Monopol bozor

MONOPOL BOZOR
Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yu-
noncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makro-
iqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlash-
malari.
Monopoliya — iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi oʻz tovari bilan faoliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. Monopoliya koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorga tanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. Monopoliya oʻz tabiatiga koʻra ishlab chiqarishda turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopoliya bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar monopoliyaga qarshi chora-tadbirlarni koʻradilar. Monopoliyaning asosiy shakllari — kartel, sindikat, trest, konsernlar hisoblanadi.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi.
Monopollashgan bozor - ozchilik sotuvchilar va haridorlar hukmron, raqobat cheklangan yoki mavjud boʻlmagan bozor. Uning monopol raqobatli, oligopolistik, sof monopoliya bozori turlari bor. Monopol raqobatli bozorda firmalar koʻp boʻlganidan ulardan har birining tovarlar sotishdagi hissasi kichik boʻladi, natijada ular bozorni cheklangan holda nazorat qiladilar. Ular yashirin kelishuv asosida oʻzaro til biriktira olmaydilar, bu bilan mazkur bozor oligopolistik bozor (guruh monopoliyasi)dan farqlanadi. Monopollashgan bozorda firmalar mustaqil boʻlganidan oʻz bozorida bir-biri bilan raqobatlashadi. Lekin raqobatning asosiy usuli narx bilan raqobatlashuv emas, balki sifat jihatidan bir-biridan farqlanuvchi mahsulot bilan bozorga chiqish hisoblanadi. Monopollashgan bozor yangi firmalarning kirib kelishi uchun ochiq hisoblanadi. Shu bois bu yerda raqobat cheklanmaydi, aksincha, kengayib turadi. Yangi firmalar kirib kelganda taklif koʻpayib, narxlar tushib ketadi, natijada zarar ham koʻtariladi. Zarar koʻrganlar bozordan chiqib ketishgach, narxlar oshadi, foyda maksimumlashadi. Bunday bozorda tovarlarni mukammallashtirish sotish hajmini oshirib, foyda miqdorini koʻpaytiradi. Raqobatda modernizatsiyadan tashqari, reklama ham keng qoʻllanadi. Monopollashgan bozorning monopollashuv darajasi amerikalik iqtisodchi A. P. Lerner (1903—1983) indeksi (L) bilan aniqlanadi:P-Wm bu yerda R — narx; Wm — meʼyoriy harajatlar. Indeks qiymati 0 dan 1 gacha oʻzgaradi. Uning qiymati 1 ga kanchalik yaqin boʻlsa, firma monopoliyasi shu qadar kuchli hisoblanadi.
Narxlarni barqarorlashtirishning yagona yo`li monopoliyani yo`qotish va raqobat munosabatlari to`liq shakllangan bozor shakllantirish. Bu yo`lda bizning davlat ham bir necha ishlar olib borilmoqda.
Oʼzbekistonning jahon iqtisodiyoti bilan aloqalari tobora rivojlanib bormoqda. Bu esa ichki bozorda raqobat muhitini taʼminlash, mahalliy ishlab chiqaruvchilar-
ning raqobatdoshligini oshirishni talab etadi. Hozirda juda ko`plab savollar bor:
–Korxonalarimiz tashqi raqobatga bardosh bera oladimi? Chetdan tovar kirib kelsa, yurtimizda ishlab chiqarilgan xuddi shunday mahsulot unga raqobatchi boʼla oladimi? Mahalliy mahsulotlarning tannarxini pasaytirsak, xorijdan oʼzlari olib ketishadi.
Bugungi kunda 31 ta tovarlar guruhi va 82 turdagi xizmatlar bozorida 245 ta korxona monopol holatda saqlanib qolmoqda. Lekin bir qator yoʼnalishlarda raqobat muhiti shakllanib boʼlgan 19 xil mahsulot va xizmatlar boʼyicha 70 ta korxonani monopolistlar reestrdan chiqarish mumkin.
– Raqobat boʼlmasa, sifat boʼlmaydi, narx tushmaydi. Zamon oʼzgaryapti, lekin monopol korxonalar oʼzgara olmayapti. Qatʼiy choralar koʼrish vaqti-soati keldi. Iqtisodiyotda bu hayot-mamotimiz.
Yigʼilishda korxonalarning bozordagi monopol mavqeini aniqlash boʼyicha yondashuvlarni qayta koʼrib chiqish, monopol tovarlar roʼyxatini keskin qisqartirishga qaratilgan “yoʼl xaritasi” tasdiqlash vazifasi belgilandi.
– Dunyo tajribasini oʼrganib, oʼz yoʼlimizni topishimiz zarur. Monopoliyadan chiqarish, raqobatni taʼminlash, isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish boʼyicha yakdil yoʼnalishimiz boʼlishi kerak.
Davlat ishtirokidagi korxonalarda monopoliyaga qarshi komplaens tizimini joriy etish, Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan barcha rahbarlarni raqobat asoslari va komplaens boʼyicha oʼqitish muhimligi taʼkidlandi.
– Qachon raqobatga tayyor boʼlamiz? Soha va tarmoqlarimiz tayyor boʼlsa. Sohalar qachon tayyor boʼladi? Mutaxassislar boʼlsa. Eng zaif joyimiz: malakali mutaxassislar yetishmaydi, texnologiya yoʼq, standartlar yoʼq. Shuning uchun bu sohani deyarli boshidan boshlashimiz kerak.
Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurashish borasida mutlaqo yangi tizim yaratish lozimligi taʼkidlandi. Oliy taʼlim tizimida raqobatni rivojlantirish yoʼnalishi boʼyicha alohida fakultet, kunduzgi va sirtqi oʼqish shaklini ochish, yangi fan joriy qilish va ushbu maqsadlar uchun akademik soatlar ajratish boʼyicha koʼrsatma berildi.
Biznes va tadbirkorlik oliy maktabida monopol korxonalarning rahbarlari va hokimlar uchun raqobatni rivojlantirish yoʼnalishi boʼyicha qisqa muddatli oʼquv kurslarini tashkil etib, oʼquv jarayoniga xalqaro moliya tashkilotlaridan ekspert va professor-oʼqituvchilarni jalb qilish vazifasi qoʼyildi.
Raqobat sohasiga oid nizolarning malakali koʼrib chiqilishini taʼminlash maqsadida Toshkent yuridik universitetida shu yoʼnalish boʼyicha sudyalar malakasi oshirish, sudyalarni ushbu yoʼnalishda ixtisoslashtirish va alohida sud kollegiyasini tashkil etish muhimligi taʼkidlandi.
Iqtisodiyotda imtiyozlardan samarali foydalanish masalasiga ham toʼxtalib oʼtildi.
Masalan, imtiyozdan foydalangan 23 ta yogʼ-moy korxonasida yangi ish oʼrinlari yetarlicha tashkil etilmagan.
Аksincha, parrandachilik va baliqchilik sohalarida raqobat muhiti yaratilgani natijasida soʼnggi 4 yilda parranda goʼshti yetishtirish 100 ming tonnadan 205 ming tonnagacha, baliq 65 ming tonnadan 122 ming tonnagacha koʼpaygan.
– Parrandachilik va baliqchilik uyushmalari monopoliyadan ozod qilingani natijasi sezilyapti. Tadbirkorlar oʼzini emin-erkin his qilib, harakat qilyapti. Narx va sifat jihatidan bozorga munosib tovar va xizmatlar chiqishi kerak. Raqobat boʼlsa, aholining tanlash imkoniyati va sotib olish qobiliyati oshadi, odamlar rozi boʼladi.
Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish borasidagi ishlar ham batafsil tahlil qilindi.
– Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish haqida koʼp gapiriladi, lekin amalda bu tizim toʼla tashkil qilingani yoʼq. Buni talab qiladigan muhit yoʼq, bilim yoʼq, ommaviy axborot vositalarida targʼibot yetishmaydi.
Monopol korxonalar oʼz manfaatiga moslab hujjatlar ishlab chiqqan boʼlib, ularda isteʼmolchilar manfaati toʼliq inobatga olinmagan.
Monopoliyaga qarshi kurashish qoʼmitasi huzuridagi Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish agentligining vakolatlarini kengaytirish muhimligi taʼkidlandi.
Oʼzbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qoʼmitasi faoliyatini tubdan takomillashtirishga doir qaror loyihasi tayyorlash vazifasi qoʼyildi.
Qoʼmitani isteʼmolchilarning manfaatlarini toʼgʼridan-toʼgʼri himoya qiladigan xalq vakillik organi – Oliy Majlisga hisobdor etib belgilash masalasini koʼrib chiqish topshirigʼi berildi. Agar u sotishga tayyor bo'lgan mahsulot miqdorini o'zgartirib, mahsulot narxiga ta'sir ko'rsatishga qodir bo'lsa, kompaniya monopol kuchga ega. Monopolist o'zining monopoliyasidan qay darajada foydalanishi uning mahsulotiga yaqin o'rnini bosadigan mahsulotlar mavjudligiga va uning bozor ulushiga bog'liq. Tabiiyki, monopol hokimiyatga ega bo'lish uchun kompaniya sof monopolist bo'lishi shart emas.Raqobatdosh tashkilot uchun kompaniyaning mahsulotlariga bo'lgan talab egri chizig'i pastga va gorizontal ravishda burilmagan bo'lishi kerak, chunki aks holda monopoliya taklif qilinayotgan mahsulot miqdorini o'zgartirib narxni o'zgartira olmaydi.Ekstremal holatda, aniq monopolist tomonidan sotilgan sotish uchun talab egri chizig'i monopolist sotgan tovarlarga bo'lgan bozor talabining pasayishi bilan mos keladi. Shu sababli, monopolist xaridorlarning o'z tovarlari narxini belgilashda narxlarning o'zgarishiga munosabatini hisobga oladi.
Monopolist o'z mahsulotining narxini yoki sotishga taklif etilayotgan miqdorini istalgan o'ziga xoslik uchun belgilashi mumkin davr vaqt. Va u narxni tanlaganligi sababli, mahsulotning kerakli miqdori talab egri tomonidan belgilanadi. Shunga o'xshab, agar monopolist kompaniya bozorga etkazib beradigan mahsulot miqdorini belgilash uchun parametr sifatida tanlasa, iste'molchining ushbu miqdordagi mahsulot uchun to'lanadigan narxi ushbu mahsulotga bo'lgan talabni aniqlaydi. Monopolist, raqobatdosh sotuvchidan farqli o'laroq, narxni oluvchi emas va aksincha, u bozorda narxni belgilaydi. Monopoliya uni maksimal darajada oshiradigan narxni tanlashi va xaridorlarning o'zi ushbu mahsulotni qancha sotib olishni tanlashlari mumkin. Monopol bozorda ishlab chiqarilgan narx va miqdor o'rtasida mutanosib bog'liqlik yo'q. Buning sababi shundaki, monopoliyaning ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qarori nafaqat marjinal xarajatlarga, balki talab egri shakliga bog'liq. Talabning o'zgarishi erkin raqobat bozori uchun taklif egri chizig'idagi kabi narx va taklifning mutanosib o'zgarishiga olib kelmaydi. Buning o'rniga talabning o'zgarishi doimiy ishlab chiqarish hajmi bilan narxlarning o'zgarishiga olib keladi, ishlab chiqarish hajmining o'zgarishi narx o'zgarmasdan sodir bo'lishi mumkin yoki narx ham, ishlab chiqarish hajmi ham o'zgarishi mumkin.
Monopol raqobat - mukammal raqobatga eng yaqin bo'lgan keng tarqalgan bozor turi. Alohida kompaniyaning narxni boshqarish qobiliyati (bozor kuchi) ahamiyatsiz.
Monopol raqobatni tavsiflovchi asosiy xususiyatlarga e'tibor bering:
Bozorda nisbatan kichik miqdordagi kichik firmalar mavjud;
Ushbu tashkilotlar turli xil mahsulotlarni ishlab chiqaradilar va har bir kompaniyaning tovarlari biroz o'ziga xos bo'lsa-da, sotib oluvchi osongina almashtiriladigan mahsulotlarni topib, ularga talabni o'zgartirishi mumkin;
Sohaga yangi firmalarning kirib kelishi qiyin emas. Yangi sabzavot do'koni, studiya, ta'mirlash ustaxonasini ochish uchun katta miqdordagi boshlang'ich mablag 'talab qilinmaydi, shuningdek, miqyosi tejamkorligi ham yirik ishlab chiqarishni rivojlantirishni talab qilmaydi.
Monopol raqobat sharoitida ishlaydigan firmalarning mahsulotlariga talab mutlaqo elastik emas, ammo ularning egiluvchanligi yuqori. Masalan, sport kiyimlari bozorini monopol raqobat bilan taqqoslash mumkin. Reebok krossovkalari tarafdorlari uning mahsulotlari uchun boshqa kompaniyalarning krossovkalariga qaraganda yuqori narxni to'lashga tayyor, ammo narxlardagi farq juda katta bo'lsa, ular har doim ham taniqli kompaniyalarning analoglarini bozorda ancha past narxlarda topadilar. Xuddi shu narsa kosmetika, kiyim-kechak, dori-darmon va boshqalar uchun ham amal qiladi.
Bunday bozorlarning raqobatbardoshligi juda yuqori, bu ko'p jihatdan yangi firmalar uchun bozorga kirish qulayligi bilan bog'liq. Masalan, kir yuvish kukuni sotiladigan bozorni taqqoslang.
Sof monopoliya va mukammal raqobat o'rtasidagi farqi ikkita yoki undan ortiq sotuvchi, ularning har biri narx bo'yicha bir necha nazoratga ega bo'lgan savdo uchun raqobatlashganda, nomukammal raqobat mavjud. Bu narx individual firmalarning bozor ulushi bilan belgilanganda ro'y beradi. bunday bozorlarda har kim mahsulotning etarlicha katta qismini ishlab chiqaradi, bu esa ta'minotga va shunga mos ravishda narxga sezilarli ta'sir qiladi. Bu ko'plab sotuvchilar yangi sotuvchilar paydo bo'lishi mumkin bo'lgan bozorda tabaqalashtirilgan mahsulotni sotish uchun raqobatlashganda yuzaga keladi.
Bozorda savdo qiladigan har bir kompaniyaning mahsuloti boshqa firmalar tomonidan sotiladigan mahsulotning nomukammalligini anglatadi. Har bir sotuvchining mahsuloti o'ziga xos fazilatlarga va xususiyatlarga ega bo'lib, ba'zi mijozlar o'z mahsulotlarini raqobatdosh firmani afzal ko'radilar. mahsulot bozorda sotilgan mahsulot standartlashtirilmaganligini anglatadi. Bu mahsulotlar orasidagi haqiqiy sifat farqlari yoki reklama, obro'-e'tiborning farqlari natijasida kelib chiqadigan taxminiy farqlar tufayli bo'lishi mumkin savdo belgisi yoki "tasvir" ushbu mahsulotga egalik qilish bilan bog'liq.
Bozorda nisbatan ko'p sonli sotuvchilar mavjud bo'lib, ularning har biri kompaniya va uning raqobatchilari tomonidan sotiladigan mahsulotning umumiy turiga nisbatan bozor talabining ozgina, ammo mikroskopik bo'lmagan hissasini qondiradi.
Bozordagi sotuvchilar, o'zlarining tovarlari uchun qaysi narxni belgilashni yoki yillik sotish uchun mezonlarni tanlashda, raqiblarining munosabatini hisobga olishmaydi.
Ushbu xususiyat hali ham monopolistik raqobat sharoitida bozorda nisbatan ko'p sonli sotuvchilarning natijasidir. ya'ni, agar individual sotuvchi narxni pasaytirsa, sotishning ko'payishi bitta tashkilot hisobidan emas, balki ko'pchilik hisobidan sodir bo'lishi mumkin. Natijada, har qanday individual raqobatchining har qanday alohida kompaniyaning sotish narxining pasayishi sababli bozor ulushida katta yo'qotishlarga olib kelishi ehtimoldan holi emas. Binobarin, raqobatchilar bunga o'z siyosatlarini o'zgartirish orqali javob berishga asos yo'q, chunki firmalardan birining qarori foyda olish qobiliyatiga jiddiy ta'sir ko'rsatmaydi. Tashkilot buni biladi va shuning uchun narx yoki sotish maqsadini tanlashda raqobatchilarning mumkin bo'lgan har qanday munosabatini hisobga olmaydi.
Monopol raqobat sharoitida kompaniya tashkil etish yoki bozorni tark etish juda oson. Foydali kon'yunktura monopol raqobat bozorda yangi sotuvchilarni jalb qiladi. Biroq, bozorga kirish mukammal raqobat sharoitida bo'lgani kabi oson emas, chunki yangi sotuvchilar ko'pincha o'zlarining yangi savdo belgilari va mijozlar uchun ko'rsatadigan xizmatlarida qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Shunday qilib, amaldagi obro'ga ega bo'lgan tashkilotlar yangi ishlab chiqaruvchilarga nisbatan ustunliklarini saqlab qolishlari mumkin. Monopolistik raqobat monopolistning holatiga o'xshaydi, chunki ayrim kompaniyalar o'z tovarlari narxini nazorat qilish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, bu mukammal raqobatga o'xshaydi, chunki har bir mahsulot ko'plab kompaniyalar tomonidan sotiladi va bozorga kirish va chiqish bepul mavjud.
Raqobat bozorlaridan farqli o'laroq, monopolist resurslarni samarali taqsimlashni amalga oshirmayapti. Ovoz pulni chiqarish monopolistlar jamiyat uchun kamroq istalgan narsadir, natijada ular marjinal xarajatlardan yuqori bo'lgan narxlarni belgilaydilar. Odatda, davlat monopolist muammosiga quyidagi usul bilan javob beradi:

• 
  Monopoliyaga asoslangan sanoatni yanada raqobatbardosh sanoatga aylantirishga harakat qilinmoqda;
  
• 
  Monopolistlarning xatti-harakatlarini tartibga soladi;
  
• 
  Ba'zi bir xususiy monopolistni davlat korxonalariga aylantiradi.
  

Bozor va raqobat har doim monopoliyaning antipodlari bo'lib kelgan. Bozor iqtisodiyotni monopollashtirishiga xalaqit beradigan yagona real kuchdir. Samarali bozor mexanizmi mavjud bo'lgan joylarda monopolistlarning tarqalishi juda uzoqqa bormadi. Raqobat bilan birga bo'lgan monopoliya eski va raqobatning yangi shakllarini saqlab qolganda muvozanat o'rnatildi.
Ammo oxir-oqibat, rivojlangan bozor tizimiga ega bo'lgan ko'pgina mamlakatlarda bozor va monopolistlarning muvozanati beqaror bo'lib chiqdi va raqobatni himoya qilishga qaratilgan antitrest siyosatini amalga oshirish zarurati tug'ildi. Shu tufayli, raqobatning har qanday o'sishini bostira oladigan yirik tashkilotlar ko'pincha monopoliya siyosatidan voz kechishni afzal ko'rishadi.
Monopol bozorlar mavjud ekan, ularni davlat nazoratisiz qoldirib bo'lmaydi. Shunday qilib, ushbu vaziyatda talabning egiluvchanligi monopol xatti-harakatlarni cheklaydigan yagona omilga aylanadi, ammo har doim ham etarli emas. Shu maqsadda monopoliyaga qarshi siyosat olib borilmoqda. Ikki yo'nalishni ajratish mumkin. Birinchisi tartibga solishning shakllari va usullarini o'z ichiga oladi, ularning maqsadi bozorlarni liberallashtirishdir. Monopoliyaga ta'sir qilmasdan, ular monopolistik xatti-harakatni zararli holga keltirishga qaratilgan. Bunga bojxona tariflarini pasaytirish, miqdoriy cheklovlar, investitsiya muhitini yaxshilash va kichik biznesni qo'llab-quvvatlash choralari kiradi.
Ikkinchi yo'nalish monopoliyaga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir choralarini birlashtiradi. Xususan, bular monopoliyaga qarshi qonun buzilgan taqdirda moliyaviy sanktsiyalar qonunchilik, kompaniyaning qismlarga bo'linishiga qadar. Monopoliyaga qarshi tartibga solish har qanday vaqt chegarasi bilan cheklanmaydi, balki doimiy davlat siyosatidir.
Narxi past bo'lgan yuqori samarali ishlab chiqarishga bozorni monopollashtirish tufayli eng ko'p ishlab chiqarish sharoitida erishiladi. Bunday monopoliyani odatda "tabiiy monopoliya" deb atashadi. ya'ni butun bozorga faqat bitta tashkilot xizmat ko'rsatadigan bo'lsa, uzoq muddatli o'rtacha xarajatlar minimal bo'lgan sanoat.
Masalan: tabiiy gazni ishlab chiqarish va taqsimlash: Konlarni o'zlashtirish zarur;
Gaz magistralini qurish; Mahalliy tarqatish tarmoqlari va boshqalar).
Yangi raqobatchilar uchun bunday sohaga kirish juda qiyin, chunki bu katta investitsiyalarni talab qiladi. Ishlab chiqarish tannarxi past bo'lgan ustun kompaniya raqobatchisini yo'q qilish maqsadida mahsulot narxini vaqtincha pasaytirishga qodir. Monopoliya raqobatchilarining bozorga sun'iy ravishda kirishiga yo'l qo'yilmaydigan sharoitda, monopolist ishlab chiqarishning rivojlanishini sun'iy ravishda cheklab qo'yishi mumkin, daromad va bozor ulushini yo'qotmasdan, faqat raqobatchilar yo'qligi sababli nisbatan barqaror sotilgan narxlar o'sishi bilan daromad olish, talab kam egiluvchan bo'ladi, ya'ni narx. sotishga kamroq ta'sir qiladi. Bu resurslarni taqsimlashning samarasizligiga olib keladi - “raqobat sharoitida ancha past mahsulot ishlab chiqariladigan va iste'molchilarga nisbatan yuqori narxga ega bo'lgan jamiyatning aniq yo'qotilishi. Erkin iqtisodiyot sharoitida monopolistlarning ortiqcha daromadlari ushbu sohaga yangi investorlarni va raqobatchilarni jalb qilib, monopoliyaning muvaffaqiyatini takrorlashga intiladi.
Mehnat bozorida monopolistning misoli ba'zi tarmoq birlashmalari bo'lib xizmat qilishi mumkin va kasaba uyushmalari ko'pincha ish beruvchilar uchun chidab bo'lmaydigan va ishchilarga kerak bo'lmagan talablarni qo'yadigan korxonalarda. Bu korxonalar va ishchilarni yopilishiga olib keladi. Ushbu turdagi monopolist davlat tomonidan ham, shaxs tomonidan ham qonun bilan belgilangan imtiyozlarda ifodalangan zo'ravonliksiz amalga oshirilmaydi. kasaba uyushmalari barcha ishchilarni qo'shilishga va badallarni to'lashga majburlaydigan korxonalarda. Kasaba uyushmalari o'z talablarini bajarish uchun kasaba uyushma a'zolariga mos kelmaydigan yoki moliyaviy yoki siyosiy talablariga rozi bo'lmagan sharoitlarda ishlashni xohlaydiganlarga nisbatan zo'ravonlikdan foydalanadilar.
Zo'ravonliksiz va davlat ishtirokisiz yuzaga kelgan monopolist odatda mavjud raqobatchilarga nisbatan monopoliyaning samaradorligi natijasidir yoki ular tabiiy ravishda ustun mavqeini yo'qotadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, ba'zi hollarda monopoliya iste'molchilarning mahsulotning foydali xususiyatlariga va yoki raqobatchilarnikidan past bo'lgan tabiiy reaktsiyasi sifatida yuzaga keladi. Zo'ravonliksiz yuzaga kelgan har bir barqaror monopoliya (shu jumladan davlat tomonidan) inqilobiy yangiliklarni joriy etdi, bu raqobatchilarning mahsulotlarini sotib olish va qayta jihozlash orqali o'z ulushini ko'paytirib, raqobatda g'olib bo'lishga imkon berdi.
Tartibga solishning asosiy usullari quyidagilar edi: narxlarni tartibga solish, ya'ni iste'mol tovarlari narxlarini to'g'ridan-to'g'ri aniqlash yoki ularning eng yuqori darajasini belgilash.
Majburiy xizmat uchun iste'molchilarni aniqlash yoki ularni taqdim etishning minimal darajasini belgilash. Tartibga solish organlari tabiiy monopolistlarning faoliyatining har xil turlarini, shu jumladan mulk huquqini olish bo'yicha bitimlarni, yirik investitsiya loyihalarini, mulkni sotish va ijaraga olishni ham nazorat qilishlari shart.
O'n to'qqizinchi asrda kapitalistik ishlab chiqarish usuli butun dunyo bo'ylab tez tarqaldi. O'tgan asrning 70-yillari boshlarida Angliyaning eng keksa burjua mamlakati Amerika Qo'shma Shtatlariga qaraganda ko'proq mato ishlab chiqargan, ko'proq temir eritib, ko'proq ko'mir qazib chiqargan. Germaniya Respublikasi, Frantsiya birlashdi. Britaniya U dunyo miqyosida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish indeksining etakchisi va jahon bozorida ajralmas monopoliya edi. 19-asrning oxiriga kelib vaziyat keskin o'zgarib ketdi. Yosh kapitalistik mamlakatlarda o'ziga xos o'sib bordi. Ovoz balandligi bo'yicha sanoat ishlab chiqarish indeksi Amerika Qo'shma Shtatlari dunyoda birinchi o'rinni egalladi va Germaniya Federativ Respublikasi Evropada birinchi o'rin. Sharqda Yaponiya shubhasiz etakchi hisoblanadi. Chirib qolgan podsho tuzumi tomonidan yaratilgan to'siqlarga qaramay, Rossiya tezda sanoat taraqqiyoti yo'lidan bordi. Yosh kapitalistik davlatlarning sanoat o'sishi natijasida Buyuk Britaniya jahon bozorida sanoat ustunligini va monopol mavqeini yo'qotdi.
Xalqaro monopolistlarning paydo bo'lishi va rivojlanishi uchun iqtisodiy asos kapitalistik ishlab chiqarishni yuqori darajada sotsializatsiya qilinishi va iqtisodiy hayotning xalqarolashishi hisoblanadi.
Amerika Qo'shma Shtatlarining po'lat sanoatida sakkizta monopolist ustunlik qilmoqda, ularning 84% nazoratida. ishlab chiqarish hajmi po'lat uchun mamlakatlar; ulardan ikkitasi Amerikaning eng yirik po'lat tresti va Baytlahm po'latining umumiy ulushining 51% tashkil etdi ishlab chiqarish hajmi. Amerika Qo'shma Shtatlaridagi eng qadimgi monopolist - "Standard Oil Oil Trust".
Avtomobilsozlik sohasida uchta kompaniya muhim ahamiyatga ega:
General Motors, Kreisler.
Elektr sanoatida ikkita tashkilot ustunlik qiladi: General Electric va Westinghouse. Kimyoviy sanoat Dupont de Nemours tomonidan boshqariladi, alyuminiy Mellon tomonidan boshqariladi.
Shveytsariyaning Nestle oziq-ovqat kontsernining ishlab chiqarish quvvati va savdo tashkilotlarining katta qismi boshqa mamlakatlarda joylashgan. Umumiy aylanmaning atigi 2-3 foizi Shveytsariyaga to'g'ri keladi.
Britaniyada monopolistik ishonchning roli ayniqsa Birinchi Jahon Urushidan keyin kuchaydi. urushqora va to'qimachilik va ko'mir sanoatidagi korxonalarning kartel uyushmalari bo'lganida metallurgiya va bir qator yangi sohalarda. Ingliz kimyoviy tresti barcha asosiy kimyoviy mahsulotlarning o'ndan uch qismini, bo'yoq mahsulotlarining beshdan ikki qismini va mamlakatdagi deyarli barcha azot ishlab chiqarishni nazorat qiladi. Bu ingliz sanoatining eng muhim tarmoqlari, xususan, harbiy muammolar bilan chambarchas bog'liq.
Bozorda "Unilever" Angliya-Gollandiya kimyoviy va oziq-ovqat kontserni ustunlik qiladi
Germaniya Respublikasida kartellar o'tgan asrning oxiridan boshlab keng tarqalgan. Ikki dunyo harbiy operatsiyalari orasida 200 mingga yaqin ishchi va ishchilarga ega bo'lgan Chelik iqtisodiyoti (Fereinigte Stahlwerke), 100 ming ishchi va ishchilar bilan Kimyoviy Trest (Interessen-Geymeinshaft Farbenindustri), ko'mir sanoatining monopolisti, Cannon konserni Krupp va elektr xavfi mamlakat iqtisodiyotida ustunlik qildi.
Universal kompaniya Kapitalistik industrializatsiya Yaponiya g'arbiy bir vaqtda amalga oshirildi Evropa va AQSh allaqachon sanoatni yo'lga qo'ygan