Mineral xom ashyo tasnifi, zaxiralar va ularning turlari

Mineral xom ashyo tasnifi, zaxiralar va ularning turlari
Alohida region (hududlar)da geologik izlanish va razvedka natijasida aniqlangan foydali qazilmalar majmui. Mineral resurslar qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslardir. Ularning oʻzlashtirishga tayyorlangan qismi mineral xom ashyo bazasi hisoblanadi. Konchilik va geol.da Mineral resurslar deb Yer kaʼrida foydali qazilmalar sifatida aniqlangan va sanoat ahamiyatiga ega boʻla oladigan boyliklarga aytiladi.
Mineral resurslar ishlatilishiga qarab turlarga ajratiladi: yoqilgʻi va energetika (neft, tabiiy gaz, kumir, slanetslar, torf, uran rudalari); kora metallar rudasi (temir, marganets, xrom va boshqalar); rangli va legirlovchi metallar rudasi (alyuminiy, mis, qoʻrgʻoshin, pyx, nikel, kobalt, volfram, molibden, qalay, surma, simob va boshqalar); noyob va nodir metallar rudasi; konchilikkimyo sanoati xom ashyosi (fosforitlar, apatitlar, kaliy va boshqa tuzlar, oltingugurt va uning birikmalari, brom va yod tarkibli eritmalar, barit, flyuorit va boshqalar); zebu ziynat buyumlari yasashga ishlatiladigan qimmatbaho toshlar; noruda sanoat xom ashyosi (slyuda, grafit, asbest, talk, kvars va boshqalar); noruda qurilish materiallari (sement va shisha sanoati xom ashyosi, marmar, granit, shifer slanetslar, tuf, bazalt, gillar); mineral suvlar (yer osti tuzli, chuchuk, minerallashgan, shu jumladan, balneologik va termal va boshqa suvlar). Baʼzi Mineral resurslar turlari bir nechta sanoat sohasida qoʻllanilishi mumkin. Jamiyatning ehtiyoji, texnika va tex-nologiyalarni rivojlanish darajasiga qarab Mineral resurslar tarkibi va miqdori oʻzgaruvchan boʻladi. Mineral resurslar miqdori aniqlangan va bashorat qilingan foydali kazilmalar zaxiralari bilan baholanadi.
Oʻzbekiston Mineral resurslarga boy. Oltin va boshqa rangli va nodir metallar rudasi, neft va tabiiy gaz, kumir, marmar, granit, mineral suvlar va h.k. zaxiralarini sanoat miqyosida oʻzlashtirishi mamlakat ehtiyojini koʻp yillar mobaynida taʼminlaydi. Mineral resurslarning kayta tiklanmaslik xususiyati ulardan ratsi-onal foydalanishni, qazib olib kayta ishlash jarayonlarida nobudgarchilikni kamaytirishni taqozo etadi.
Tabiiy foydali qazilmalar qazib olinib, sanoat va iqtisodiyotda foydalanilgandan keyingina resurslarga aylanadi. Masalan, odamlar uzoq vaqt davomida ko'mirdan foydalana boshladilar, ammo u faqat 17-asrning oxirida sanoat ahamiyatiga ega bo'ldi. Neft sanoatda faqat 19-asrda, uran rudalari esa faqat o'tgan asrning o'rtalarida keng qo'llanila boshlandi.
Mineral resurslarning sayyorada tarqalishi notekis bo'lib, asosan tektonik tuzilish bilan bog'liq. Har yili yangi foydali qazilmalar konlari topilib, o'zlashtirilmoqda.
Zaxiralarning ko'p qismi o'z ichiga oladi tog'li hududlar... So'nggi paytlarda okeanlar va dengizlar tubidagi foydali qazilma konlarini o'zlashtirish faol davom ettirilmoqda.
Yerning foydali qazilmalari turlari
Mineral resurslarning yagona tasnifi mavjud emas.
Foydalanish turi bo'yicha juda an'anaviy tasnif mavjud:
Yonuvchan yoqilg'i va energiya: neft, tabiiy gaz, ko'mir, slanets, torf, uran rudasi.
Ruda:
- rangli metallar rudalari: alyuminiy, mis, nikel, qo'rg'oshin, kobalt, rux, qalay, surma, molibden, simob;
- kon-kimyoviy: apatitlar, tuzlar, fosforitlar, oltingugurt, bor, brom, yod;
-nodir va qimmatbaho metallar rudalari: kumush, oltin,
- qimmatbaho va yarim qimmatbaho toshlar.
Metall bo'lmagan:
- sanoat xom ashyosi: talk, kvarts, asbest, grafit, slyuda;
- qurilish materiallari: marmar, shifer, tüf, bazalt, granit;
- gidromineral: chuchuk va minerallashgan suvlar;
- qimmatbaho toshlar xom ashyosi;
- kon-kimyo xomashyosi.
Mineral resurslar turlarining yana bir tasnifi mavjud:
Suyuqlik (moy, mineral suv);
Qattiq (rudalar, tuzlar, ko'mir, granit, marmar);
Gazsimon (yonuvchi gazlar, metan, geliy).
Dunyoda mineral resurslarni qazib olish va ulardan foydalanish
Mineral resurslar zamonaviy sanoat va ilmiy-texnika taraqqiyotining asosidir. Ularsiz ko‘pchilik sanoat tarmoqlari: kimyo, qurilish, oziq-ovqat, yengil, qora va rangli metallurgiyaning mavjudligini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Mashinasozlik oʻzining koʻp tarmoqlariga ega boʻlgan holda ham mineral xomashyodan foydalanishga asoslangan.
Yoqilg'i resurslari katta ahamiyatga ega. Ular cho'kindi kelib chiqishi va ko'pincha qadimgi tektonik platformalarda joylashgan. Dunyoda yoqilgʻi va mineral resurslarning 60%i koʻmir, 15%i tabiiy gaz, 12%i neftdir. Qolgan hamma narsa torf, moyli slanets va boshqa foydali qazilmalarning ulushi.
Mineral resurslar (dunyo mamlakatlari bo'yicha)
Foydali qazilmalarning o'rganilgan zahiralari va ulardan foydalanish hajmining nisbati mamlakatning resurslar bilan ta'minlanganligi deyiladi. Ko'pincha, bu qiymat ushbu zaxiralar etarli bo'lishi kerak bo'lgan yillar soni bilan o'lchanadi. Dunyoda juda ko'p foydali qazilmalarga ega bo'lgan bir nechta davlatlar mavjud. Yetakchilar orasida Rossiya, AQSh va Xitoy bor.
Eng yirik davlatlar ko'mir qazib olish uchun: Rossiya, AQSh va Xitoy. Dunyodagi barcha ko'mirning 80% bu erda qazib olinadi. Ko'mir zahiralarining asosiy qismi shimoliy yarim sharda joylashgan. Ko'mir bo'yicha eng qashshoq mamlakatlar Janubiy Amerikada.
Dunyoda 600 dan ortiq neft konlari o'rganilgan, yana 450 tasi o'zlashtirilmoqda. Neftga boy mamlakatlar - Saudiya Arabistoni, Iroq, Quvayt, Rossiya, Eron, BAA, Meksika, AQSh.
Neft qazib olishning hozirgi sur'atlarida, geologlarning fikriga ko'ra, allaqachon o'zlashtirilgan konlarda ushbu yoqilg'ining zaxiralari 45-50 yilga etarli bo'ladi. Gaz zaxiralari bo'yicha dunyoda yetakchilik qilayotgan davlatlar - Rossiya, Eron, Birlashgan Arab Amirliklari va Saudiya Arabistoni. ning boy gaz konlari topilgan Markaziy Osiyo, Meksika, AQSh, Kanada va Indoneziya. Jahon iqtisodiyoti 80 yilga yetarli tabiiy gaz zaxirasiga ega bo‘ladi.
Boshqa barcha mineral resurslar ham sayyorada juda notekis taqsimlangan. Temir asosan Rossiya va Ukrainada qazib olinadi. Janubiy Afrika va Avstraliya marganets rudalariga boy. Nikel eng ko'p Rossiyada, kobalt - Kongo va Zambiyada, volfram va molibden - AQSh va Kanadada qazib olinadi. Chili, AQSH va Peru misga boy, Avstraliyada rux koʻp, qalay zaxiralari boʻyicha Xitoy va Indoneziya yetakchilik qiladi.
Mineral resurslarni qazib olish va ulardan foydalanish muammolari
Mineral resurslar sayyoramizning qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslari qatoriga kiradi. SHuning uchun ham asosiy muammo - bu yer osti boyliklarining tugashi.
Sayyoramizning mineral resurslaridan oqilona foydalanish uchun olimlar barcha foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash usullarini takomillashtirish ustida doimiy ish olib bormoqdalar. Nafaqat foydali qazilmalarni iloji boricha ko'proq qazib olish, balki ulardan maksimal darajada foydalanish, chiqindilarni to'liq yo'q qilish haqida g'amxo'rlik qilish muhimdir.
Konlarni o'zlashtirishda atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan bir qator ishlar amalga oshiriladi: atmosfera, tuproq, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi.
Mineral xom ashyo zahiralarini saqlab qolish uchun sintetik materiallar ishlab chiqilmoqda - eng kam minerallar o'rnini bosa oladigan analoglar.
Yer osti boyliklarining potentsial zahiralarini yaratish maqsadida geologiya-qidiruv ishlariga katta e'tibor berilmoqda.
Rossiyaning mineral resurslari
Mineral xom ashyo energetika, sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini rivojlantirishning moddiy asosi hisoblanadi. Shu bois jamiyatni mineral xomashyo va yoqilg‘i bilan ta’minlash muammosi eng dolzarb masalalardan biriga aylandi global muammolar zamonaviylik.
Insoniyat uzoq vaqt davomida oddiy omborxonadan - er ostidan juda ko'p miqdorda mineral xom ashyoni tortib oldi. Natijada, to'g'ridan-to'g'ri Yer yuzasida yoki sayoz chuqurliklarda paydo bo'ladigan boy rudalar va konlarning sezilarli qismi allaqachon tugagan. Bugun siz har bir yangi tonna uchun kechagidan ancha qimmatroq to'lashingiz kerak, ertaga esa undan ham ko'proq pul to'lashingiz kerak bo'ladi. Jamiyat oldiga sayyoramizning foydali qazilma boyliklaridan oqilona va oqilona foydalanishdek jiddiy va dolzarb vazifa qo‘yildi.
Bu borada eng muhim strategik xom ashyo bo‘lgan boksit misolini ko‘rib chiqishimiz mumkin. Boksit alyuminiy oksidi (alyuminiy oksidi) manbai bo'lib, undan metall alyuminiy kamayadi. Dunyodagi boksit resurslari ularning iste'moliga nisbatan juda oz. Shuning uchun boksit bo'lmagan xom ashyolardan alyuminiy oksidi olish imkoniyati jiddiy e'tiborga loyiqdir. Shunday qilib, alyuminiy oksidining asosiy boksit bo'lmagan manbalari nefelin va alunitdir, ammo bu holda aluminaning narxi ancha yuqori.
Allaqachon insonning birinchi qadamlari har xil turdagi mineral xom ashyolardan foydalanish bilan bog'liq edi. Bizning uzoq ajdodlarimiz ongli ravishda birinchi marta mahalliy mis va oltinga e'tibor qaratdilar. Joyda karbonat rudasidan mis eritilgan zamonaviy Turkiya miloddan avvalgi 7 ming yil davomida Mineral xom ashyo ayniqsa 20-asrda muhim ahamiyat kasb etdi. Uning favqulodda strategik roli Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari yillarida namoyon bo'ldi. Asta-sekin, ishlatiladigan elementlar soni ortdi. Shunday qilib, qadimgi davrlarda odam faqat 18 ta kimyoviy element bilan kifoyalangan, 18-asrda - 29, 20-asr o'rtalarida. - 80. Hozirgi kunda sanoatning yadro energetikasi, elektronika, lazer, kosmonavtika, kompyuter texnikasi kabi tarmoqlari jadal sur'atlar bilan rivojlanmoqda.Bu davriy sistemaning deyarli barcha elementlaridan texnikada foydalanishni taqozo etdi. Mineral xom ashyoning yangi turlarini jalb qilish va ulardan foydalanishning to'liqligi har doim fan-texnika taraqqiyotiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi.
Tabiiy resurslarni odamlar foydalanadigan yoki foydalanishi mumkin bo'lgan tabiat jismlari va kuchlari deb tushunish odatiy holdir.
Barcha mineral resurslarni turli mezonlarga ko'ra tasniflash mumkin. Masalan, sanoat va tarmoq foydalanish xususiyatiga ko'ra foydali qazilmalar shartli ravishda bir qancha guruhlarga bo'linadi. Bular yoqilgʻi-energetika xomashyosi, qora va rangli, asil, nodir va nodir metallar, kimyo va agrokimyoviy xomashyo, texnik va oʻtga chidamli xomashyo, qurilish materiallari, qimmatbaho va manzarali toshlar, yer osti suvlari va mineral loylardir. Foydali qazilmalar va mineral xom ashyolar - Yer po'stida qattiq, suyuq va gazsimon holatlarda uchraydigan, turli geologik jarayonlar natijasida toʻplangan hamda miqdori, sifati, joylashish sharoitlariga koʻra sanoatda ishlatishga yarokli boʻlgan tabiiy mineral moddalar. Foydali qazilmalar turli konlarni hosil qiladi. Geologik davr jihatidan Foydali qazilmalar konlari ichida arxey, proterozoy, rifey, paleozoy, mezozoy va kaynozoy yoshidagi konlar farq qilinadi. Shakllanish joyi jihatidan geosinklinal (burmalagan oblastlar) va platformalardagi konlar boʻladi. Qanday chuqurlikda paydo boʻlishiga koʻra, Foydali qazilmalar konlari ultraabissal (10–15 km dan chuqur), abissal (3–5 km dan chuqur), gipabissal (1,5 km chuqurlikda joylashgan) konlarga boʻlinadi. F.q Z guruhga: metall, nemetall va yonuvchilarga boʻlinadi. Metall Foydali qazilmalar sof metallar, qora, rangli, siyrak va radioaktiv metall rudalari, shuningdek, nodir yer elementlaridan iborat. Nemetall Foydali qazilmalarga konchilikkimyo xom ashyosi (turli tuzlar, gips, barit, oltingugurt, fosforitlar, apatitlar), olovbardosh, elektrotexnik, pyezooptik, issikdik va tovushni izolyatsiya qiluvchi, kislota va ishqorlarga chidamli xom ashyo, qurilish materiallari, qimmatbaho va texnik toshlar kiradi. Neft, yonuvchi gaz, toshkoʻmir va qoʻngʻir kumir, torf, yonuvchi slanetslar yonuvchi Foydali qazilmalarga mansub. Fizik holatiga koʻra, qattiq (qazilma koʻmirlar, rudalar, noruda Foydali qazilmalar), suyuq (neft, mineral suvlar) va gazsimon (yonuvchi tabiiy va inert gazlar) Foydali qazilmalar boʻladi. Mineral resurslar mamlakat, qitʼa yoki butun dunyo zaminidagi Foydali qazilmalar yigʻindisi boʻlib, sanoat ishlab chiqarishining muhim tarmoqlari (energetika, qora va rangli metallurgiya, kimyo sanoati, qurilish) taraqqiyoti negizi hisoblanadi. Mineral resurslar sanoatda ishlatilishiga qarab, bir qancha guruxlarga ajratiladi: a) yoqilgʻienergetika resurslari (neft, tabiiy gaz, kazilma kumir, yonuvchi slanetslar, torf, uran rudalari); b) kora va rangli metallurgiya xom ashyosi hisoblangan ruda resurslari (temir va marganets rudalari, xromit, boksit, mis, qoʻrgʻoshinrux, nikel, volfram, molibden, qalay, surma rudalari, nodir metallar rudalari va boshqalar); v) konchilikkimyo xom ashyosi (fosforit, apatit, osh tuzi, kaliy va magniy tuzlari, oltingugurt va uning birikmalari, barit, bor rudalari, brom va yod tarkibli eritmalar); g) tabiiy qurilish materiallari va noruda Foydali qazilmalarning katta guruhi, shuningdek, bezak, texnik va qimmatbaho toshlar (marmar, granit, yashma, agat, togʻ xrustali, granat, korund, olmos va boshqalar); d) gidrotermal mineral resurslar (yer osti chuchuk va mineral suvlari). Mineral boyliklar koʻp tabiiy resurslardan farqli ravishda qaytadan tiklanmaydi. Dunyo okeani suvlari va yer osti shoʻr suvlari mineral xom ashyoning muhim rezervlari hisoblanadi.