Metallurgiya sanoatida xarajatlar sarfini qisqartirish

METALLURGIYA SANOATIDA XARAJATLAR SARFINI QISQARTIRISH
Navoiy Davlat Konchilik Instituti talabasi va NKMK ShKB 3-GMZ hodimi:
Hayitmurodov Doniyor Oybek o’g’li
E-mail:[e-mail] Tel:[phone]
Maqola metallurgiya kompleksi korxonalarida energiyani tejash va ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish muammolariga bag'ishlangan. Metallurgiya sanoatida energiya va resurslarni tejash siyosatini olib borish zarurligi asoslab berildi, ularning ish samaradorligini oshirish uchun hududiy va korxonalar darajasida energiya tejash yo‘nalishlari belgilab berildi.
Kalit so'zlar: energiya tejash, resurslarni tejash, ikkilamchi resurslar
Zamonaviy sharoitda har qanda yechim birinchi navbatda, texnik-iqtisodiy vazifalar korxonaning barqaror rivojlanishi va maksimal foyda olish maqsadida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo'nalishlariga ishlab chiqarish resurslarini jamlash uchun minimal resurslar, shu jumladan vaqt sarfi nuqtai nazaridan ko'rib chiqiladi. Ushbu maqsadga erishish uchun xarajatlarni kamaytirish, , ikkilamchi resurslar, resurslardan oqilona foydalanish ya’ni yoqilg’i va energetikani tejash bilan amalga oshiriladi. Metallurgiya korxonalarida umumiy xarajatlar tarkibida xomashyo materiallar, yoqilg'i va energiya xarajatlarining ulushi 70-80% ga yetadi. Sanoatda energiya sarfini tejash orqali ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini arzonlashiga erishish mumkin.
Asbob-uskunalar samaradorligini oshirish, mahsulotning moddiy va energiya sarfini kamaytirish, chiqindilarni kamaytirish va ikkilamchi ishlatish har qanday ishlab chiqarishning asosiy vazifalaridir. Metallurgiya sanoatida eng ko’p energiya talab qilinadigan jarayon bu-eritish. Metall ertish uchun energiya sarfini kamaytirish va energiya narxlarning doimiy o’sishi hisobiga tobora dorzab vazifa bo’lib qolmoqda. Bugungi kunda eng qimmat energiya bu elektr energiyasi hisoblanadi. Elektr eritish agregatlarini (induksion va yoy pechlari) doimiy takomillashtirish hisobiga elektr pechlarida ishlab chiqariladigan suyuq metall ulushi ortib bormoqda. Biroq, elektr eritishning umumiy termal samaradorligi bugungi kunda ham 55-65% emas. Suyuq temir va po'latning entalpiyasi bilan mos ravishda taxminan 1300 va 1500 MJ/t, eritish paytida elektr energiyasi iste'moli 2 dan 2,7 ming MJ/t yoki 550-750 kVt/t ni tashkil qiladi. Elektr pechlarini afazaliklariga issiqlik energiyasi tarqalib ketmasligi, atrof-muhitni ifloslamasligi hamda ajralib chiqan gazlarning ishlab chiqarishning o’ziga sarflanadi. Hozirgi vaqtda elektr pechlari uchun bir qator texnologik jarayonlar ishlab chiqilgan va sinovdan o'tkazildi, bu ularning ishlashini sezilarli darajada faollashtirish, solishtirma quvvat sarfini kamaytirish va shu bilan birga suyuq metallning yuqori sifatini ta'minlash imkonini beradi. Ular orasida, masalan, elektr yoy pechlari uchun ham suyuq vannani puflash, ham pechlarning devorlari va tomiga o'rnatilgan yoqilg'i-kislorodli gorelkalarda kisloroddan intensiv foydalanish, inert gazlar bilan puflash, uglerodli materiallarda puflash va ko'pikli shlaklar, uzun yoylarda ishlash, suyuq temirning 25-30% gacha to'ldirishda foydalanish, CO ni to'g'ridan-to'g'ri o'choqning ish joyida yoqish, pechda va mustaqil qurilmalarda zaryadni isitish. Bundan tashqari, so'nggi yillarda doimiy elektr pechlaridan boshqa o'rta yuqori chastotali induksion pechlardan foydalanish kengayib bormoqda. Ushbu chora-tadbirlar eritish uchun o'rtacha solishtirma elektr energiyasini 650-750 kVt/t dan 400-500 kVt/t gacha va undan kamroq kamaytirish imkonini beradi. Agar biz elektr energiyasining solishtirma iste'molini kamaytirish usullarini baholasak, ularni taxminan quyidagicha tartibga solish mumkin (maxsus iste'molning % maksimal qiymatlari bo'yicha): ish joyida CO ning yonishi ~ 6%, ko'pikli bilan ishlash shlaklar ~ 9%, uzoq yoylarni saqlab turganda o'ziga xos quvvatni oshirish ~ 10%, kislorod in'ektsiyasi ~ 10%, suyuq temirdan foydalanish ~ 10%, yoqilg'i-kislorodli burnerlardan foydalanish ~ 12%, zaryadni isitish ~ 22% ni tashkil etmoqda. Elektr eritish paytida o'ziga xos energiya sarfini kamaytirishning eng katta samarasi zaryadni oldindan qizdirish orqali ta'minlanadi. Metallurgiya zavodining eritish pechida isitilishi va eritilishi taxminan 70-75% energiyani ortiqcha qizib ketish va suyuq metallni qayta ishlash uchun ~ 25-30% iste'mol qilinadi. Zaryadni 550-750° C haroratgacha qizdirish birinchi erish davrida energiya sarfini 30-35% ga kamaytiradi. Resurslarni tejash nuqtai nazaridan eng jozibador issiqlik chiqindi gazlar foydalanish hisoblanadi. So'nggi yillarda metallurgiyaning ayrim korxonalarida ishga tushirilgan yoy pechlari chiqindi gazlarni tozalash yo'li bilan qatlamda zaryadni isitish usulini ishlab chiqish sifatida qaralishi mumkin. Elektr eritmasida zaryadni oldindan isitishning eng ishonchli va eng qimmat usuli tabiiy gaz yoki suyuq yoqilg'idan foydalangan holda avtonom o'rnatishda o'choqdan tashqarida isitish hisoblanadi. Bu holda iqtisodiy samara ikki omilga bog'liq. Belarus va Rossiyada tabiiy gazni yoqish natijasida olingan issiqlik energiyasining bir birligining narxi elektr energiyasini konvertatsiya qilishdan 10 baravar kam. Ikkinchidan, puflash tufayli zaryadni isitish samaradorligi 65-75% ni tashkil qiladi, bu elektr pechlarida zaryadni isitish samaradorligidan deyarli uch baravar yuqori. Bu barcha malumotlarga tayangan holda metallurgiya sanoatida eritish jarayonini tashkil etishda gaz va suyuq yoqilig’iga nisbatan qimmatiligiga qaramasdan elektr energiyasidan foydalanishda samaradorlik darajasi ancha yuqoridir. Bundan tashqari yuqorida aytib o’taginimizdek ikkilamchi resurslardan keng faydalanish ham xarajatlar sarfini sezirali darajada qisqarishiga olib keladi. Ikkilamchi resursalar haqida kengroq fikir yuritadigan bo’lsak, ishlab chiqarish chiqindilari va iste'molga yaroqsiz chiqindilarning majmuasi bo'lib, ularni mahsulot ishlab chiqarishda asosiy yoki yordamchi material sifatida qo'llash mumkin. Bundan tashqari, bu guruhga shartli ravishda qo'shimcha yoki aloqador mahsulotlarni ham qo'shish mumkin. Ular sanoat uchun materiallar resursining potenstial rezervlari hisoblanadi. Hozirgi paytda bunday resurslardan to'liq foydalanilmayapti.
Ikkilamchi energetik resurslar – texnologik jarayonlar natijasida qurilmalarda paydo bo'ladigan chiqindilar, qo'shimcha va oraliq mahsulotlarning energetik potensiali bo'lib, ulardan korxonaning o'zida yoki qo'shni korxonalarni energiya bilan ta'minlashda qisman yoki to'liq qo'llash mumkin.
Ikkilamchi energetik resurslarni 3 guruhga bo'lish mumkin:
1. Yonilg`i ikkilamchi ENERGETIK resurslari.
2. Issiqlik ikkilamchi energetik resurslari.
3. Mexanik ikkilamchi energetik resurlari.
Yonilg`i ikkilamchi energetik resurslari guruhiga texnologik o'choqlardan chiqadigan tutunli gazlarning fizik issiqliklari, materiallar oqimining issiqliklari, issiqlik almashinuvi qurilmalaridan keyin sovutuvchi suvlarning issiqliklari va boshqalar kiradi. Mexanik ikkilamchi energetik resurslari guruhiga texnologik jarayonlarda paydo bo'ladigan yoki qo'llaniladigan siqilgan gazlarning energiyasi kiradi.
Ishlab chiqarish korxonasida chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish uchun quyidagi 5 ta asosiy prinsiplarga amal qilish kerak:
1. Sistemalilik, ya'ni tabiiy, ijtimoiy va ishlab chiqarish jarayonlarning o'zaro aloqadorligi va bir-biriga bog`liqligini ta'minlash.
2. Xom-ashyo va energetik resurslardan hamma tomonlama foydalanish, ya'ni hududiy ishlab chiqarish kompleksi miqyosidagi korxonaning chiqindisini boshqa korxonalarda qo'llash imkonini yaratish.
3. Materiallar oqimining davriyligi, ya'ni yopiq suv va gaz aylanma ta'minotini yaratish va ishlab chiqarishni tabiiy muhitga ta'sirini cheklash. Bu chuchuk suv, toza havo, hayvonot va o'simliklar dunyosini muhofaza qilishga katta yordam beradi.
4. Tabiiy muhitga ishlab chiqarish ta'sirini cheklash, ya'ni tabiiy muhitga etkaziladigan ta'sir, uning sifat ko'rsatkichlariga ta'sir ko'rsatmasligini yoki tabiiy muhitning sifat ko'rsatkichlari o'zgarsa ham ruxsat etilgan chegaralardan oshmasligini ta'minlash.
5. Chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etish samaradorligi, ya'ni energetik, texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik omillarni inobatga olish, tabiiy resurslardan hamma tomonlama foydalanish, ishlab chiqarish hajmlarini o'sishini ta'minlash va iqtisodiy zararlarni oldini olish.
Ma'lumki, ishlab chiqarish korxonalarida tozalash inshootlari va chiqindilar sexlari mavjud bo'lib, paydo bo'ladigan chiqindilar atrof-muhitdan izolyastiya qilinadi (chetlashtiriladi yoki ko'mib tashlanadi). Shuni ham inobatga olish kerakki, filtrlar va boshqa tozalash qurilmalari yordamida ushlab qolingan tashlamalar chiqindilardan to'la-foydalanish muammosini echolmaydi. Yuqori tozalash darajasiga etish uchun katta mablag` sarflanadi. Bundan tashqari, tabiatni muqofaza qilish chora-tadbirlari uchun ajratiladigan mablag`larning ortishi ishlab chiqarish iqtisodiy ko'rsatkichlariga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun xom-ashyolar va energiya sarfini kamaytirish va ulardan to'la-to'kis foydalanish uchun kam chiqindili texnologiyalarga o'tish katta iqtisodiy daromad garovidir. Oxirgi yillarda jahonda xom-ashyo o'rnida chiqindilardan foydalanish katta tezlik bilan o'sib bormoqda. Masalan, Yaponiyada 96 % dan ko'proq ishlab chiqarish chiqindilari xom-ashyo o'rnida qayta qo'llaniladi. Ikkilamchi xom-ashyolarga qayta ishlov berish tajribalari Olmoniya, Bolgariya va Polshada keng rivojlanib bormoqda. MDX da 85% domen toshqollari, 25 % cho'yan va 50 % temir qotishmalari qayta ishlanadi. . Buyuk rus olimi D.I.Mendeleevning obrazli ta'biri bilan aytganda, «Kimyoda chiqindilar yo`q balki foydalanilmagan xom-ashyo bor, xolos!» Hozirgi kunda ko'pgina metallurgiya sanoati ishlab chiqarish korxonalari chiqindisiz texnologiyalarni amalga joriy etib, ma'danlarni kokssiz va domna o'chog`larisiz eritishning yangi usullaridan foydalanib kelmoqdalar. Ma'danlar tarkibidagi metallar tabiiy gaz yoki vodorod yordamida eritib olinmoqda.
Natijada domna o'choqlaridan ajralib chiqadigan kul, koks va boshqa chiqindilar hosil bo'lmaydi, atmosfera havosiga chiqarib tashlanadigan zaharli gaz, chang, qurum va 13 boshqa chiqindilar o'z-o'zidan yo'qoladi. Metallarni bu usul yordamida eritib olish korxonadagi chiqindilardan to'la-to'kis foydalanish imkonini beradi. Rangli metallurgiya sanoati ishlab chiqarish korxonalarida nikel, volfram va boshqa rangli va nodir metallarni ishlab chiqarishda ham chiqindilar miqdori tobora kamayib bormoqda.
Agar 80 yil ilgari rangli metallurgiya sanoati ishlab chiqarish korxonalarida xom-ashyolardan hammasi bo'lib 15 element ajratib olingan bo'lsa, hozirgi paytda 25 element (mis, rux, qo'rg`oshin, nikel, oltin, kumush, molibden, kobalt, kadmiy, selen, tellur, germaniy, reniy va ularning birikmalari oltingugurt, vismut, surma, bariy, temir va boshqa elementlar) ajratib olinmoqda. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, xom-ashyolarni zararli moddalardan tozalash katta iqtisodiy va ekologik ahamiyatga ega. Masalan, gaz tarkibidan va ko'mirdan oltingugurtni ajratib olish jarayonlari ishlab chiqildi. Rangli, qimmatbaho, nodir, asl va ko'p tarqalgan metallarni ishlab chiqarish metallurgik jarayonlarida oltingugurt muhim o'rin tutadi. Sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarni takomillashtirish yo'li bilan chiqindisiz va kam chiqindili texnologik jarayonlarni amalga tadbiq qilish mumkin. Olmaliq, Bekobod, Navoiy va Toshkent shaxarlari singari sanoati nisbatan rivojlangan va korxonalar zich joylashgan hududlarda chiqindisiz va kam chiqindili ishlab chiqarish texnologik jarayonlarga o'tish katta iqtisodiy va ekologik ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, sanoat korxonalarida xarajatlarni asosiy sarfini kamaytirish bu asosan energiya, resurslardan va ikkilamchi resurslardan oqilona foydalanishmiz bilan bog’liqligi to’g’risida ummumiy tushunchalar hosil bo’ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Katunin, V.V. Asosiy ishlash ko'rsatkichlari
Rossiyaning qora metallurgiyasi 2009 yil /V.V. Katunin
// "Chermetinformatsiya" OAJ. Xabarnoma "Qora
metallurgiya". - 2010. - No 3. 5-24b
Metall texnologiyasi. sayt http://technologiya-metallov.com/russisch/technologie_3.htm
Metall quyush zavodi katologi sayti http://www.uzcm.ru/spravka/tech/prod/5.php
Sayt; http://www.inmetal.ru/283-zalivka-formy.html
Rovin L. Ye., Rovin S. L., Kukui D. M. "Metallurgiya" ilmiy ishlar to'plami (ISSN 0369-2450), Minsk shahri, N 31, 2008 yil, . 107-129b.
http://hozir.org saytidan “Ikkilamchi resurslardan foydalanishning ekologik iqtisodiy xususiyatlari va yo‘nalishlari”. mavzusidan