Mir sayyid sharif jurjoniyning falsafiy qarashlari

---

MIR SAYYID SHARIF JURJONIYNING FALSAFIY QARASHLARI 

  

Farangiz Axmedova  

Toshkent davlat Sharqshunoslik universiteti 

 

Annotatsiya: 

Maqolada  Temuriylar  davrida  yashagan  va  ilmiy  tadqiqot  olib 

borgan Mir Sayyid Jurjoniyning falsafiy qarashlari tahlil etilgan. 

Kalit so’zlar:

 mantiq, dunyoqarash, huquqshunoslik, hissiy bilish, substansiya.

 

 

PHILOSOPHICAL VIEWS OF MIR SAYYID SHARIF JURJANI 

  

Farangiz Akhmedova  

Tashkent State University of Oriental Studies 

 

Abstract

:  The  article  analyzes  the  philosophical  views  of  Mir  Sayyid  Jurjani, 

who lived during the Timurid period and conducted scientific research. 

Keywords

: logic, worldview, jurisprudence, emotional cognition, substance 

 

Sohibqiron Amir Temur tomonidan Samarqandning shon-shuhratini oshirish va 

uni  jahon  ilmiy  markazlaridan  biriga  aylantirish  niyatida  o’z  poytaxtiga  to’plagan 

olimlaridan  biri  Mir  Sayyid  Sharif  Jurjoniydir.  Jurjoniy  50  dan  ortiq  asar  yozgan 

bo’lib, ular fanning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan edi. 

Jurjoniy  bilish  nazariyasi  va  mantiqqa  doir  “At-ta’rifot”  (“Ta’riflar”),  “Usuli 

mantiqiya” (“Mantiq usuli”) va ilmiy bahs faniga bag’ishlangan “Odob ul-munozara” 

(“Munozara  olib  borishning  qoidalari  haqida  risola”)  kabi  arab  tilida  yozilgan 

asarlarning  muallifi  hamdir.  Bundan  tashqari  Jurjoniyning  fors  tilida  yozilgan 

mantiqqa  oid  bir  necha  asarlari  ham  bizgacha  yetib  kelgan.  Bulardan  “Sug’ro” 

(“Kichik dalil bo’la oladigan hukm”), “Kubro” (“Katta dalil bo’la oladigan hukm”), 

“Avsat  dar  mantiq”  (“Mantiqda  o’rta  xulosa”)  va  boshqalarni  ko’rsatib  o’tish 

mumkin. Uning “Sharhe faroize Sarojiya” (“Meros bo’lish majburiyatlarining Sarojiy 

ta’rifiga  sharh”)  asari  huquqshunoslik  masalalariga  bag’ishlangan  bo’lib,  faqih 

Sajovandiy asarlariga javob tariqasida yozilgan. 

Jurjoniy dunyoqarashi, undan oldin o’tgan salaflarinidek, o’rta asrlardagi butun 

falsafiy  masalalarni,  chunonchi,  borliq  haqidagi  ta’limot,  koinot  jumboqlari,  modda 

va  uning  shakllari,  jonsiz  va  jonli  dunyoning  xususiyatlari,  jismoniy  va  ruhiy 

munosabatlar, bilish muammolari, mantiqiy fikrlash ta’limoti, til va tafakkur aloqalari 

va boshqalarni o’z ichiga oladi. 

Jurjoniy fikricha, vojib ul-vujud xudo bo’lib, mumkin ul-vujud moddiy olamdir. 

U  borliqning  birinchi  sababi  sifatida  vojib  ul-vujudni,  ya’ni  xudoning  borligini  tan 

"Science and Education" Scientific Journal

August 2020 / Volume 1 Special Issue

www.openscience.uz

130

---

oladi. Uningcha, mumkin ul-vujud o’zining bor bo’ishi uchun qandaydir tarzda bo’lsa 

ham, biror-bir sababga  ehtiyoj  sezadi. U biror-bir  narsa tufayli, ya’ni birinchi sabab 

mohiyatiga ko’ra, mumkin ul-vujud darajasiga ko’tariladi. 

Jurjoniy  fikricha, hamma  jismlar  bir-biriga  bo’lgan  o’zaro  munosabatda  sabab-

oqibat  nisbatida  bo’ladi.  Jurjoniy  falsafasida  moddiylik  g’oyalarigina  emas,  balki 

dialektik  yondoshuv ham  mavjud. Uning fikricha,  moddiylikdan xoli bo’lgan bo’sh 

joy yo’q. 

Mutafakkirning  gnoseologik  qarashlari  uning  borliq  haqidagi  va  mantiqiy 

qarashlaridan kelib chiqqan holda shakllangan. 

Jurjoniy  bilishda  ratsional  tomondan  yondoshuvchi  faylasuflar  qatoriga  kiradi. 

Bilish  muammolarini  yechishda  Jurjoniyga  uning  tibbiyot, matematika, astronomiya 

va boshqa tabiiy fanlar doirasidagi chuqur bilimlari katta ta’sir ko’rsatgan. 

Jurjoniyga  ko’ra,  inson  bilishga  intiluvchi  subiekt  bo’lib,  harakat  qiladi,  tabiat 

esa,  bilim  obyekti  vazifasini  bajaradi.  U  dunyoni  bilish  mumkinligiga  qattiq 

ishongan.  Jurjoniyning  fikricha,  birlamchi  narsalar  mavjuddir,  shunchaki  inson 

hissiyotiga  ta'sir  etishi  tufayli  ro'y  beradigan  hodisa  narsalarning  ideal  shakli  emas: 

“Biz  dastlab  narsalarni  sezgi  a’zolarimiz  bilan  bilib  olamiz,  so’ngra  shunchaki 

hissiyotlarimiz orqali tasavvur qilamiz” 

Izlanishimiz natijasida shu narsa ayon bo’ldiki bilish, Jurjoniyga ko’ra, obyektiv 

mavjudlik hissiy tasavvur etishidan boshlanadi. U insonni tashqi olam bilan bog’lab 

turuvchi hissiyotlarni 5 turga bo’ladi, ya’ni 5 ta sezgi a’zolariga. 

Izlanishimiz  natijasida  yana  shu  narsa  ma’lum  bo’ldiki,  bilish  muammosini 

tadqiq  qilishda  Jurjoniy  asosiy  e’tiborini  inson  ruhiyatini  va  ruhiy  kuchini 

o’rganishga  qaratgan  ekan.  Ichki  hissiyotlarni  o’rganishda  davom  etib,  5  ta  tashqi 

sezgilar  kabi  ichki  sezgi  turlari  ham  borligini  ta’kidlaydi,  boshqa  mualliflar  sanab 

o’tganlari  soni  uchtadan  beshtagacha.  Jurjoniyda  biz  beshta  hissiy  sezgilarni 

uchratamiz.  Hissiy  sezgilar  deganda  U  umumiy  tuyg’ularni  (“Hissi  mushtarak”), 

o’ylash  (“Xiyal”)  tasavvur qilish  (“Vaxima”),  eslash  (“zakira”),  xotira  (“xafiza”) ni 

nazarda tutgan. Jurjoniy bilishda sezgining ahamiyatiga katta e’tiborini qaratgan. Bu 

sohada u barcha zamondoshlarini erishgan natijalarini umumiylashtirib, batafsil ichki 

hissiyotlar mohiyatini tashqi sezgilardek ta’riflagan va ularni tasniflagan. 

Jurjoniy  gnoseologiyasi  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  uning  hissiyot  ta’limoti  va 

fikrlash  jarayoni  negizida  dastlabki  sezgi  ma’lumotlari  yotadi.  Hissiyotlar  esa,  o’z 

o’rnida, o’ziga hos oraliqda ma’lumotlarni qabul qiladi. Jurjoniy fikricha hissiyotlar – 

chalg’itish bulog’idir.  

Jurjoniy beshta substansiya mavjudligini ta’kidlaydi. Bular – aql, jon, birlamchi 

substansiya,  shakl  va  tana.  Shu  mohiyatlar  yordamida  emonatsiya  nazariyasidan 

chekinmagan  holda  Jurjoniy  moddiy  va  ma’naviy  olamni  bir-biri  bilan  bog’laydi. 

Jurjoniy  tabiiy  borliqdagi  jismlarni  oddiy  va  murakkabga  bo’lib,  ularni  o’zicha 

"Science and Education" Scientific Journal

August 2020 / Volume 1 Special Issue

www.openscience.uz

131

---

turkumlarga bo’ladi. Murakkab unsurlar to’rt unsurdan tashkil topadi, oddiylari pastki 

va  yuqorilarga  bo’linib,  ko’rsatilgan  unsurlarni  o’z  ichiga  oladi.  Yuqori  jismlar 

nurlanuvchi  yoki  nursiz  bo’lishi  mumkin.  Birinchisiga  yulduzlar  kirsa,  ikkinchisiga 

jon kiradi. Murakkab jismlar minerallarni, harakatsiz va sezmaydigan o’simliklarni, 

sezuvchi  va  harakatdagilari  esa,  tilsiz  hayvonlarni  hamda  tilga  ega  odamlarni  o’z 

ichiga  oladi.  Jurjoniy  fikriga  ko’ra,  insonni  boshqa  mavjudotlardan  farqlab  turuvchi 

narsa –fikrlash va so’zlashdir. 

Jurjoniy dunyoqarashiga hos hususiyat, uning butun borliqni bir-biriga qonuniy 

ravishda  bog’langan  bo’laklardan  iborat  yagona  tana  sifatida  ta’riflashdir.  Uning 

fikricha, moddiy dunyoni tashkil etgan narsalar asosida to’rt unsur, ya’ni olov, havo, 

suv va tuproq yotadi. Uch unsurdan iborat boshqa jismlar, ya’ni metallar, o’simliklar 

va  hayvonlar  esa,  yuqorida  aytilgan  to’rt  unsurning  bir-birlari  bilan  qorishishining 

hosilasi  sifatida  kelib  chiqqandir.  To’rt  unsur  doimo  harakatda  ekanligidan 

o’zgaruvchan  bo’lib,  biri  ikkinchisiga  aylanib  qolishi  mumkin.  Havo  suvga,  suv 

tuproqqa  va  h.k.  Jurjoniy  ham  Ibn  Sino  kabi  mantiqni  «bilish  haqidagi  fan»  deb 

baholaydi va unin ta’limotiga ko‘ra, mantiq fani bilish nazariyasi hisoblanmaydi. 

Bilish  jarayonida  biz  –  tushuncha  va  mulohazalar  orqali  yangi,  noaniq  narsa 

haqida  fikrga  ega  bo‘lamiz,  deb  ta’kidlaydi.  U  har  qanday  fikr  tuzilishiga  ko‘ra 

materiya  va  shakldan  iborat,  shuning  uchun  mantiqiy  xatolar  fikrning  mazmuni  va 

shakliga  xosdir,  deb  yozadi.Jurjoniy,  asosan,  tushunchalarning  kelib  chiqishi  va 

ko‘rinishiga  e’tiborni  qaratadi.  Jurjoniy  ta’limoticha,  tushuncha  va  hukm  o‘rtasida 

farq  bor.  Fikrda  nimadir  tasdiqlansa  yoki  inkor  etilsa,  bu  hukm  hisoblanadi.  Hukm 

to’g’ri yoki xato bo‘lishi mumkin. Fikr yuritishning muhim bosqichlaridan biri – bu 

xulosa  chiqarish  hisoblanadi,  deydi  Jurjoniy.  U  xulosa  chiqarishning  uch  turini: 

sillogizm, induksiya, analogiyani ajratadi. Sillogizm xulosa chiqarishning eng asosiy 

ko‘rinishi  hisoblanadi.  Induksiya  va  analogiya  orqali  xulosa  chiqarish  farazga  olib 

keladi,  ular  chin  bilimni  bera  olmaydi.  Jurjoniy  mantiq  ilmining  masalalarini  ishlab 

chiqishda mustaqil ijodiy yo‘l tutdi. Uning mantiqiy ta’limoti Aristotelnikidan farqli 

ravishda sillogizmning mohiyati va shakllarini analiz qilishdan emas, balki hukm va 

silllogizmning  asosiy  elementi  bo‘lgan  tushunchalar  tabiatini  tahlil  qilishdan 

boshlanadi.  Jurjoniyning  sillogizmga  doir  mulohazalarini  maktab  darsliklariga 

kiritish  lozim.  Jurjoniy  mantiq  ilmining  o‘rganish  doirasini  faqat  sillogizmlar  bilan 

chegaralab  qo‘ymasdan,  unga  mavjud  bilimlar  asosida  xaqiqatga  erishish  yo‘llarini 

o‘rganuvchi fan, deb ta’rif berdi. Mutafakkir murakkab hukmlar tabiati va tuzilishini 

tahlil  qilib,  uning  chin  bilimga  erishish  jarayonidagi  ahamiyati,  tafakkur  shakllari, 

ayniqsa, hulosa chiqarish bilan argumentlash o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ta’kidladi. 

Mutafakkirninrg  argumentlashga  doir  fikrlainin  va  yondashuvlarini  magistratura  va 

doktorantura bosqichlaridagi ta’limda joriy etish lozim. 

"Science and Education" Scientific Journal

August 2020 / Volume 1 Special Issue

www.openscience.uz

132

---

Jurjoniyning  gnoseologik  va  mantiqiy  qarashlari  sababli  mantiq  Temuriylar 

davrida inson bilimlarining barchasiga qo’llaniladigan qoida va mezon qonuniga 

aylandi. Ular bir yuritilayotgan hukmning to’g’riligini tortuvchi fanlarning toshu 

tarozisi  sifatida  namoyon  bo’ldi.Natijada  tez  orada  vujudga  kelgan  Ulug’bek 

rasadxonasining  ilmiy  tadqiqotlarida  keng  qo’llanildi.  Jurjoniyning  falsafiy 

asarlari,  ayniqsa,  uning  mantiqqa  oid  risolalari  O’rta  Osiyo  va  Eronda  mantiq 

ilmining rivojiga qo’shilgan muhim hissa bo’ldi.