Mavzusidagi magistr akademik ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JURNALISTIKA FAKULTETI ALIYEVA BAHORA RAHMONOVANING O'ZBEK DRAMATURGIYASI TIL VA UNING SOTSIOPRAGMATIK TADQIQI MAVZUSIDAGI MAGISTR AKADEMIK ILMIY DARAJASINI OLISH UCHUN YOZILGAN


DISSERTATSIYASI


Mutaxassislik: O‘zbek tili lingvistikasi


Ilmiy rahbar: f.f.dot. Alvutdinova Nodira

Toshkent-2022

MAVZU: O‘ZBEK DRAMATURGIYASI TIL VA UNING SOTSIOPRAGMATIK TADQIQI

MUNDAREJA

Kirish 1
I bob. O‘zbek dramaturgiyasi til va uning sotsiopragmatik tadqiqi 4
1.1 Bugungi o‘zbek dramaturgiyasi 5
1.2 Sotsiopragmatik tadqiqi 5
II bob. O‘zbek dramaturgiyasini o‘rganish 4
2.1 O‘zbek dramaturgiyasi va uning turlari 5
2.2 Dramaturgiya va uning tarbiyaviy ahamiyati 5
III bob. Til va uning sotsiopragmatik tadqiqi 4
3.1 Til va uning sotsiopragmatik tadqiqi 5
3.2 Tadqiq etish jarayoning ahamiyati va zaruriy ahamiyatlari 5
Xulosa 4
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 4

KIRISH
Bugungi kunda tizimli til o‘rganish sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Ma'lumki, tizimli yondashuvning birinchi bosqichida tadqiqotlarda rasmiy til birliklari o'rganilgan. Bu birliklarni tashkil etuvchi tizimlar aniqlanib, tilshunoslikning ularni o‘rganuvchi bo‘limlari paydo bo‘ldi. O‘zbek tili mavjudligining asosiy turlaridan biri bo‘lgan adabiy nutqning ilmiy asoslangan me’yorlari ochib berildi. O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari yaratildi, ular asosida lug‘atlar tuzildi. Tilning orfoepik me’yorlari ishlab chiqilib, o‘zbek tilining orfoepik lug‘atlarini tuzishga asos bo‘ldi. Leksik me’yorlarni aniqlash maqsadida besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” tayyorlanib nashr etildi. Adabiy tilning grammatik me’yorlari ilmiy jihatdan izohlanadi, tadqiqot natijalari umumlashtirilib, ikki jildlik “O‘zbek tili grammatikasi”da chop etildi. Adabiy nutq normalari tizimini yaratish natijasida erishilgan yutuqlar til o`qitish jarayoniga kiritiladi.
Shunday qilib, birinchi bosqichda tilshunoslikka yuklangan ijtimoiy buyurtma yuqori darajada bajarildi. Shubhasiz, zamonaviy voqelik sharoitida erishilayotgan natijalar o‘zbek tilshunosligi masalalarini sifat jihatidan yangicha nazariy va amaliy platformada ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu esa o‘zbek tilining mazmuniy asoslarini o‘rganishga olib keldi. Substantiv yondashuv bilan til va nutqning farqlanishi tufayli tilni o'rganish va uning ontologik mohiyatini ochishga asosiy e'tibor beriladi. O‘zbek tilini yaxlit tizim sifatida o‘rganish tilshunoslikni o‘z taraqqiyotining yangi bosqichlariga turtki berdi.
Til tizimida uning grammatik imkoniyatlari muhim rol o'ynaydi. Nutqning shakllanishida esa boshqa til birliklari orasida grammatik vositalar alohida o‘rin tutadi. Bundan tashqari, ularning nutqini amalga oshirishda lingvistik va nolingvistik omillarning hissasi aniq. Bu grammatik shakllarni lingvistik va nolingvistik omillarning birligi tamoyili asosida o‘rganish uning tilshunoslikka tayinlangan ijtimoiy tuzum bilan bevosita bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Til til va nutq birligidan iborat murakkab bir butundir. Til va nutq dixotomiyasini o‘rganuvchi tilshunos olimlarning fikricha, til nutqda me’yorlar asosida amalga oshadi va unga asos bo‘lib xizmat qiladi, lekin undan farqli o‘laroq, “torlik” va “tasvirning yo‘qligi” bilan ajralib turadi. Nutqning obrazliligi pragmatik elementlar asosida amalga oshiriladi, ular tilni to'ldiruvchi nolingvistik omillar sifatida qaraladi. Birliklarning gorizontal ketma-ketligiga asoslangan nutq tizimi paradigma terminlarining vertikal tizimiga asoslangan tildan farq qiladi; agar til sof (bir jinsli) birliklar tizimidan iborat bo‘lsa, nutq geterogen sistema (geterogen) hisoblanadi. Bu xilma-xillik lingvistik va pragmatik asoslarga ega. Til birliklari nutqda bir-biri bilan shunchaki bog‘lanib qolmay, balki pragmatik omillar ta’sirida o‘ziga xos “to‘yingan” bo‘ladi. Boshqacha aytganda, til birliklarini nutqqa moslashtiruvchi omil sifatida nutqiy vaziyat va muhit, so‘zlovchi va tinglovchining holati ishtirok etadi. Har qanday lingvistik birlik nutqda amalga oshirilganda, eng avvalo, uning umumiy lingvistik mohiyati ko'rsatilgan.
Boshqa tegishli lingvistik omillar. Xususan, polisemantik leksemalarning semalari morfologik va sintaktik yaruslar taʼsirida farqlanib, nutqda qoʻllanishga shay holga keladi. Nutq vaziyati esa ularga qo‘shimcha soyalar beradi: morfologik va sintaktik (lingvistik) omillar kuchsiz bo‘lganda, ba’zan ular o‘z vazifalarini o‘z zimmalariga oladilar – pragmatik omillar lingvistik omillarga yordam beradi.
Nutqning grammatik ma'nosini anglash uchun boshqa qo'shni qatlamlarga ehtiyoj bor. Shu bilan birga, til tizimining yaxlitligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, har qanday morfologik shaklning nutqiy realizatsiyasida u orqali hosil bo‘lgan leksemaning semantik mohiyati (leksik omil) va shakllangan so‘z shakli bilan qo‘shilib kelgan boshqa so‘z shakllari (sintaktik omil) muhim o‘rin tutadi.
Biroq, bu omillar hech qachon pragmatik omilsiz amalga oshirilmaydi - ularsiz mavjud emas. Binobarin, grammatik ma’no til mohiyati sifatida leksik, sintaktik va pragmatik omillar bilan birlikda nutqqa o‘tadi. Shuni ta'kidlash kerakki, bu omillar ekvivalent emas, ba'zilarining qiymatlari oshganda, boshqalari sezilarli darajada zaiflashadi. Ya'ni, har bir yarus birligining nutqiy realizatsiyasida uchta omil mavjud bo'lib, ularning birligini uchburchak bilan, bu omillarning har birini shu uchburchak burchaklari bilan solishtirish mumkin. Uchburchakning bir burchagining torayishi ikkinchisining kengayishiga olib keladi.
Ma’lum bo‘lishicha, nutqda grammatik ma’noning rolini leksik, sintaktik va pragmatik omillardan tashqarida tasavvur etib bo‘lmaydi. Til birliklari va tiklangan til tuzilmalarini bilish darajasi ularni shu yo`nalishda o`rganishni taqozo etadi.
Nutqning tizimliligi haqida muayyan mulohazalar mavjudligiga qaramay, bu yerda til birliklarining nutq birligi, ya’ni gap va matnlarning shakllanishi kabi xususiyatlarini nazarda tutamiz. Ko'pincha nutq murakkab birlik sifatida qaralganda, u gap, band va matnga bo'linadi. Nutq tizimli xususiyatga (yaxlitlikka) ega bo'lganligi sababli uning tarkibiy qismlari ham tizimli xususiyatga ega.
O‘zaro aloqalarni tizimli o‘rganishga ixtisoslashgan tilshunoslikning yangi yo‘nalishida ijtimoiy talab paydo bo‘ldi.
fikrni shakllantirish va ifodalash jarayonida tizimli tuzilish xususiyatiga ega bo‘lgan lisoniy sathlar va pragmatik omillarning ta’siri. Bu talabni o‘zbek tilshunosligining bugungi ahvoli, erishayotgan yutuqlari belgilaydi. Tilshunoslik taraqqiyotining bu yo‘nalishi jahonga mashhur substansional grammatika tadqiqotchilari nomlari bilan bir qatorda turkolog va o‘zbek tilshunos olimlari: X. G. Nig‘matova, N. M. Maxmudova, A. N. Nurmonov, S. N. Ivanov, A. Berdialiev, R. R. Sayfuleva nomlari bilan bog‘liq. , M.Bashmonova, T.U.Mirzaqulova, M.M.Qurbonova, I.S.Madraximova, Sh.Akramova, S.N.Nazarova, M.K.Abuzalova, Sh.X.Shahobiddinova, L.R.Raupova. Bu olimlarning ishlari asosan maʼlum bir pogʻonani oʻrganish bilan chegaralangan boʻlib, qatlamlararo munosabatlar muammosi, nutqiy lingvistik va pragmatik omillarning yordami hali ham oʻz tadqiqotchilarini kutmoqda.
Binobarin, grammatik ma'noni nutqda amalga oshirishda lingvistik va pragmatik omillarning yordami va o'zaro bog'liqligi muammosini ilmiy asoslash eng yaqin vazifalardan biridir. Bunga nutqning tizimli xususiyatini tahlil qilish, nutqni tizim sifatida o‘rganishning falsafiy asoslarini yoritib berish, tizimlilikning umumiy nazariyasi nutqni yaxlit o‘rganish metodologiyasi ekanligini asoslash, nutqda til omillarining vazifalarini belgilash orqali erishiladi. grammatik ma'nolarni amalga oshirish, pragmatik omillarning o'rni va rolini ochib berish, ularning moslashuvini tahlil qilish, leksik va sintaktik shakllantiruvchi grammatik vositalarning ma'nolarini nutqda amalga oshirishda lingvistik va pragmatik omillarning yordamini aniqlashtirish, ularning mos kelishini asoslash. Shu bilan birga, falsafiy bilish nazariyasi, dialektik mantiq, so‘fiylik falsafasi, umumiy tizimlilik nazariyasi, til va nutq dixotomiyasi metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi, bundan tashqari, bir qator tilshunos-nazariylarning ilmiy-nazariy qarashlari ham o‘z ifodasini topadi. , ND Arutyunova, D. U. Ashurova, V. V. Bogdanova, E. S. Kubryakova, V. G. Gak, Sh. S. Safarov, J. L. Ostin, G. G. Pocheptsov kabi.
Hozirgi oʻzbek tilshunosligida umumiy grammatik maʼno muammosi X. G. Nigmatov, M. Alamova, Sh. X.
Nutq tarkibidagi grammatik ma'noni ko'rib chiqsak, shuni ta'kidlash joizki nutq geterogen tuzilishga ega bo‘lgan tizim bo‘lib, unda lingvistik va nolisoniy omillar o‘zaro ta’sir qiladi va bu nutqni lingvistik tizimdan ajratib turadi, grammatik ma’no lingvistik va nolingvistik omillar yordamida amalga oshiriladi; lingvistik omillarning kuchayishi bilan nolingvistik omillar zaiflashadi va aksincha. Shuni ta'kidlash kerakki, grammatik ma'noning nutqni amalga oshirish talqini sifatida tizimli tadqiqotlar tilning nutqiy realizatsiyasini o'rganishning antropotsentrizmi va diskursiv tahlil tamoyillari asosida amalga oshiriladi.
Grammatik ma’no talqini tarixi o‘zbek tilshunosligi tarixi bilan teng, deyishimiz mumkin. Shuning uchun uni o`rganish bosqichlari tilshunoslikning rivojlanish bosqichlariga mos keladi.
O‘zbek tilshunosligi zamonaviy fan sifatida formal va mazmunli o‘rganish bosqichlarini bosib o‘tdi, yangi bosqich – antropotsentrizm bo‘sag‘asiga kirdi. Shuning uchun ham grammatik ma’no talqinini xronologik davrlashtirish maqsadga muvofiqdir. Har bir bosqichda uning talqini va tavsifi davr va ijtimoiy tuzum talablariga ko‘ra o‘ziga xos ma’no va xarakterga ega bo‘ladi. Maqsad va vazifalar, ularga erishish metodologiyasi, metodologiyasi va usullari ijtimoiy buyurtmaga muvofiq amalga oshiriladi.
Grammatik maʼnoni oʻrganishning rasmiy bosqichi Fitrat taʼlimotidan boshlanib, A. Gʻulomov taʼlimotida oʻz taraqqiyot choʻqqisiga koʻtariladi. Grammatik ma’noni o‘rganishning bu bosqichi o‘zbek tilshunosligi oldiga qo‘yilgan vazifalar bilan bog‘liq. Bu davr tilshunosligining vazifalari haqida gapirganda, uning ikki muhim jihatini aytib o‘tish zarur.
Birinchidan, lingvistik tadqiqotlarda tillarning birlashishi gipotezasiga ko'ra umumiy belgilarining gipertrofiyasiga intilish, ularning o'ziga xos xususiyatlarini ajratib ko'rsatish o'rniga, barcha tillarni aralashtirib, yagona xalq, yagona tilni shakllantirish zarurati mavjud. trendga aylanadi. Bu, ayniqsa, tilning grammatik sathini izohlashda yaqqol ko'zga tashlanadi. Gap qismlarining tasnifi, grammatik shakllarning chegaralanishi, leksemaning morfemaning bir turi sifatida ko‘rib chiqilishi, shakllanish va fleksiya tushunchalarining kiritilishi, milliy tilshunoslikda asosiy a’zo tushunchalarining bir xilda e’tirof etilishi shular jumlasidandir. sintaksis, shunga ko'ra, oddiy va murakkab tillararo farqlarga e'tibor bermasdan, jumlaning tuzilishiga baho beriladi. Bu grammatik ma'no talqinida to'liq namoyon bo'ladi.
Ikkinchidan, o‘zbek adabiy tili me’yorlarini ishlab chiqish va uni ijtimoiy ongga singdirishning ijtimoiy buyurtmasi har bir grammatik hodisaga aniqlik kiritish, ularning semantik va sintaktik vazifalarini o‘rganish, natijalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etish zaruriyatini kun tartibiga qo‘yadi. Buning uchun so‘zlarni gap bo‘laklari bo‘yicha taqsimlash, har bir gap bo‘lagining morfologik belgilari va sintaktik vazifalarini aniqlash, ular orasidan adabiy me’yorga mos keladigan grammatik shakllarni tanlash, ravishlarning fonetik variantlarini dialektal variantlardan farqlash, so‘z turkumiga xos bo‘lgan so‘zlarni o‘zlashtirish zarur edi. ularni qo'llash uchun adabiy normalarni ishlab chiqish. – O‘zbek tilshunosligi tarixida ular ratsional usul bo‘yicha alohida o‘rganilib, boy faktik materiallar to‘plangan. O‘zbek tilshunoslari bu bosqichning vazifalarini munosib bajardilar, keyingi bosqichda barcha til birliklari kabi morfologik shakl masalalarini ham ular asosida hal etish zarurati va imkoniyati vujudga keldi” [3. S. 115].