Mdh davlatlari tuproqlari Reja mdh tuproqlar tuzilishi mdh tuproqlarini rayonlashtirish

MDH davlatlari tuproqlari

Reja

1. 
   MDH tuproqlar tuzilishi
   
2. 
   MDH tuproqlarini rayonlashtirish
   
3. 
   MDH tuproqlar iqlimi
   

MDH va O‘zbekiston jumhuriyati bepoyon sarhadlari tuproq qoplamining

nihoyatda xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Bu mamlakatlarda shimoldagi

tundra gleyli tuproqlardan boshlab, subtropik kengliklardagi qizil va sariq

tuproqlarga qadarli bo‘lgan deyarli barcha tuproq tiplari uchraydi.

Tuproqlarning kenglik bo‘yicha tarqalishida ma‘lum geografik qonuniyat

mavjud.

Tuproqlarni geografik rayonlashtirish prinsiplari V.V. Dokuchayevning

tuproqlarning yer yuzasida zonal tarqalish ta‘limotiga asoslangan. Tabiiy tuproq

qatlamining gorizontal (kenglik) va vertikal (balandlik bo‘ylab) yo‘nalishda

asta-sekin bir-biri bilan almashib borish qonuniyatlari mavjud. Tuproqning

geografik tarqalishi tuproq paydo qiluvchi omillar bilan bevosita bog‘liq bo‘lib,

shunga ko‘ra tuproq tiplari ham o‘zgarib boradi. Jumladan, iqlim sharoitining

kenglik yo‘nalishi bo‘yicha, ya‘ni shimoldan janubga qarab o‘zgarishi bilan, shu

yo‘nalishda o‘simlik va tuproq qoplami ham o‘zgarib boradi. Demak, tabiiy

sharoitlari deyarli bir xil bo‘lgan muayyan geografik kengliklarda ma‘lum

tuproq tiplari tarqaladi va mintaqalarni hosil qiladi. Tekislik territoriyalari

bo‘ylab tuproqlarning ana shunday tarqalishini V.V. Dokuchayev gorizontal

zonallik deb atadi. O‘simlik qoplamining tarkibi bilan bog‘liq bo‘lgan, u yoki bu

tuproq tipi ko‘pchilikni tashkil etadigan territoriya - gorizontal tuproq zonalari

deb ataladi. Quyidagi asosiy tabiiy tuproq zonalari ajratiladi: tundra, podzol

yoki tayga-o‘rmon, o‘rmon-dasht, qora tuproq yoki dasht, kashtan tuproq yoki

quruq dasht, qo‘ng‘ir yoki cho‘l-dasht, cho‘l va dasht, tog‘ oldi cho‘l-dasht

zonasi.

V.V. Dokuchayevning gorizontal tuproq zonalari haqidagi qonuni

hozirgi vaqtda butun yer shari tuproqlari uchun ham qo‘llaniladi. V.V.

Dokuchayev yer sharida: boreal (arktika), o‘rmon, qora tuproqli dasht, aeral

(cho‘l) va laterit tuproqlari kabi 5 ta zonani ajratadi.

V.V.Dokuchayev davrida tabiatshunoslik, haqiqatan ham, tabiiy

xodisalarga geografik tahlil bergan. Ammo bu kontenentlar, ko‘pchilik hollarda

esa, mamlakatlar geografiyasi edi. Kontenentlar ayrim qismlari, ularning

mamlakatlari tavsiflangan va shu sohada ko‘pgina olimlar tabiatni ilmiy bilishda

chuqur hissa qo‘shganlar. Tabiatning global taqsimlanishi sohasidagi V.V.

Dokuchayevning zonallik qonunini asosiy mohiyati quyidagilardan iborat.

Tundra, tayga, dashtlar, cho‘llar, savannalar va x.z. – yaxlit tabiiy xosilalardir,

qaysiki o‘simliklar, hayvonot dunyosi, tuproqlar, nurash po‘stlog‘i, yer usti

qatlami, atmosfera qatlami va boshqalar, bir-biridan ajralgan holda faoliyat

ko‘rsata olmaydigan, tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu tabiiy hosilalar zonal

joylashishni namoyon etadi yoki Yer sharida tarqalishi poyas, zona shakliga ega.

V.V. Dokuchayevning ta‘limoti Yer usti xususiyatlarini o‘rganadigan, ko‘pgina

tabiiy-geografik fanlarda o‘z aksini topdi. V.V. Dokuchayev tuproqshunos

sifatida eng avval o‘zi tomonidan yaratilgan qonuniyatni Yerda tarqalgan tuproq

qoplamini analiz qilishda qo‘lladi. Uning ta‘kidlashicha, tuproq va gruntlar, bir

tomondan havo, suv va yer o‘rtasidagi birgalikdagi asriy o‘zaro ta‘sirlashuvning,

ikkinchi tomondan tirik va o‘lik organizmlarning birgalikdagi o‘zaro

ta‘sirlashuvi natijasining to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘zgusi, tasviri ekanligi aniq haqiqat

hisoblanadi. Tuproq paydo bo‘lishining keltirilgan omillari yer yuzasida zonal

taqsimlanar ekan, unda, tuproq ham yer yuzasida zonal, iqlim, o‘simliklar va

boshqalarga qat‘iy bog‘liq holda, joylashishi muqarrardir. V.V. Dokuchayev

kenglik zonallik qonunini ham ta‘riflab berdi: Tuproqning asosiy tiplari

ekvatordan polyuslarga tomon, kengliklarga u yoki bu darajada parallel tarzda,

polosa yoki zonalar shaklida taqsimlanadi.

V.V. Dokuchayev birinchi marta, tabiatning makonda geografik tarqalish

qonuniyatining boshqa imkoniyatlarini ham ta‘kidladi. Hozir, zonalarning

kenglik bo‘ylab joylashishi zonallik qonuniyatining faqat bitta shakli

hisoblanadi. Zonalar, ko‘p hollarda kenglik oriyentasiyasiga bo‘y sunmaydi va

kontenentning barcha qismini kenglik polosalar bilan qoplamaydi. Zonalarning

submeridional tarzda, shuningdek konsentrik oriyentasiyalari ham uchraydi.

Tabiiy zonalarning geografiyasini o‘rganish har bir tabiiy zonaning

fasialligi (provinsialligi) haqidagi ta‘limot bilan to‘ldiriladi. Tuproq xossalari va

tuzilishining xususiyatlari bo‘yicha zonalarning bir xilda emasligi aniqlangan.

Rossiyaning janubi (Shimoliy Kavkaz, Qirim) G‘arbiy va Sharqiy Sibirga

o‘xshamaydi, garchi tuzilishida umumiy tip belgilarga ega bo‘lsa ham.

Iqlimning gidrologik, va geologik sharoitlari, relyeflarning mahalliy uzunlik va

boshqa o‘zgarishlari, dune geografik poyaslarining ko‘pchilik qismida

gorizontal zonallikning radikal murakkablashuvini belgilaydi va spesifik

mahalliy xodisalarning paydo bo‘lishi, zonal taqsimlanishning maxsus

qonuniyatlarining shakllanishiga olib keladi.

Shunday qilib, tabiiy zonalarning fasialligi, ularning doimiy kompleksi

tuproq kabi tabiiy omillarning o‘ziga xos kompleksi bilan belgilanadi.

V.V. Dokuchayev shuningdek, tog‘li o‘lkalarda tuproklarning vertikal

yo‘nalish bo‘yicha almashinib tarqalish qonunini ham kashf etdi. Vertikal tuproq

zonalari tekislikdagi kengliklar bo‘ylab tarqalgan tuproqlar singari, tog‘larning

pastidan boshlab shimoliy qismiga qarab ma‘lum qonuniyat asosida tarqalsada,

ba‘zan undan farq qiladi.

Jumladan, tog‘larda tuproq tiplarining chegarasi yoki o‘rni keskin o‘zgaradi.

Tekisliklardagi ayrim tuproqlar tog‘li ulkalarda uchramaydi yoki to‘liq

ifodalanmagan bo‘ladi. Umuman olganda I.V. Dokuchayevning tuproqlar

zonalligi qonuniyati bu yerda saqlab qolinadi. Hozirgi vaqtda uning tuproq

zonalari haqidagi ta‘limoti tuproqshunoslikning ko‘p sohalarida keng

ishlatilmokda.

Tuproq-gegrafik rayonlashtirish prinsiplari haqidagi ta‘limot keyinchalik L.I.

Prasolov, I.P.Gerasimov, P.A. Letunova, Ye.N. Ivanova, N.N.Rozov va

boshqalar tomonidan yanada rivojlantirildi. Ular tomonidan o‘tkazilgan ko‘plab

tadqiqotlar natijasida tuproq qoplamining ilgari noma‘lum bo‘lgan geografik

qonuniyatlari ochildi.

Tuproq geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklar sistemasi.

Hozirgi vaqtda tuproq-geografik rayonlashtirishda taksonomik

birliklarning quyidagi sisitemasi: tuproq-bioiqlim mintaqasi, tuproq-bioiqlim

oblasti, tuproq zonasi, tuproq zonachasi, bioiqlim fasiyasi, tuproq provinsiyasi,

tuproq okrugi va tuproq rayoni qabul qilingan.

Tuproq-bioiqlim mintaqasi taxminan termik mintaqalarga to‘g‘ri keladigan katta

teritoriyani o‘z ichiga olib, tuproq paydo bo‘lish jarayonlari va o‘simliklar

rivojlanish termoenergetik rejimlarining o‘xshashligi bilan xarakterlanadi.

Tuproq-bioiqlim mintaqasi o‘zining atmosfera yog‘inlari bilan namlanish

darajasi va harakteriga ko‘ra quyidagi: nam (gumid va ekstragumid), o‘tuvchi

(subgumid va subarid), va quruq (arid va ekstraarid) oblastlarga bo‘linadi

Birinchi oblastga o‘rmon-tayga va tundra zonasi, ikkinchisiga – dasht

kserofit o‘rmon va savannalar, uchinchisi esa chalacho‘l va cho‘l o‘simliklari

qoplamli zona kiradi.

Tuproq zonasi tekis territoriyalarni tuproq-geografik rayonlashtirishdagi

asosiy birlik hisoblanadi.

Tuproq zonasi muayyan tuproq tiplarini ba‘zan intrazonal tuproqlarni

o‘z ichiga oladigan tuproq-bioiqlim oblastlari maydonining bir qismidir. Tuproq

zonasida olib boriladigan dehqonchilik sistemasni o‘zining geografik jixatdan

deyarli bir xilligi bilan xarakterlanadi.

Tuproq zonachasi tuproq zonasining bir qismi bo‘lib, zonal tuproqlar

orasida ma‘lum tuproq tipchalari ifodalangan bo‘ladi.

Tuproq fasiyasi – tuproqlari o‘zining temperatura rejimi va mavsumiy

namlanishi bilan farq qiladigan tuproq zonasining bir qismi hisoblanadi.

Tuproqlarning fasiyalar bo‘yicha tarqalishi avtomorf tuproqlar zonasida yaxshi

o‘rganilgan.

Tuproq provinsiyalari. Tekisliklardagi tuproq provinsiyalari deb,

mahalliy tuproq hosil bo‘lish xususiyatlari bilan farqlanadigan tuproq zona yoki

zonachasining bir qismiga aytiladi.

Tog‘li o‘lkalardagi yirik taksonomik birlik sifatida, tuproq provinsiyadari

vertikal tuproq zonalarining yirik strukturasini o‘z ichiga oladi.

Tuproq qoplamining provinsial xususiyatlari dehqonchilikning mahalliy

zonal sistemasini ishlab chiqishini talab etadi.

Tuproq okrugi – tuproq provinsiyasining bir qismi bo‘lib, tuproq paydo

bo‘lishiga ta‘sir etuvchi omillar: joyning relyefi, iklimi, o‘simliklar tarkibi,

gidrogeologik singari sharoitlarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan

xarakterlanadi.

Tuproq rayoni – tuproq okrugining bir qismi bo‘lib, tuproq qoplamini

ancha bir xilligi bilan ajralib turadi, hamda tuproqning samarali unumdorligini

oshirishga qaratilgan deyarli bir xildagi tadbirlarni olib borishini talab etadi.

MDH xududida tarqalgan quyidagi tuproq – bioiqlim mintaqalarini,

ularni tashkil etadigan zonalari va tog‘li tuproq provinsiyalariga nisbatan

batafsilroq ko‘rib chiqamiz.

1). Sovuq (qutbiy): 2) Mo‘tadil sovuq (boreal): 3) Mo‘tadil (subboreal): 4)

Mo‘tadil iliq (subtropik) kabi tuproq bioiqlim mintaqalari ajratiladi.

Q u t b i y (sovuq) m i n t a q a d a bitta Yevroosiyo tuproq bioiqlim

oblasti ajratiladi va bu o‘z navbatida Arktika va subarktika tundra tuproqlari

kabi ikki tuproq zonasini hamda uchta tog‘ provinsiyalar (Ural-Yangiyer,

Chukotka va Taymir singari) ni o‘z ichiga oladi. Ekinlar faqat issiqxonalarda

yetishtirilib, uncha katta bo‘lmagan maydonlardagi dehqonchilik esa faqat eng

janubiy rayonlarda olib boriladi. Bu yerdagi asosiy chorvachilikning yo‘nalishi

bug‘uchilikdir.

B o r ye a l (mo‘tadil sovuq) m i n t a q a d a 4 ta: g‘arbiy o‘tloq-o‘rmon;

markaziy tayga-o‘rmon; Sharqiy Sibir muzloq-tayga va Uzoq sharq tayga

o‘tloq-o‘rmon oblastlari ajratiladi.

Markaziy Sibir tayga-urmon oblastida kuzgi va baxorgi ekinlar,

shuningdek, qisqa vegetasiya davriga ega bo‘lgan sabzavot ekinlari ekiladi,

Sharqiy Sibir oblastining qattiq sovuq iqlimi sharoitida dehqonchilik

chegaralangan bo‘lib, asosan o‘rmon xo‘jaligi va mo‘ynali xayvonlar boqishda

foydalaniladi.

S u b b o r ye a l (mo‘tadil) m i n t a q a d a: G‘arbiy qo‘ng‘ir tuproqli

o‘rmon oblasti; markaziy o‘rmon-dasht va dasht; Sharqiy ko‘ng‘ir tuproqli

o‘rmon; cho‘l-dasht, dasht va baland tog‘ cho‘llari kabi 5 ta viloyatlar ajratiladi.

Bu mintaqa 8 tuproq zonasini va 13 tog‘ provinsiyalarini o‘z ichiga oladi.

Qora va kashtan tuproqli Markaziy o‘rmon-dasht va dasht viloyatlari

dehqonchilik uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, g‘allachilikning asosiy

bazasi hisoblanadi.

S u b t r o p i k m i n t a q a Territoriyada uchta tuproq viloyatini:

mo‘tadil iliq kserofit-o‘rmon-subtropik (Kavkaz orti); mu‘tadil iliq va iliq cho‘l

dasht va cho‘l subtropik (O‘rta Osiyo) oblastini o‘z ichiga oladi.Maydoni va

qishloq hujaligining o‘rniga ko‘ra bo‘z tuproqli O‘rta Osiyo viloyati katta

ahamiyatga ega. Sug‘oriladigan sharoitda paxta, g‘alla, sabzavot, sholi,

kanakunjut, kunjut va boshka ekinlardan yuqori hosil olinadi.

V.G.Popov (1990 y) o‘ziga xos kenglik bo‘yicha zonallik va vertikal

mintaqa hamda provinsional qonuniyatga ko‘ra O‘zbekistonda ikkita tuproq

bioiqlim (mo‘tadil va iliq subtropik) mintaqasini ajratadi.

Ch o‘ l (arid) z o n a s i tuproqlarining morfogenetik xususiyatlaridagi

keskin farqlar asosida bu ikki: Orol-Kaspiy, O‘rta Osiyo (subtropik)

provinsiyalariga ajratiladi va u o‘z navbatida Shimoliy, Markaziy va Janubi

provinsiyalarga bo‘linadi.

V e r t i k a l m i n t a q a n i n g och tusli bo‘z va tipik bo‘z tuproqlari

tarqalgan pastki tog‘oldi-tekislik va qisman tog‘oldi qismida o‘ziga xos

subtropik chala cho‘llar zonasi hosil bo‘lib, uni O‘rta Osiyoning tog‘oldi-chala

cho‘llar provinsiyasiga kiritiladi. Bu provinsiya ham Shimoliy, Markaziy va

Janubiy provinsiyachalarga ajratiladi.

To‘q tusli bo‘z tuproqlari mintaqasidan yuqorida o‘ziga xos xususiyatlari

bilan harakterlanuvchi O‘ r t a O s i yo t o g‘ viloyatlari tarqalgan.

Adabiyotlar

Tuproqshunoslik Boboxo’jayev