda bajarish juda qiyin yoki umuman ilojsiz, lekin biologik obyektlar uni osonlik bilan hal qiladi. Ikkinchi guruh uskunalarini inson rivojlantiradi. Hamma zamonlarda ham insonlar murakkab tarmoqlarni tadqiq qilingan, lekin tarixda har bir zamonda tadqiqod obyektiga o’z qarashlari bo’lgan va har xil vositalar qo’llashgan. Obyektlarning spektori mikroo’lchamlardan makroo’lchamlargacha yoyilib (cho’zilib) ketadi, xususan inson va uning sotsial – siyosiy instituti ham. Vositalar spektri – san’atning turli ko’rinishlaridan, tabiatshunoslik va falsafagacha. Maruzadan maqsad sivilizatsiya rivoji fan yoki san’at tarixini tanishtirish emas, faqat MTO’ doirasida ikkala guruh uskunalari (instrumentlari) ishlatilishini namoyish qilish, har bir aniq topshiriq uchun effiktiv vositalar tanlanadi. MTO’ haqiqatdan topshiriqlarning umumiy ta’rifi, inson tomonidan har lahzada va hamma zamonlarda bajariladi. Shuning uchun endi ayni vaqtda MTO’ planida samaraliroq bo’lgan ilmiy yo’nalishni ko’rib chiqamiz. Tarixda XVIII –XIX asrlarda ilmiy va amaliy yo’nalishlarda darajalari o’sa boshladi, bu o’sha vaqtda ilmiy bilimlarni rivojlanishi o’sishi bilan bog’liq edi, ayniqsa amaliy faoliyatga qo’shilib ketgani. Lekin aytish kerakki, ko’pgina maxsus fanlarning xarakterli tomoni deb o’xshash formal usullarni ishlatganini aytish mumkin, lekin ularni shakli shu darajada o’zgartirilganki ko’p amaliyotchi mutahassislar ishtirokini talab qiluvchi loyiha va muommolar juda tez ko’payib ketdi. Davlatlar iqtisodini boshqarish qiyinlashadi, ayniqsa markazlashgan boshqaruv prinspi ustun bo’lgan davlatlarda. Faqat o’z sohasida emas, boshqa sohalarda ham bilimlarga ega va ularni umumlashtira oladigan analogiyalar ishlata oladigan umumiy modellarni tuza oladigan “keng ixtisosli” mutaxassislarga talab oshdi.

Avval odatdagi ma’noda qo’llanilgan tarmoq tushunchasi, endi maxsus umumilmiy darajaga aylandi, ilmiy yo’nalishlarni umumlashtira oladigan yo’nalishlar paydo bo’la boshladi. Energiyani katta oqimlarini o’zgartiruvchi va ishlab chiqaruvchi tarmoqlar, hamda harbiy – sanoat va aerokosmik komplekslar tarmoqni murakkablashuvini hosil qilyapti. Birinchi o’rinda “javobgar texnologik jarayonlar” tushunchasini paydo bo’lishi huddi shu tarmoqlarga bog’liq. Insonlarni qurbon bo’lishi mumkinligi, muhim moddiy boshliqlarni yo’qotish ekalogiya natastrofasi oqibatlarini yuqorida aytilganlarni asosiy belgilari sifatida ko’rsatish mumkin. Katta va murakkab tizimalar o’ziga xos muammolarga esa ularni kelib chiqishga ko’pincha keltirilgan texnik obyektlar keng diapazonda ichki va tashqi parametrlar o’zgarishi (variatsiyasi) sharoitida aniq ishlay olmasligi sabab bo’ladi. Bu muammolarni yechish zarurati ko’pincha usullar, uslublar, qarashlar hayotga keltirdi , ular sekin asta qo’shilib, rivojlanib, umumlashib miqdoriy va sifatiy murakkabliklarni yengish uchun texnologiyani tashkil qilishdi. Bu texnologiyalar amaliy faoliyatlarni aniq yo’nalishlarida rivojlanishini davom ettirmoqda. Muvofiq texnologiyalar nazariy asoslar bilan birga amaliy faoliyati turli doiralarida har – xil nomlarni oldi. 60 – yillar boshidan nazariy va amaliy fanlar yagona oqim – tarmoqli harakatni qiladi. Injenerlik faoliyatida (masalan loyihalash usullari va injenerlik ijodiyoti, tarmoq texnikasi), harbiy va iqtisodiy masalalarda (masalan, operatsiyalar tadqiqoti, logistika), ma’muriy va siyosiy boshqaruvlarda (masalan, politologiya, futurologiya), amaliy ilmiy- tadqiqod ishlarida (masalan, modellashtirish, tajriba metodi). Undan tashqari abstraksiyalarning turli bosqichlarida nazariy fikr umuman dunyoning sistemaliligini ko’rsatadi: falsafa bosqichida – dialektik materialism; umumilmiy bosqichda – sistemologiya, tarmoqning umumiy nazariyasi; tabiiy ilmiy bosqichda – kibernitika, energitika, chiziqsiz dinamika. Sistemalilik faqat nazariy kategoriya bo’lib qolmay u amaliy faoliyatining anglangan nuqtai – nazaridir. Bizning muvofiqiyatlarimiz muammolari yechimga qanchalik sistemali yondashishimizga bog’liq, mag’lubiyatlarimiz esa sistemalilikdan chekinganimizdan buni tushunish juda muhim xususiyatlardir. Zaruriyat tufayli katta murakkab sistemalar o’rganish boshqarish va loyihalash vositasi bo’lib qoldi, sistemani tadqiqod usullari va ularga ta’sir etish usullarini umumlashtirish kerak bo’ldi. Amaliy ilm – sistemalilikni abstrakt nazariyasi va tirik sistemali amaliyotni birlashtiruvchi “ko’prik” sifatida paydo bo’ldi. Avval ko’rib chiqilgandek turli sohalarda, har xil nomlar bilan vujudga kelgandi, lekin asta – sekin ilmga kirib keldi va sistemali analiz (CA) nomini oldi. Bu o’z faoliyat obyektiga yo’naltirilgan mustaqil fan, u katta amaliy tajribaga ega va yetarlicha kuchli vositalar zahirasini to’plagan. CA ning o’ziga xos xususiyatlari murakkab sistema tabiatidan kelib chiqadi. Muammolarni bartaraf qilish yoki hech bo’lmasa sababini aniqlashni maqsad qilgan CA yechimini topishi uchun vositalarning keng spektrini talab qiladi, ular fundamental va amaliy fanlarda faoliyatining amaliy doiralardagi tajribalari natijasida to’plangan bilimlarini umumlashtiradilar. CA hohlagan sistemali tadqiqotining uslubiy nuqtai – nazariga katta e’tibor beruvchi amaliy dialektika hisoblanadi. Boshqa tomondan CA ning amaliy yo’naltirilganligi ilmiy tadqiqodlarning barcha zamonaviy vositalaridan foydalanishga olib keladi – matimatika hisoblash texnikasi, modellashtirish va tajribalar. “Muammo egasi” da yuzaga keladigan real qiyinchiliklar sababini aniqlash va ularni yo’qotish variantlarni ishlab chiqishni CA – amaliy fan ko’zlaydi. Nisbatan rivojlangan formada CA muammoli vaziyatlarda bevosita amaliy yaxlitlovchi aralashuvni qo’shadi. Rasmiy topshiriqni qo’shish va uni yechimi ananaviy injenerlik fanlarning boshlang’ich asosiy etapi hisoblanadi. Murakkab sistemalar tadqiqotini mo’ljallagan , sistemali analiz doirasida bu etap oraliq natija hisoblanadi, bu etapga birinchidan uzoq muddatli, sinchiklab o’rganilgan murakkab ish yuklatiladi (boshlang’ich mummoni hal qilish uchun), ikkinchidan, olingan yechimni tahlili bo’yicha keyingi bajariladigan ish. Bunda etaplar (bosqichlar) katta va muhim ro’l o’ynaydi, ularda sistemali analitik va ularga jalb qilingan ekspertlar ijodiy ish bajarishlari kerak, shuning uchun sistemali tahlil metodi prinsip jihatdan butunlay formalashtirish mumkin emas. Sistemali analizning umumiy, universal algoritmni yaratishdagi urinishlar shuni ko’rsatadiki konkret tizimni o’rganuvchi algoritm uchun faqat bir qator asosiy proseduralarni ajratish mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan proseduralar ma’ruza kursini mazmunini tashkil qiladi. (Murakkab tarmoqlar tadqiqoti). Lekin talabalar va boshlovchi analitiklar ko’proq asoslangan misollar, algoritmlar ko’proq asoslangan misollar, algoritmlar, ularni ishlatish usullarini misollarda keltirib berishga muhtoj bo’ladilar. Kursning laborator ishlariasosiy bilimlarni shakllantirishga murakkab elektron sistema modellarini interaktiv sistema MatLAB da tadqiqod qilishga, injenerlik va ilmiy hisoblarni olib borishi ko’zda tutadi. Kursning amaliy ishlari bilimlarni chuqurlashtirish va sistemali tahlilni shakllangan vositalarni amaliyotda ishlatishga qaratilgan.

O’rnatilgan sistemalar.

O’rnatilgan sistemalarda programmali (software) va apparatli (hardware) komponentga ajratiladi. Ularni yaratish uchun, sistemani butunligicha yaratish texnalogiyasi kerak bo’ladi. Zamonaviy hisoblash texnikasi asosiy prinspi bo’lib, sistemani barcha bosqichlarida programmalashritish (dasturlash) hisoblanadi. O’rnatilgan sistemalarda dasturli boshqaruv mikroprodsessorlar asosida realizatsiya qilinadi. (amalga oshiriladi). O’rnatilgan sistemalarda dasturlash texnologiyalari deb sistemaning hisoblovchi vositalarning dasturiy boshqaruvini yaratish texnologiyalarini hisoblash mumkin. Har bir hisoblovchiga o’zining dasturlash texnologiyasini ishlatish mumkin. Dasturlash texnologiyasi o’zida dastur yaratish uchun zarur bo’lgan ko’p tushunchalarni birlashtiradi. Ularni bir necha darajalarga bo’lish mumkin: hisoblash modellari; tipovoy va metodik yechimlar; dasturlash turi; instrumental vositalar. Ushbu kategoriyalar orasida natija munosabati mavjud. Dasturlash texnologiyasi o’zida programmali boshqaruvni algoritmlash usuli, jarayoni va vositasini birlashiradi. Dasturlash texnologiyasiga xisoblovchilarning arxitektur xossalari sezilarli ta’sir qiladi.

Katta dasturlar.

Murakkab yoki katta dasturlar, ularni yana dasturiy sistema, dasturiy kompleks, dasturiy mahsulotlar deb yuritiladi. Ular katta bo’lmaganlarida nafaqat o’lchamlari bilan (ular aslida ancha katta), balki qo’shimcha faktorlarning ko’pligi bilan ham ajralib turadi. Bu dasturlarga foydalanuvchilar orasida talabgorlar ko’pligi va ular dasturni sotib olish va uni o’rganish uchun ham pul to’plashga tayyor. Murakkab dastur quyidagi hususiyatlarga ega bo’ladi:

- Ko’pincha boshidan aniq postanovkaga ega bo’lmagan bir yoki bir necha bir – biri bilan bog’liq topshiriqlarni bajaradi, u qaysidir tashkilot yoki biror kimga juda ahamiyatliki, dasturdan foydalanishdan ular yaxshigina foyda oladilar.

- U ishlatishga qulay bo’lishi kerak. Jumladan, foydalanuvchi uchun tushunarli va yetarlicha to’liq hujjatlarni o’z ichiga olishi, imkon boricha adminstratorlar uchun hujjatlar, shu jumladan dastur bilan ishlash uchun xujjatlar to’plami bo’lishi kerak.

- Ishlab chiqarishning pastligi foydalanuvchiga sezilarli zarar yetkazadi.

- Uning noto’g’ri ishlashi foydalanuvchilar va boshqa tashkilotlar va boshqalarga sezilarli zarar yetqazadi, garchi to’xtab qolishlar ko’p bo’lmasa ham.

- O’z vazifalarini bajarish uchun u boshqa dasturlar, dasturiy – apparat sistemalari va turli platformalarda ishlashi, o’zaro harakat qilishi kerak.

- Foydalanuvchilar, u bilan ishlovchilar dasturni rivojlanishi yangi funksiyalarni kiritilishi xatolarni bartafaf qilinishidan qo’shimcha foyda oladilar. Dasturni rivojlanishi uchun loyihalash hujjatlari yetarlicha bo’lishi zarur.

- Uni ishlanmasiga anchagina odamlar jalb qilingan (5tadan ko’p odam). “Katta” dasturni birinchi urinishda yozib bo’lishni imkoni yo’q.

- Katta dasturga misol qilib, Javaб Java Development Kit kiruvchi sinflar kutubxonasini aytish mumkin.

Ko’rsatilgan xususiyatlar xisobga olib dasturni “katta” deb bo’lmaydi., lekin ulardan ikki – uchtasi bo’lsa dasturni “katta” deb ta’kidlash mumkin.

Sanab o'tilgan xususiyatlarning ba'zilari asosida "katta" dastur yoki dasturiy sistema shunchaki kod yoki bajaruvchi fayl bo'lib qolmay balki dasturiy va foydalanuvchilar xujjatlari to'plamini ham qo'shadi. Dasturiy sistemalar ishlanmasi uchun aloxida usullar talab qilinadi. Dasturlash injiniryasi deb nomlanuvchi fan dasturni taminlashni tashkiliy injinirlik va texnik nuqtayi nazardan qayta ishlash usullarini qo'shgan holda o'rganib chiqadi. Dasturlash sistemasini to'lanmashdagi qiyinchiliklarni katta qismi foydali natijaga olib keluvchi ko'pchilik insonlarni birgalikdagi samarali iqtisodiy tashkiloti bilan bog'liq. Bu keyingi nuqtai nazarlarni ko'rib chiqish talab qiladi.Dastur ustida ko'p odamlar ishlaydi, ba'zida ular xar xil tashkilotlarda va geografik jixatdan bir biridan uzoq joylashgan bo'ladi. Ularni ishi shunday tashkiliy qilinishi kerakki, ishlanma uchun qilingan harakatlar dasturni sotish va xizmatlar uchun to'langan foyda bilan qoplanishi kerak. Xarajatlarga ishchilar maoshi, uskunalar va dasturiy ishlanma uchun asboblar sotib olish uchun, litsenziya olish, shaxsiy qarorlar uchun patent olishga va ko'pincha mijozlarni talab yani o'rganish reklama va boshqa marketing faoliyatlari kiradi. Sezilarli darajada foyda ko'rish uchun dastur real ish sharoitlarida foydalanuvchilarga shunday imkoniyatlar berishi kerakki buning uchun ular pul to'lashga tayyor bo'lishlari kerak. Buning uchun ko'p nuqtai nazarlarni xisobga olish kerak. Foydalar sezilarli darajada kamayib ketishi mumkin qachonki foydalanuvchilar dasturdan foydalana olishmasa bunga sabab: ularni kompuyitir protsessorlari juda sekin ishlasa, yoki operativ xotirasi bo'lsa, yoki malumotlar sistemaga noto'g'ri yoki buzilgan xolatda kelsa va dastur ularni ishlab chiqalmasa, yoki ular grafik interfeysi bilan ishlashga o'rganib qolgan bo'lsa sistema bo'riq qatoridan chiqishni talab qilsa va x.k. Amaliy foydali murakkab dastur xar doim xam " tog'ri" bo'lmaydi. Ko'pincha tajribali ishlab chiqaruvchilar va tadqiqotchilar axamiyatga ega bo'lgan dasturiy tizimlarda xar doim xatolar bo'ladi deb xisoblanadi. "Katta bo'lmagan" dasturdan " katta" dasrurga o'tishda " bexato dastur" tushunchasi ma'nosiz bo'ladi. Yuqorida keltirilgan P sonli xisob kitoblash dasruridan farqli ravishda dasturiy sistema xaqida "bexato "deb takidlash noto'g'ri. Bu fakit to'liq isbotlash yoki tekshirish imkoni yo'qligi bilan bog'liq. Dasturiy sistema mavjudligi ma'nosi ko'p sonli manfatdor shaxslarning so'rovlari va talablarini qondirish. Bu talablar aniq ifodalanmagan, foydalanuvchilarning xar xil guruxi uchun boshqacha ba'zida bir biriga qarshi lekin vaqt o'tishi bilan sezilarli darajada o'zgarmoqda. Shuning uchun "bexato " va "xato" dasturiy sistemalarni ko'rib chiqish o'rniga " yetarlicha sifatli" va "sifatsiz " larini ko'rib chiqyaptilar. Murakkab dasturiy sistemalar ko'rib chiqilishidagi asosiy muammolar dasturni mukamallashtirishdagi xarakatlar va natijasining sifati o'rtasida ongli kelishuvga erishishdir. Xarajatlarga foydalaniladigan barcha resurslar loyixa byudjiti va ishlatiluvchi personal kiradi. Foydalanuvchilarni dastur bilan ishlashdan qoniqish va ishlab chiqaruvchilarni dasturni yaratganidan qoniqishi dasturni sifati bilan belgilanadi. Dastur taqdim qilinayotgan imkoniyatlar to'plami ishonchlilik foydalanish qulayligi o'zgaruvchanligi o'zgartirishlar kiritish mumkinligi va xatolarni to'g'rilash imkoniyatini o'z ichiga oladi. Sifatli dastur bilan ta'minlash tushunchasi keyingi ma'ruzalardan birida muxokama qilinadi. Ko'pincha dasturiy ta'minlashni dasturiy uskunali sistemadan aloxida ko'rib chiqish mumkin emas chunki u sistemaning tarkibiy qismiga kiradi. Dasturiy uskunali sistemalar ishlanmasi va foydalanish bilan bog'liq masalalar bilan sistemali injenirya shug'ullanadi.Uning zimmasiga sistemani uskunaviy qismiga bog'liq va dasturiy va uskunaviy tarkiblarni kerakli darajadagi integrali bilan taminlash yuklatiladi. Butun sistemali injineriyaga tegishli savollarga gohida to'xtalamiz biz asosan bevosita. Dasturiy taminotga oid nuqtaiy nazarlar bilan cheklanamiz. Murakkab dasturlar yaratishda ikkala tarkibiy qisim "resurslar sifat " dillinmasi ishlab chiqish muammolarini ko'rib chiqiladi. Ularni tushuntirish uchun "Tushunishyalariga kurs sisremasi" kiritiladi. Ular dasturiy sistemalar va ularni yaratish jarayonlariga aloqador va ular shunday sistemalarni effektiv tarzda ishlanishiga yordam beradi, ularni xususiyatlarini baxolaydi va regialaydi. Ular qatoriga DT ( dasturiy taminot ) xayotiy tsiklib DTning sifati DTning ishlash jarayoni DTga talablar, DTning arxitekturasi loyixalash namunalari va x.z tushunchalari kiradi. Murakkab DT ning ishlanmasiga bo'lgan yondashuvlardan biriga aloxida e'tibor ajratiladi bu komponeny ishlanma shunday sistemalarni ketma ket aloxida eliment komponentlardan qo'rilaish taklif qilinadi ularni xar biri o'z navbatida aloxida dasturiy sistema sifatida ko'rib chiqish mumkin. J2EE va NET platformalari asosida dasturiy sistemalar ishlanmasining zamonaviy komponitli texnologiyalariga kurs yo'nalish beriladi. Ishlanma (развоботка) resurslarini boshqarashga bog'liq muammolar shu jumladan vaqt bo'yicha aloxida xarakatlar rejasi, ishlanmalarni effektiv (komandalarini) bo'yriqlarini yaratish kursining oxirgi leksiyasi " loyixalarini boshqarishga" bag'ishlanadi. Katta sistemalarni loyixalash tajribasi asosida texnologik jarayonlari ishlab chiqiladi unda sistema yaratishi va ishlatilishi xaqida yetarlicha aniq tariflar nuqtaiy nazarlari bor. Bu tariflar qo'ydagi savollarga javob beradi.

- ishlov qanday olib boriladi.

-Kimlar va qaysi bosqichda qatnashishi kerak;

-Qanday harakatlar bajariladi va qay tartibda

-Qaysi xujjatlar kiritish ma'lumotlari xisoblanadi;

- Qanday xujjatlar modellar

Katta sistemalarning praktek ishlanmasida shuni esda tutish kerak barcha umum uslubiy tavsiyalar qo'llanish chegarasiga esa ishlab chiqaruvchilar xarakatini qanchalik batafsil aniqlashsa metodika avtorlari ko'zda tutilganidek bo'lmayotgani extimoli ko'proq bo'ladi. Undan tashqari shu metodika asosida rasmiylashtirilishi talab qilinadigan aslida yordamchi xisoblanadigan xujjatlar juda ko'p miqdordaligi loyixaning asosiy maqsadini tushunishni qabul qilayotgani qarorlari va unda sodir bo'layotgan xolatlarning moxiyatini tushunishni qiyinlashtiradi. Kerakli natijaga erishish uchun real xarakatlar bo'lmagan xolda ushunchalik imitatsiyasini (yasama ) xosil qilish mumkin. Ishlab chiqaruvchilarning dasturlar ishlanmasini bunday buyrakratiyasiga qarshi chiqish va nazariy tavsiyalarni mexanik tarzda ishlatishga urinishlari hozirgi ommabop bo’lgan DT ning jonli ishlanma harakatiga qo’shilib ketdi. (Agile Software Development). Jonli ishlanmaga misol qilib ma’lum bo’lgan ekstrimal dasturlash (Extreme Programming, XP) ni aytish mumkin.

Murakkab tizimlar bilan ishlash prinspi.

Metodik tavsiyalardan tashqari katta sistemalarni tuzishda pragmatik prinsplardan foydalaniladi. Sifatli texnik yechimlarni yetarli keng konteksda ishlanishida ahamiyatli ro’l o’ynaydi. Bu prinsplar loyihada ishtirok etayotgan insonlar orasida ishni taqsimlashga yo’l beradi. Ularni birgalikdagi harakatini ta’minlaydi. Har bir ishtirokchi diqqatini tizim harakteristikasidagi uning ishi uchun ahamiyatli tomoniga jalb qiladi.

Bunday prinsplarga abstraksiya va aniqlashdan foydalanish modul ishlanmasi va qayta foydalanish kiradi. • Абстракция (abstraction) va уточнение (refinement). Dekompozitsiyada abstrakt modellarni olish uchun abstraktlash qo’llaniladi. Abstraksiya – u yoki bu taraflardan ajratish narsalarning xususiyati yoki bog’liqligi va hodisalarning muhim aloqalaridan ajratish, hayolan chalg’ish. Muammodan abstraksiyalash bir qator tafsilotlarni e’tiborga olmaslikni tahmin qiladi. Topshiriq vazifalarni yanada soddalashtirish uchun. Abstraksiya murakkab narsalarni ko’rib chiqishda universal yondashuv hisoblanadi. Bitta odam idroki yetarlicha chegaralangan va katta murakkab sistemalar xususiyati va barcha elementlari bilan birdaniga ishlashi mumkin emas. Ma’lumki insonga bir vaqtning o’zida o’nlab turli fikrlarni boshida ushlab qolishi qiyin. Zamonaviy sistemalarda har xil nuqtai – nazarlar yuzlabgacha bo’ladi. Bunday sistemalar bilan ishlash uchun biz abstraksiyalash imkoniyatimizdan foydalanamiz, demak ayni paytda qo’yilgan maqsadga erishish ahamiyatsiz va ko’rib chiqilayotgan predmetning nuqtai – nazariga ta’sir etmaydi, qaysiki bu maqsad uchun zarur. Abstrakt tassavurdan anig’iga o’tish uchun, ketma –ket aniqlash ketma –ket protessi ishlatiladi. Sistemani har bir aspektda ko’rib chiqib, biz aspektlarni bittadan qo’shgan holda, tahlillar natijasini birlashtirishga harakat qilamiz. Bunda bo’lishi mumkin bo’lgan o’zaro ta’sirlarga elemantlar orasidagi aloqaga (alohiga aspektlani tahlili natijasiga aniqlangan) etibor qaratishimiz kerak.Abstraksiya va aniqlash avvalo ishga yaroqli yechimlarni olish natija berayotgan sistemaning kerakli xususiyatlarini kafolatlash uchun ishlatiladi. Abstraksiya va aniqlashga misol. Foydalanuvchilar idenfikatorlarini saqlash sistemali internet – do’koni ko’pgina butun sonlar deb tassavur qilish mumkin bu sonlar foydalanuvchilar idenfikatori ekanligi sedan chiqarilgan holda va bu hammasi internet – do’kon bilan bog’liqligini ham. Keyin enternet – do’kon foydalanuvchilari idenfikatorlarini saqlash sistemasining tasvirlangan modelini aniqlash mumkin. Ko’p sonlarning konkret realizatsiyasini aniqlash orqali masalan, balanslangan qizil - qora daraxtlar asosida (см. [2], раздел 14, глава III и JDK классы java.util.TreeSet и java.util.TreeMap).

Boshqa misol: Tarmoq bo’yicha ma’lumotlar uzatish vazifasini ko’rib chiqa turib aloqani tashkil etishdagi ko’p muammolardan vaqtincha chalg’ish (абстрагироваться) mumkin. Bunda tahmin qilish mumkinki, biz tarmoqdagi ikkita kompyutir orasida ma'lumotlarni o'zatishni yetkazishni bilamiz balki yo'qotishlar bilan ularni kelish tartibini bo'zilishi bilan yuborilishidagi tartibga solishtirishdan farqli bo'lishi mumkin. O'rnatilgan cheklovlar yetarlicha bor topshiriqlar to'plamini aperativ ko'rsatiladi. Ularni xoxlagan yechimi transport darajasidagi ma'lumotlar yetkazish protokol deb qaraladi. Aniqlanishning boshqa yo'li birinchi abstraktsiyamizga dastlabki sharoitini taminlab beruvchi protokollarini ko'rib chiqishga o'tish umman tarmoqda nimanidir uzatish imkoniyati. Bunda past yotuvchi darajalar protokoli kelib chiqadi - yani tarmoqli kompyutirga bevosita ulanmagan bilan ular orasidagi mashina zanjirlari mavjud bo'lgnan xolda to'g'ridan to'g'ri ulanganlar orasida aloqani tashkil qilishga javobgar kannali bunday protokollar uzatilayotgan malumotlarni formatini aniqlash va informatsiyaning aloxida elementlarini uzatish ishonchliligini aniqlash tabiy ulangan kompyutirlar orasida tabiy (o'zatilayotgan sigmalarni tabiiy tashuvchisini aniqlashga va bunday sigmalarni ikkala mashina tomonidanto'g'ri interpretatsiyasiga qisman elektr sigmalari yoki radioto'lqinlar yordamida butlarni uzatishni aniq usulini aniqlashga jabob beradi).

Modullik ( modularity).

Modullik- modullar yoki komponitlar podsistema to'plami ko'rinishdagi katta sistemalarni tashkil qilish prinsipini. Bu prinsipi murakkab sitemani ancha sodda sistemalar to'plami moddalar ko'rinishida tashkil qilishni buyuradi ular bir biri bilan aniq belgilangan interfeyslar orqali o'zaro bog'lanadi. Bunda butun sistema bajaradigan amallar aloxida amolosti moddullar ancha soddalariga bo'linadi ularni oxirida malum tarzda yig'ilsa avvaliga amalning yechimini beradi. Bundan keyin xar bir topshiriq ostini va modulni aloxida ko'rib chiqish mumkin va aloxida avval boshidagi amalni bajarishga qodir olingan modullar to'plamini butun sistemaga integratsiyalar savollarini ko’rib chiqish mumkin. O’zaro bog’lanish uchun aniq interfiyeslarni soddalashtiradi, bu interfiyslarni aniq ochib berilgan imkoniyatlari asosida integratsiyaga imkon beradi, ko’psonli ichki modullar elementlariga murojat qilmasa ham bo’ladi., chunki bu murakkabliklarni o’sishiga olib keladi. Misol: Paketlar strukturasi va JDK bibloteka sinflari modullarga bo’linishga misol bo’la oladi. Sinflar Java tilining asosiy mohiyati bilan bog’liq va virtual mashina java.lang. paketiga yig’ilgan. Turli ko’rinishlarda keng qo’llanuvchi yordamchilar, kolleksiyalar, vaqtni tassavur qilish va h.z java.util. da yig’ilgan. Oqimni kirish chiqishini realizatsiya qilishda foydalanadigan sinflar - java.io, paketiga va h.z . Sinf interfeysi bo’lib, uni hammabop usullari hizmat qiladi., paketning interfeysi esa – uni hammabop sinflari. Boshqa misol: Modullikning boshqa misoli – ma’lumotlar uzatish probakollarini tashkillashtirishini qabul qilingan usuli. Bunda ushbu ko’p boshqichli mehanizm yordamida ma’lumot qanday qilib mashinadan mashinaga uzatilishini aniqlash kerak. Odatiy yechim shunday: har bir bosqich uchun ma’lumotni yuqori bosqichga uzatish usuli belgilanadi – berilgan boshqich xizmatidan beriladi. Xuddi shunday yo’l bilan quyi bosqichning qanday bosqichlariga yuqori bosqich ehtiyoji borligi aniqlanadi, demak ma’lumotlarni quyi bosqichga qanday uzatish va u yerdan olish. Bundan keyin berilgan bosqichga har bir protokol quyi bosqichga murojat atamalarida rasmiylashtirishi mumkin va yuqorida zarur bo’lgan xizmatlar operatsiyasini yo’lga qo’yish kerak. Bu boshqa boshqichlarda o’zgartirish kiritmay protokol – modulini bir bosqichda almashtirishni imkonini beradi. Sistemalarni modullarga yaxshi bo’linishi bu oson bo’lmagan vazifa. Uni bajarishda quyidagi qo’shimcha prinsplar talab etiladi. Interfeyslarni ajratib ko’rsatish va ma’lumotlar yaratish.

Modullar bir – biri bilan aniq interfeyslar orqali o’zaro harakat qilishi kerak va ichki ma’lumotni bir – biridan yashirishi kerak – ichki ma’lumotlar interfeys operatsiyalar realizatsiya bo’laklari. Bunda hamma operatsiyalar to’plami va undagi ma’lumotlardan modulning interfeysi ancha kam. Masalan: java.util.sinfi Queue, E tipidagi elementlar navbatini funksionalligini realizatsiya qiladi.

E element()	Navbatning boshidagi elementni o’zgartirmasdan qaytaradi. Agar navbat bo’sh bo’lsa istisno qiladi.