Metso-soprano

Musiqa san’ati, xususan cholg'u ijrochiligi doimiy rivojlanib boradigan jarayon bo'lganligi bois, san’at va musiqa maktablarida o'qitish ishida, ijrochilik amaliyotida yangi-yangi asarlar, ya’ni taalluqli repertuarga bo'lgan ehtiyoj birdek saqlanib qolaveradi.

Bugungi kunda mamlakatimizda musiqiy ta’lim tizimida F.Vasilyevning «Qashqar rubob darsligi», Q.Usmonovning «Boshlang'ich rubob darsligi», H.Nurmatovning «Rubob darsligi» va «Qashqar rubobi», R.Qosimovning «An’anaviy rubob darsligi», A.Dadamuhamedovning «Rubob prima darsligi» hamda F.lbragimovning «0‘zbek xalq cholg'ulari uchun pyesalar» kabi ko'plab qo'llanmalari amaliyotda keng qo'llanib kelinmoqda.

Gammalar, etyudlar va mashqlarga alohida, yangi bir ko'rinishda yondashildi. Bunda har bir sinf uchun muayyan maqsadni o'z ichiga olgan maxsus mashq va gammalar ishlab chiqilib, tushuntirishlar orqali tavsiya qilindi.

Etyudlar turli ijro shtrixlarini o'zlashtirishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ygan. Barcha gamma, etyud va mashqlar applikaturasi aniq belgilangan bo'lib, ularga qat’iy rioya qilish zarur.

XX asrning 40-50 yillaridan boshlab, Toshkent Davlat konservatoriyasi (hozirgi 0‘zbekiston Davlat konservatoriyasi) qoshida cholg'ularni o'rganish va takomillashtirish maqsadida professor A.I.Petrosyants (1910-1978) boshchiiigida eksperimental laboratoriya tashkil qilinib, unda o'zbekxalq cholg'ulari qayta ko'rib chiqila boshlandi. Jumladan, qashqar rubobi ham qayta ishlandi va uning temperatsiyali tovushqatorga asoslangan prima, alt у a metso-soprano turlaridan iborat ruboblar oilasi yaratildi (1-rasm):

Natijada qashqar rubobida o'zbekxalq musiqasi bilan birga, ko‘p!ab boshqa xalqlar kuylari, bastakorlar va kompozitorlar asarlarini ijro etish imkoniyati paydo bo'ldi. Hozirgi kungi amaliyotda qashqar rubobining alt va metso-soprano turlari qisman maktablarda va orkestr ijrochiligida qo'llanilayotgan bo'lsa, rubob prima yakka soz sifatida keng qo'llanilmoqda.

Rubob primaga metalldan ishlangan to‘rtta tor taqiladi va ular quyidagicha sozlanadi:

1. 
   tor - ikkinchi oktava mi,
   
2. 
   tor - birinchi oktava lya,
   
3. 
   tor - birinchi oktava re,
   

tor - kichik oktava sol notalariga sozlanadi.

Mashqlar

Gamma va mashqlar dastlabki bosqichlarda rubob primani to‘g‘ri ushlash va ovoz chiqarish, oddiy shtrixlarni o'zlashtirish va chap qo‘lni dasta bo‘ylab harakatlantirish kabi engil malakalarni o'rganishda yordam beradi.

Keyingi bosqichlarda esa tovush chiqarish texnikasi, murakkab passajlar va shtrixlarni o‘zlashtirishda muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Gammalar va mashqlar ustida ishlash o'quvchining tayyorgarligi va uning oldiga qo'yilgan vazifadan kelib chiqqan bo’lishi kerak. Biron-bir ko'nikmani o'zlashtirishda mashqlarni sekin sur’atda chalib o‘rganish va keyin tez sur’atga o‘tgan ma’qul.

Quyida G.Shradikning «Skripka darsligi» («Школа скрипичной игры»)птд birinchi bo'limidan 24 ta mashqlari keltirildi. Bu mashqlar rubob primani texnik

imkoniyatlariga to'liq mos keladi va o‘quvchining ijro texnikasini rivojlantirishda o'z samarasini beradi. Musiqa maktabining har bir o'quv bosqichida to'rt-beshta mashqlarni o'zlashtirish mumkin.

G.Shradik